Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1999, Blaðsíða 8

löngu fyrr og átt einhver samskipti við
indíánana.
I öðru lagi er staðsetning Sagneyjar nokk-
uð óljós við fyrstu sýn. Sagney er nálæg og
kunnugleg þegar indíánamir tala um hana
en fjarlæg og óaðgengileg þegar Cartier ætl-
ar að fínna landið. Alla vega tökum við eftir
því að til þess að komast til Sagneyjar þarf
Cartier að sigla fram og aftur eftir endilöngu
Sankti Lárensfljóti svo að greinilegt er að al-
gjör þungamiðja þessarar gátu um staðsetn-
ingu Sagneyjar er títtnefnt fljót og dalurinn
sem það rennur eftir.
I þriðja lagi vakna spumingar um nafnið
„Sagney" sem Cartier hefur skráð eftir fram-
burði indíánanna. Samkvæmt opinberum
gögnum (Noms et lieux du Québec) er nafnið
„Sagney“ hljóðlíking af „sakí níp“ úr máli Al-
gonldnna og þýðir „uppspretta vatns“. Þessi
útskýring er eídd viðurkennd af öllum fræði-
mönnum þar sem sumir halda því fram að af
tækni- eða málfræðilegum ástæðum ætti
formið að vera „sakí nípí“ sem er nokkuð
langt frá því að líkjast „sagney" í framburði.
Einnig ber að hafa það í huga að Cartier
heyrði þetta nafh úr munni Irókesa sem tala
annað mái en Aigonkinnar. Þannig má segja
að ekki hafi enn fundist fullnægjandi skýring
á því hvaðan nafnið „Sagney" sé komið. Sagn-
ey finnst ekki í íslenskum orðabókum en hef-
ur öll einkenni eðlilega samsettra orða í ís-
lensku og hvert mannsbam á Islandi sldiur
það umsvifalaust.
Þótt Cartier hafí ekki tekist að finna
Sagney þá hvarf þetta dularfulla land ekki
alveg sjónum manna vegna þess að frönsku
landkönnuðimir merktu það kirfilega inn á
kort sín og þar er það enn að finna á a.m.k.
tveim kortum frá 16. öld (sjá mynd, ekki
verður annað séð en að í Sagney sé kastali
eða virki) og Sagneyjará er enn á sínum
stað þar sem Cartier heyrði syni
Donnacona segja honum fyrst frá þessu
dularfulla landi. Hún fellur um 200 km leið
úr Jónsmessuvatni, þar era mörg raforku-
ver og landslagið sagt stórfenglegt. A nú-
tíma frönsku er það skrifað „Saguenay" og
við mynni árinnar era nú á dögum mikil
umsvif í hvalaskoðun (sjá kort).
Athugasemdir:
• 1. Páll Bergþórsson nefnir Cartier í bók sinni
„Vínlandsgátan" (MM, Rvík 1997) en aðeins í sam-
bandi við venju indíána að sofa undir bátum og lýs-
ingar á gæðum landsins á bökkum Sankti Lárens-
fljóts og þar um kring.
• 2. Cartier og skipverjar hans hámuðu í sig geir-
fugl og söltuðu hann niður í margar tunnur. Og
þessir fuglar eru svo feitir að það er unaðsiegt
• 3. Sumir vilja bera þessi viðbrögð saman við við-
brögð indíána í S-Ameríku sem héldu að hvítu
mennimir væru andar framliðinna eða endurkomnir
guðir o.s.frv. en aðrir segja (Que sais je, Canada) að
indíánar N-Ameríku hafí alltaf verið upplitsdjarfir í
viðskiptum við hvíta menn.
• 4. Jacques Cartier, Voyages en Nouvelle-France
, bls. 86.
• 5. Sama rit, bls. 107. Þessir Túdómanar eru tald-
ir hafa verið Mikmakkar, sem bjuggu í austri en
ekki suðri en eyjamar sem gist var í hljóta að hafa
verið í mynni Sagneyjarár.
• 6. Sama rit, bls. 116. Indíánamir telja ofin fót
sérstök einkenni hvítra manna.
• 7. Sama rit, bls. 124. Þetta er nákvæmasta lýs-
ingin á Sagney og íbúum þess í skrifum Cartiers.
Hann ítrekar einkennin: hvítir eins og Frakkar,
ganga í ullarfotum og ríkir. (Af hveiju nefnir
Donnacona Einfætlingaland? Líklega af því að
Cartier hefur þrýst á hann. Einfætlingar em ekki
til í þjóðsögum indíána Norðaustur-Ameríku. En
Cartier getur ekki hafa þrýst á Donnacona um að
skálda sögur um hvíta menn af því að hann bjóst
sjálfur við Kínveijum eða Indveijum rétt handan
við sundið yfir til Asíu.)
• 8. N. E. Dionnne, Víe et voyages de J. Cartier,
bls. 48 - Hér er ekkert vafamál. Konungurinn setur
markmiðið að finna Sagney.
• 9. Roberval reyndi einnig að finna Sagney.
• 10. Algonkinnar era skilgreindir eftir tungu-
málaætt, þeir skiptust í marga þjóð- eða ættflokka
eins og t.d. Beóþúka á Nýfundnalandi, sem seinna
dóu út eða var útrýmt af hvítum mönnum.
• 11. írókesar era einnig skilgreindir eftir tungu-
málaætt. Meðal undirflokka þeirra má t.d. nefna
Móhíkana og Húrona.
Helstu heimildir:
- Commission de toponymie (sous la direction de
Henri Dorion). 1994, Noms et lieux du Québec, dict-
ionnaire illustré, Québec, Les Publications du Qué-
bec.
- Jacques Cartier 1977, Voyages en Nouvelle-
France, Robert Lahaise og Marie Couturier þýddu
á nútíma frönsku, Cahiers du Québec/ Hurtubise
HMH, Québec.
- N. E. Dionne 1934, Vie et voyages de Jacques
Cartier, E. Robitaille, Québec.
- Olive Patricia Dickason 1996, Les premi'eres
nations du Canada, Septentrion, Québec.
- Roland Viau 1997, Enfants du néant et mange-
urs d’ ~ ames, ed. Boréal, Québec.
- Munnlegar upplýsingar frá Charles A. Martijn,
fomleifafræðingi í Québec. 1998. netfang:
charles.martijn@sympatico.ca
Höfundurinn er sognfræðingur og kennori í
Þinghólsskóla í Kópovogi.
Ljósbrot frá meginlandinu
Ingibjörg Bjarnason er hálfgerð huldukona í ís-
lenskri myndlist. Lífshlaup hennar er hulið dulúð
og furðu fátt er vitað með fullri vissu. Fyrir þremur
árum birtist grein í norrænu listatímariti eftir list-
fræðinginn Ulf Thomas Moberg og þar voru birtar
endurgerðir Michels Seuphors af tveimur myndum
sem Ingibjörg sýndi á einu sýningunni sem vitað er
að hún hafi tekið bátt í. HÁVAR SIGURJÓNSSON
tók eftirfarandi texta saman og byggir að
mestu leyti á grein Mobergs.
ENDURGERÐ Michels Seuphors á einu málverk-
anna sem Ingibjörg Bjarnason sýndi í Galleri 23
á Cercle et Carré-sýningunni 1930.
I VINNUSTOFU Michels Seuphors í París 1929. Frá vinstri: Vantongerloo, Torrés Garcia,
Mondrian, Florence Henri, óþekktur.Frú Vantongerloo og Ingibjörg Bjarnason.
/
Arið 1930 var haldin sögu-
fræg málverkasýning í
París, hvar sýndu meðhm-
ir hópsins Cercle et Carré
í Galerie 23 og á meðal
heimsfrægra nafnanna
sem koma fram á auglýs-
ingaspjaldinu er fylgdi
sýningunni er að finna nafnið Bjamason. A
hópmyndum sem teknar vora um svipað
leyti má sjá Piet Mondrian, Torres-Garcia,
Vantongerloo, Michel Seuphor og Ingibjörgu
Bjarnason sem stundum er nefnd Madame
Seuphor þar sem þau standa hlið við hlið,
arm í arm.
Nafn Ingibjargar Bjarnason hvarf þó jafn-
skjótt af vöram myndlistarunnenda Parísar-
borgar og það hafði birst, hún tók ekki þátt í
fleiri sýningum hópsins og litlum sögum fer
af því hvort hún málaði að ráði eftir 1930, en
víst er að myndirnar þrjár sem hún sýndi við
þetta tækifæri vöktu ekki minni athygli en
myndir stórmennanna sem sýndu við hlið
hennar. Þessar myndir era nú týndar svo og
flest það er Ingibjörg málaði um dagana, en
Michel Seuphor gerði eftir minni eftirmyndir
af myndunum þremur sem hún sýndi árið
1930. Hann var þá orðinn fjörgamall, 93 ára,
en sagðist enn muna glöggt hvernig mynd-
irnar hefðu htið út. Eftirmyndir Seuphors
fylgja þessari grein, en þær gerði hann árið
1994 að beiðni sænska listfræðingsins Ulf
Thomas Moberg.
Ingibjörg Bjamason fæddist í Þýskalandi
árið 1901, dóttir Þorleifs Bjarnasonar og
fyrri konu hans dr. Adelinu Ritthershaus.
Móðir Ingibjargar var af þýsk/svissneskum
aðalsættum og eftir að þau Þorleifur skildu
nokkram áram síðar ólst Ingibjörg upp hjá
móður sinni í Þýskalandi. Þar hlaut hún hina
vönduðustu skólagöngu að þeirra tíma sið,
lauk stúdentsprófi og lagði síðan gjörva hönd
á ýmislegt, m.a. efnafræði og myndlist, og
dans hjá Isadora Duncan að sögn Dóra H.
Bjamason, en Ingibjörg var föðursystir
hennar. Ingibjörg mun einnig hafa komið
nokkram sinnum til íslands á sumrin sem
bam og unglingur og dvalið hjá föður sínum
og málaði hún þá talsvert af vatnslitamynd-
um og eru fáeinar í eigu skyldmenna hennar
hér á landi.
Ingibjörg giftist ung þýskum efnamanni
að nafni Stein en hjónabandið stóð stutt,
hún fékk berkla og lagðist inn á heilsuhæli í
Sviss og Stein mun hafa skilið við hana á
þeim forsendum að hún myndi aldrei geta
alið honum barn. Stuttu eftir að skilnaður
þeirra var frágenginn varð Ingibjörg barns-
hafandi og ól dótturina Vera árið 1927.
Barnsfaðirinn mun hafa verið listamaður
sem hún kynntist á heilsuhælinu og varð
ekki meira úr sambandi þeirra. Frá Sviss
fór Ingibjörg með dóttur sína til Parísar og
settist að í listamannahverfinu St. Germain-
des-Prés. Hún stundaði nám í húðsnyrtingu
og förðun hjá Helenu Rubinstein ásamt því
að mála og stunda fyrirsætustörf. Hún varð
ástkona Michels Seuphors, og kynntist
mörgum af fremstu og framsæknustu lista-
mönnum borgarinnar í gegnum hann.
„Meðal þeirra vora Piet Mondrian,
Friedrich Vordemberge-Gildewart, Joaquin
Torrés-Garcia,van Doesburg, Lissitsky og
arkitektarnir Alfred Roth, Le Corbusier og
Gropius svo einhverjir séu nefndir," segir
listfræðingurinn Ulf Thomas Moberg.
Ingibjörg fann sálufélag við Mondrian í
sameiginlegum áhuga þeirra á guðspeki og
sérstaklega fomum ritum gyðinga. Munu
þau hafa átt marga og langa fundi um þessi
mál og um tíma aðhylltist Ingibjörg gyðing-
dóm. Hún var jafnframt þekkt meðal lista-
mannanna sem snjall vatnslitamálari og
leiddi það m.a. til þess að hún tók þátt í sýn-
ingu Cercle et Carré-hópsins sem Seuphor
og Torrés-Garcia vora aðalhvatamenn að.
Ingibjörg sýndi þarna þrjár myndir sem hún
mun hafa kallað í hálfkæringi „fiska í fiska-
búri“. Danska listakonan Franciska Clausen
sem einnig var í hópnum minntist mynda
Ingibjargar 50 áram síðar sem „kringlóttra
forma með rauðu í“.
í kjölfar þeirrar athygli sem myndir Ingi-
bjargar vöktu á sýningunni 1930 hefði mátt
ætla að hún myndi leggja myndlistina alfar-
ið fyrir sig. En af ýmsum ástæðum varð
raunin önnur, m.a. sú að upp úr sambandi
þeirra Seuphors slitnaði um þetta leyti, hún
tók um tíma saman við ungverska málarann
Zilzer sem var náinn vinur Seuphors. Mun
Seuphor hafa tekið þetta óstinnt upp og
beitt áhrifum sínum gegn Ingibjörgu meðal
listamanna í París. Hverjar svo sem ástæð-
urnar vora þá hvarf Ingibjörg frá París og
dvaldi um hríð í Þýskalandi en 1934 kom
hún til íslands og var þar um kyrrt næstu
ár. Hún notfærði sér kunnáttu sína í efna-
fræði, húðsnyrtingu og förðun með þeim
hætti að hún opnaði snyrtistofu fyrir konur
og hóf framleiðslu eigin húðsnyrtivara sem
hún kallaði Vera Similion. Húsnæði undir
framleiðsluna fékk hún neðarlega við
Laugaveginn og bræddi þar kindamör og
blandaði krem og aðra lyfjan og seldi með
góðum árangri til íslenskra kvenna. Agústa
Pétursdóttir Snæland segir frá því að hún
hafi sem nýútskrifaður auglýsingateiknari
átt samstarf við Ingibjörgu S. Bjarnason og
hannað fyrir hana auglýsingar í dagblöð um
snyrtivöralínuna Vera Similion. „Þetta var
röð af auglýsingum sem sýndu konur við
ýmis verk en alltaf með Veru Similion-
snyrtivörar sér til halds og trausts. Ég
hugsa að þetta hafi verið ein fyrsta auglýs-
ingaherferðin sem gerð var hér á Islandi,
þó varla þætti hún umfangsmikil í dag,“
segir Ágústa.
Ingibjörg bjó hér á landi um þriggja eða
fjögurra ára skeið en fór þá til Þýskalands
og mun hafa tekið virkan þátt í að bjarga
gyðingum undan klóm nasista. Ingibjörg var
alla tíð íslenskur ríkisborgari og svo mun
einnig vera um dóttur hennar Vera sem býr
nú í Túrín á Ítalíu eftir gifturíkan feril sem
myndlistarmaður og kennari við listaskóla í
New York. Ingibjörg skildi þó eftir sig dá-
litla arfleifð hér á landi því um árabil mun
júgursmyrsli hafa verið framleitt eftir upp-
skrift frá henni.
Frá Þýskalandi fór Ingibjörg í stríðsbyrj-
un til Bandáríkjanna og þaðan beint til Ar-
gentínu þar sem hún settist að og bjó allt til
dauðadags árið 1977. í Argentínu mun Ingi-
björg hafa gifst aftur en starfaði lengst af að
mannúðarmálum. Segir Dóra Bjamason að
störf Ingibjargar hafi m.a. verið fólgin í að
hjálpa götubörnum í Buenos Aires og starfa
með nunnum í því skyni. Að sögn Dóra
Bjarnason, sem rannsakað hefur að nokkra
sögu fóðursystur sinnar, var hús Ingibjargar
í Buenos Aires rænt og munu flest ef ekki öll
málverk sem vora í eigu hennar hafa horfið í
því innbroti. Vera, dóttir Ingibjargar, hefur
að sögn Dóra ekki gifst um dagana og er
bamlaus.
Ulf Thomas Moberg ritaði grein um Ingi-
björgu Bjarnason í ritið Nordisk konst í
1920-talets avantgarde er út kom 1995. Mo-
berg telur það athyglisvert að þegar þeir
sem þekktu Ingibjörgu Bjarnason og um-
gengust hana vora spurðir um persónuleika
hennar virðist þeim hafa vafist tunga um
tönn. Vísar Moberg í samtal sem hann átti
við Þorvald Skúlason listmálara, en hann
kynntist Ingibjörgu á Islandsárum hennar
á 4. áratugnum. Þorvaldur segir í því sam-
tali að hann hafi átt mjög erfitt með að átta
sig á henni. „Hún var heillandi en alltaf
mjög dularfull.“ Halldór Laxness sagði ein-
faldlega um kynni sín af Ingibjörgu að
henni hefði fylgt „ljósbrot frá meginland-
inu“.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 27. FEBRÚAR 1999