Lesbók Morgunblaðsins - 27.02.1999, Blaðsíða 6

hverful fyrirbæri? Er hægt að segja að þessi
söfn gefi raunhæfa mynd af íslenskri sam-
tímalist? Og við getum haldið áfram, því hvar
ætti eiginlega að draga mörkin? Eru
boðskort á sýningar listaverk og hvernig á
þá að flokka þessar heimildir? Eru samræð-
ur myndlistarmanna á Mokka kaffi eða Kaffi
list ekki hluti af listalífínu og hvernig á þá að
varðveita slíkar orðræður? Hugsunin er það
eina sem skiptir máli segja konseptlista-
mennirnar.
Báknid burt?
Eru þá söfnin kerfi sem gengið hefur sér til
húðar? Svo tel ég alls ekki vera og reyndar
bendir flest til þess að umsvif þeirra eigi eftir
að snaraukast. Ég vona hins vegar að íslensk
söfn eigi í auknum mæli eftir að líta á sig sem
upplýsingamiðstöðvar og starfa samtímis á
mörgum „plönum“ þar sem skiptast á teng-
ingar og aftengingar, skírskotanir og hliðar-
speglanir, ítarleg rannsóknarvinna og kraft-
mikil og leikandi framsetning. Ef til vill geta
söfnin nýtt sér aðferðafræði sumra merkustu
rithöfunda og kvikmyndagerðarmanna sam-
tímans sem beita ýmiss konar afþreyingar-
formum til að miðla framandi og krefjandi
sýn sinni. Fyrir vikið yrðu sýningamar áreið-
anlega eftirsóknarverðari en hingað til, þótt
líklega sé býsna langt í að þær verði í boði
Oroblu eða Bílabúðar Benna.
Fjölmiðlar og auglýsingar mynda í samein-
ingu umgjörðina kringum hver við erum; eng-
inn atburður eða manneskja er í raun og veru
til nema að fjölmiðlar staðfesti tilveru hennar
og persónuleikar okkar taka mið af þeim
ímyndum sem auglýsingamar halda á lofti.
Menningin lýtur orðið nákvæmlega sömu skil-
yrðum. Enginn listamaður getur orðið stórt
nafn án þess að um hann sé fjallað fram og til
baka og gildi hans staðfest í blöðum, bókum
og tímaritum. Á alþjóðlegri ráðstefnu sýning-
arstjóra á vegum Nordic Institute for
Contemporary Art komst ég þannig að orði
að sýningin væri eins konar eldflaugarpallur
þaðan sem listaverkunum er skotið inn á orð-
ræðubrautina. Þar rofnar einangrun þeirra
um leið og þau ummyndast í tungumál og öðl-
ast tækifæri til þess að verða hluti af söguþró-
uninni - sem í dag miðast við 15 mínútur
Andy Warhols. Staðreyndin er sú að við með-
tökum umheiminn að mestu í gegnum fjöl-
miðla. Við vitum af fjölda mennningarvið-
burða og höfum jafnvel á þeim sterkar skoð-
anir enda þótt við höfum ekki séð sýninguna,
farið í leikhúsið eða hlýtt á tónleikana. Við
viljum fá hlutina inn á borð til okkar í staðinn
fyrir að þurfa að eltast við þá út um borg og
bí, endurmelta og matreidda ofan í okkur að
hætti fjölmiðlanna.
Með aðstoð margmiðlunartækninnar get-
um við í framtíðinni, þegar breiðbandið
kemst í fulla notkun, endurmatreitt þær
upplýsingar sem að okkur er haldið, klippt
og skeytt saman eins og okkur sýnist og
komist í gagnvirkt samband við það sem um
er að vera. Við þurfum t.d. ekki að sitja yfír
öllum fréttatímanum heldur getum við horft
aðeins á það sem við höfum áhuga á þegar
okkur hentar. Þetta er hið skuggalega og
óumflýjanlega fagnaðarerindi hátækninnar.
Internetforlagið Amzon.com, sem fyrirfinnst
aðeins í sýndarrýminu og hefur að geyma
milljónir bókatitla um allt milli himins og
jarðar, er sennilega bara smjörþefurinn af
því sem koma skal. Á örfáum árum hafa
hlutabréf í fyrirtækinu hækkað meira en
nokkur dæmi eru um og er það nú verðmæt-
ara en tvö stærstu bóksöluhús Bandaríkj-
anna eða nær öll háskólabókaforlög í land-
inu. Svipaða sögu er að segja um verslun á
netinu sem sífellt færist í aukana. Risavaxn-
ar verslunarkeðjur eins og Macy’s og Bloom-
ingdales, sem fjárfest hafa í glæsilegum há-
hýsum á dýrustu borgarlóðunum, hafa skilj-
anlega af þessu áhyggjur.
Og það sama gildir um stóru söfnin. Eins
og menn gátu lesið í baksíðufrétt Morgun-
blaðsins ekki alls fyrir löngu hefur OZ gert
samning við örgjafafyrirtækið Intel um að
hanna þrívíddarumhverfí fyrir Whitney-safn-
ið í Bandaríkjunum. Áhorfendum á öllum
nettengdum baðstofuloftum heimsþorpsins
gefst þar með kostur á að flakka milli salar-
kynna safnsins til að skoða ýmiss lykilverk
bandarískrar myndlistar á 20. öld. Þeir geta
sjálfír ráðið ferðinni eða fengið leiðsögn, súm-
mað inn á smáatriði í myndunum, hlustað á
tónlist og virt fyrir sér myndbandsbrot frá
liðinni tíð. Og þess verður ekki langt að bíða
að áhorfandinn geti brugðið sér í líki stað-
gengils eða „avatars" að eigin vali og blandað
geði við aðra gesti. Þegar þannig er komið
skiptir kannski ekki öllu máli þótt eitthvað af
listmunum haldi áfram að rykfalla í geymsl-
um safnanna.
Höfundurinn er listfræðingur og menningarverktaki.
SAGN EY
- LANDIÐ DULARFULLA í VESTURHEIMI
EFTIR HRAFN E. JÓNSSON
Indíánar sem 16. aldar landkönnuðurinn Jacques Carti-
er kynntist í Sankti Lárensdal í Kanada sögðu honum
frá Sagney, landi hvítra manna, sem gengu í ofnum föt-
um og bjuggu í bæjum. Sagney er nálæg og kunnug-
leg þegar indíánarnir tala um landið, en fjarlæg og
óaðgengileg þegar Cartier ætlar að finna það.
HÖFUNDUR þessarar grein-
ar átti erindi til Boston í vor
og skrapp að því loknu að
gamni sínu til Québec í
Kanada til að sjá Sankti
Lárensdal, hvort Vínland
hið góða hefði mögulega
verið þar, sbr. kenningar
Páls Bergþórssonar o.fl.
I Québecborg tekur ferðalangurinn strax
eftir því að öll bílnúmer eru með undirtitlin-
um „Je me souviens" („Ég man“) sem í víð-
tækari skilningi er þýtt: „Ég man að ég
fæddist undir frönskum fána en ólst upp
undir þeim breska". Af því má skilja að íbú-
amir era mjög meðvitaðir um sögu sína og
franskan uppruna. Þetta varð til þess að at-
hygli mín beindist fljótlega að ferðum
franska landkönnuðarins Jacques Cartier í
Kanada á árunum 1534 - 1542, og markmið
þessarar greinar er að kynna þá sögu.1
Nú verður ekki annað séð af skrifum
Cartiers sjálfs og leyfisbréfí Frans I,
Frakkakonungs (sjá neðan), en að indíánarn-
ir sem hann kynntist í Sankti Lárensdal hafi
sagt honum frá landi hvítra manna í N-Am-
eríku, „Sagney". Cartier leitaði að því en
fann ekki. Seinni tíma fræðimenn virðast líta
á þessa sögusögn um Sagney sem einhvers
konar endurminningar um Leif Eiríksson og
aðra landkönnuði víkingatímans. Indíána-
höfðinginn, Donnacona, nefnir einnig Ein-
fætlingaland sem við þekkjum úr Eiríks-
sögu.
Landkönnun á 16. öld
og Norðveslurleiðin
Með endurreisnartímanum hófst markviss
leit V-Evrópumanna að siglingaleiðinni til
Indlands og hinnar ótrúleaga auðugu Cathay
(Kína). Kólumbus fann S-Ameríku 1492 og
Jón Cabot kom að austurströnd N-Ameríku
1497 í leit sinni að Asíu. Báðir höfðu kenn-
inguna um að jörðin væri hnöttótt að leiðar-
ljósi og Magellan sannaði þessa kenningu
með siglingu sinni umhverfis jörðina 1519-
21. Menn skildu að Ameríka var ekki Asía en
álitu, til að byrja með, að þetta land væri
fremur mjótt og að hægt væri að fínna sund
þar í gegn eða leið framhjá. Magellan hafði
fundið sundið, kennt við hann, en sú leið
þótti nokkuð löng og þar að auki á svæði
Spánverja og Portúgala svo athygli Frakka,
Breta og fleiri þjóða í N-Evrópu beindist nú
að mögulegri leið iyrir norðan meginland
Ameríku, norðvesturleiðinni. Hér komum við
að söguhetju okkar, Jacques Cartier.
Jacques Cartier (1491 - 1557)
Jacques Cartier var skipstjóri frá St. Malo
á Bretaníuskaga í Frakklandi. Hann hefur
haft töluverða reynslu af siglingum áður en
hann lagði í landkönnunarferðir sínar yfir
Atlantshaf og um hinn víðáttumikla Sankti
Lárensflóa. Talið er líklegt að hann hafí,
ungur að árum, komið á Nýfundnalandsmið
eftir að Jón Cabot uppgötvaði þau 1498.
Fiskimenn frá Englandi og Bretaníuskaga,
og einmitt frá St. Malo, fóru þá að stunda
þar veiðar af miklum krafti nokkrum árum
seinna enda mikið upp úr því að hafa. Einnig
virðist ýmisl'egt benda til þess að Cartier
hafi verið með Verrazano í könnunarferðum
hans á vegum Frakkakonungs um austur-
strönd N- Ameríku á árunum 1524-5.
Cartier fór sjálfur í þrjár ferðir til N-Am-
eríku, allar með leyfi og á kostnað Frakka-
konungs, Frans I. Éyrsta ferðin var beinlínis
farin til að finna norðvesturleiðina til Asíu og
eigna konunginum land, í annarri ferðinni
leitar hann enn að siglingaleið til Asíu en at-
hygli hans beinist að frásögnum indíánanna
af landinu Sagney og markmið þriðju ferðar-
innar var að nema land og finna Sagney.
Fyrsta ferð J. Cartiers
sumarið 1 534
Cartier fékk tvö skip til umráða og 61
manns áhöfn. Hann fór frá heimahöfn sinni,
St. Malo, og tók stefnuna beint á Nýfundna-
landsmið. Því næst sigldi hann norður með
ströndinni og inn í Fagureyjarsund (Belle-
isle). Hvers vegna hann valdi þessa leið, en
ekki suður fyrir Nýfundnaland, er ekki vitað.
Hann kann að hafa þekkt staðinn og ætlað
sér að koma við í Funkeyju, fuglaeyju austur
af Nýfundnalandi, til að endurnýja matar-
birgðir2 en ef til vill býður sundið sérstak-
lega til innsiglingar miðað við kaldan La-
bradorstrauminn þar fyrir utan.
Cartier sigldi rétt undan l’Anse aux Mea-
dows, þar sem rústir búða eða áfangastöðvar
Leifs heppna höfðu legið óhreyfðar og yfir-
gefnar í 500 ár. Hann fikrar sig áfram, kem-
ur víða við, lendir í þoku, fer suður yfír
Sankti Lárensflóann og heldur síðan áfram
vestur. Hann undrast gæði landsins fyrir
sunnan og þar kemur hann að því sem hon-
um sýnist vera sund og vonir vakna um að
hann sé á réttri leið, dýpið er 55 faðmar, loft-
hiti mikill og landgæði og veðurfar telur
hann betra en á Spáni. Það er eins og hann
hafi veður af Asíu en hann verður fyrir mikl-
um vonbrigðum þegar þetta reynist flói en
ekki sundið margþráða yfir í Kínahaf og
skírir hann Hitaflóa (Baie aux Chaleurs).
Á þessum slóðum hittir hann Mikmakka
(fjallaindíána) sem virðast ekki hafa orðið
neitt hissa á að sjá hvíta menn3 en fagna þeim
og vilja umsvifalaust stofna til verslunar með
loðfeldi sem Cartier fannst lítið til um. Hann
gefur þeim gjafír og verslar við þá.
Lengra vestur með ströndinni hittir hann
írókesa (Iroquois) sem voru á makrílvertíð á
Gaspéskaga en áttu heima í Stadacona (Qué-
bec). Þeir taka Cartier á sama hátt og hinir
fyrri og eiga við hann góð samskipti.
Cartier lætur reisa 10 metra háan kross á
nesi nokkru og helgar Frakkakonungi landið
með messugjörð og tilheyrandi. Þegar höfð-
ingi indíánanna, Donnacona, verður þessa
var flýtir hann sér á fund Frakkanna og með
miklum bendingum út yfír landið, á sjálfan
sig og á krossinn, heldur hann langa ræðu til
að láta í ljósi óánægju sína en Cartier snýr út
úr og fullvissar höfðingjann um að þetta sé
bara siglingamerki. Nú var langt liðið á
haustið og Cartier ákvað að gera það sama
og allir aðrir landkönnuðir hafa gert (sbr.
einnig Eiríkssögu) þ.e. að taka innfædda
með sér til heimalandsins, kenna þeim þar
eigin tungu til að geta notað þá aftur sem
túlka í viðskiptum við landsmenn í næstu
ferð. Þeir sem urðu fyrir valinu voru tveir
synir Donnacona, höfðingjans sem Cartier
átti eftir að kynnast betur.
Önnwr ferð Carliers 1535
Synir Donnacona höfðu nú lært eitthvað í
frönsku og Cartier tók þá aftur með sér yfír
Atlantshafið til Ameríku. Hann hefur þrjú
skip, siglir sömu leið um Fagureyjarsund en
heldur í þetta sinn með norðurströnd Sankti
Lárensflóa. Hann er sem fyrr að leita að
sundi eða leið yfir til Asíu. Þegar hann nálg-
ast „Kanada", þ.e. landsvæðið umhverfis
mynni Sankti Lárensfljót við Stadacona,
segja synir Donnacona honum að þeir séu að
nálgast leiðina til Sagneyjar en þar sé nóg til
af rauðum kopar. Þeir koma að mynni ár,
sem skerst langt vestur inn í landið.
þar er djúp á og straumhörð, sem er
vatnaleiðin til konungdæmisins og landa
Sagneyjar, eins og mennirnir okkar tveir
frá Kanada sögðu okkur. Og þessi á liggur
milli hárra og þverhníptra kletta, þar sem
lítið er af jarðvegi og samt vex þar mikið af
trjám og af mörgum gerðum á berum klöpp-
unum eins og í góðum jarðvegi -/- Daginn
eftir, annan dag septembermánaðar, ætluð-
um við að fara úr ármynninu til að halda
áfram för okkar til Kanada, þá voru sjávar-
föllin sterk og mjög hættuleg því að sunnan
megin árinnar eru tvær eyjar og á þriggja
mílna svæði umhverfís þær (3 fr. mílur = 12
km) er dýpið ekki nema tveir eða þrír faðm-
ar og dreift björgum á stærð við víntunnur
og ámur og straumarnir við þessar eyjar eru
svo sterkir að við vorum næstum búnir að
missa eitt skipanna
Þeir halda áfram og koma til Stadacona
(Québec) þar sem Cartier hittir aftur
Donnacona og indíánamir fagna endurkomu
sonanna. Cartier þykist skilja að Stadacona
sé eins konar höfuðborg í „konungsríkinu"
Kanada. (Hér tekur hann eftir vínviði í tölu-
verðu magni en indíánarnir gerðu ekki vín)
Hann siglir upp Sankti Lárensfljót þrátt fyrir
mótmæli Donnacona, sem taldi sig eiga einka-
rétt á verslun við þá sem ofar búa. Þar hittir
Cartier aðra írókesa í „konungsríkinu"
Hochelaga (Montreal) og reynir að komast yf-
ir til Mikluvatna (sem var e.t.v. leiðin yfir til
Asíu?) en mistekst vegna flúðanna. Indíán-
arnir fara með hann upp á fjall í grenndinni
(sem Cartier gefur nafnið Mont royal =
Montreal) og Cartier sýnist landið fagurt og
harla gott til ræktunar. Á fjallinu sýnir einn
manna hans indíánunum hlut úr kopar og þeir
fullyrða að þessi málmur finnist í Sagney.
Þegar hann snýr aftur til Stadacona hefur
ástandið versnað. Mennirnir sem hann skildi
eftir til að gæta stærri hafskipanna hafa víg-
girt bústað þeirra. Indíánarnir eru ekki
ánægðir en hann lætur það ekki á sig fá og nú
fer hann að forvitnast um hagi þeirra og
Donnacona sýndi kapteininum (Cartier
talar um sjálfan sig í 3ðju persónu) fíimm höf-
uðleður af mönnum, strengd á trjáramma,
eins og bókfell og sagði okkur að þau væi-u af
Túdómönum að sunnan sem þeir ættu í eilífu
stríði við. Þar að auki sagði hann okkur að
fyrir tveim árum hefðu þessir Túdómanar
ráðist á þá á fíjótinu á eyju þar, sem er í
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. FEBRÚAR 1999