Lesbók Morgunblaðsins - 24.04.1999, Blaðsíða 8

EÐLI KVENNA
í RITUM
HEIMSPEKINGA
FRÁ ARISTÓTELESI TIL GUNNARS DAL
EFTIR SIGRÍÐI ÞORGEIRSDÓTTUR
Heimspekingar hafg alla tíð reynt að komast að eðli
hlutanna. Eðli kvenna var þar ekki undanskilið. Heim-
spekingar fornaldar settu fram kenningar um eðlismun
karla og kvenna sem hafa mótað hugmyndir um kynjg-
mismun í sögu og menningu okkar, Kenningar um eðlis-
læga eiginleika kvenna þjónuðu einkum þeim tilgangi
að réttlæta hefðbundna hlutverkaskiptingu kynjanna.
Þrótt fyrir að við tel jum okkur laus undan oki hinna
fornu hugmynda un i eðli kvenna skjóta þær iðulega
upp kollinum. Hversvegna kemur Gunnar Dal fram með
kenningu um eðli kvenna við lok 20. aldar?
HEIMSPEKINGAR hafa frá
fomu fari fjallað um eðli
kvenna, hvers eðlis „konur“
eru, hvaða eðlislægum eigin-
leikum þær eru gæddar. Hér
hyggst ég reifa hugmyndir
nokkurra heimspekinga um
eðli kvenna. Eg byrja á
Aristótelesi, sem í fomöld lagði gi-unninn að
hugmyndum um konur sem hafa gegnsýrt evr-
ópska menningu og hugmyndasögu okkar. Ég
lýsi síðan hvernig þessar hugmyndir hafa
bergmálað fram eftir öldum í verkum höfunda
eins og Rousseaus og Hegels og nú síðast í bók
Gunnars Dal, í dag varð ég kona. Reyndar er
sú bók sem kom fyrir rúmu ári kveikjan að
þessari grein. í auglýsingafarganinu fyrir jólin
1997 glumdi rödd Gunnars Dal í útvarpinu,
sem sjálfur auglýsti bók sína: „Guðrún er hin
nýja kona“ rumdi í honum, og síðan var bætt
við að þessi bók væri skyldulesning fyrir ungar
stúlkur í dag. Nú, ég gluggaði í bókina, varð
fnístrerað eftir nokki-ar síður og henti henni út
í horn, búin að ákveða að þetta væri versta
bókin þetta árið. Mér brá hins vegar við þegar
ég rakst á bókartitilinn ofarlega á lista sölu-
hæstu jólabókanna. Rödd Gunnars Dal hafði
greinilega höfðað til fólks, sem vildi gleðja eða
mun heldur fræða ungar stúlkur með hug-
myndum hans um „hina nýju konu“.
Nú virðist sem fæstir þessara bókarkaup-
enda hafi gert sér grein fyrir að „hin nýja
kona“ Gunnars Dal var ekki svo ný, heldur
miklu fremur ný kona á gömlum belgjum, eða
réttara sagt á gömlum karlbelgjum. A.m.k.
virtist enginn þeirra gagnrýnenda sem fjölluðu
um bókina hafa rekið homin í neitt slíkt, enda
vom dómarnir um hana fremur hlutlausm,
hnýtt í málfar hér og þar, almennt spjall, en
enginn rýnenda virðist raunverulega hafa séð á
hvaða buxum Gunnar Dal er með þessari bók.
Það virðist sem enginn - nema kaupendur -
hafi raunverulega tekið karlinn alvarlega.
Kannski er fólk orðið svo vant því að karlar
segi konum hvers eðlis þær era, að enginn hef-
ur neitt við það að athuga. A.m.k. er ég viss um
að viðbrögðin hefðu verið önnur og heiftar-
legri, ef einhver kvensnift hefði skrifað sam-
bærilegt uppeldisrit fyrir pilta, „I dag varð ég
karl“, og síðan hefði hún pípt í útvarpinu „Guð-
mundur er hinn nýi karl“!
Eðlishyggja/tvíhyggja
Gunnar Dal lýsir í bók sinni eðli kvenna og er
þar með bundinn langri hefð heimspekinga sem
hafa fjallað um sama efni. Eins og áður sagði
var það einkum hinn fomgríski heimspekingur
Aristóteles sem lagði grunninn að vísindalegum
og íræðilegum skilningi okkar á konum og
kynjunum. Hugmyndir um konur og hlutverk
þeirra sem hafa verið ráðandi í sögu kirkjunnar
eiga rætur að rekja til kenninga hans, sem og
allar þær hugmyndir um stöðu kvenna og kyn-
bundna hlutverkaskiptingu sem hafa mótað
samfélagsgerðina, réttarfarið o.s.frv.
En áður en lengra er haldið er vert að geta
þess að allar þær kenningar um konur, sem má
rekja til Aristótelesar kallast .eðlishyggju-
kenningar“. Aristóteles rekur karleðlið og
kveneðlið til líffræðilegs mismuns kynjanna og
því er kynjakenning hans líffræðileg eðlis-
hyggja. Annað sem er mikilvægt í þessu sam-
hengi er að eðlishyggjukenningar af þessum
toga eru ævinlega tvíhyggjukenningar. Einatt
er fjallað um eðli kvenna í samhengi við tví-
hyggju kynjanna. Hvert kyn um sig er fulltrúi
ákveðinna eiginleika, hefur ákveðnum hlut-
verkum að gegna í samræmi við kyn sitt. Sund-
urgreining kynjanna gerir að verkum að þau
mynda andstæður sem geta af sér hugtakapör.
Dæmigerð slík hugtakapör eru: menning og
náttúra, skynsemi og tilfmningar, sál eða hug-
ur og líkami. Karlinn er fulltníi skynsemi,
menningar og hugar og konan tengist náttúr-
unni gegnum líkaman og er tilfmningavera.
Tvíhyggja kyneðlisskilgreininga hefur reynst
ótrúlega lífseig. Hún hefur lifað af í gegnum
aldirnar og gengur m.a.s. ekki einungis aftur í
bók Gunnars Dal, heldur einnig í ákveðnum
stefnum innan femínismans, sem eru hallar
undh- skilgreiningar á eðlislægum mun kynj-
anna á grundvelli líffræðilegs kynjamismunar.
En víkjum nú að upphafínu í hinni forngrísku
menningu, sem er vagga hugsunar og hug-
mynda menningar okkar.
Kynjakenning Aristótelesar
Aristóteles fjallaði um flest svið vísinda og
lagði grundvöll að skiptingu þeirra. Hann rit-
aði greinargerðir um náttúruna, samfélagið,
mannssálina, listir, og þar fram eftir götunum.
Kenningar hans um konur er einkum að fínna í
líffræði hans, stjómspekinni og siðfræðinni.
Þrátt fyrir að hann rannsakaði hin ýmsu svið
lífsins og náttúrannar, leitaðist hann við að
skilja heiminn sem heild, eins og var einkenn-
andi fyrir forngi'íska heimspekinga. Aristótel-
es setti hið einstaka ævinlega í stærra sam-
hengi þar sem ákveðin grundvallarlögmál
ríkja. Hið einstaka er undirorpið hinu almenna.
Hin forngríska heimspeki er tilraun til að
skilja heimin sem heildarsamhengi og grund-
vallarlögmál lífsins og náttúrunnar. Heimspek-
ingar fornaldar sjá að heimurinn er brigðull og
að allt er breytingum undirorpið. Þeir vilja
finna hið óbreytanlega í hinu breytanlega, þeir
vilja komast að eðli hlutanna.
Heimspeki Aristótelesar er oftast lýst sem
markhyggju eða tilgangshyggju. Markhyggja
er kenning um að allar athafnir, öll starfsemi
stefni að einhverju marki eða einhverjum til-
gangi. Hvaðeina verður til fyrir markmið, hver
hlutur stefnir að ákveðnum tilgangi, sem er
honum eðlislægur. Markmið hlutar eins og
hnífs er að skera vel, þ.e.a.s að uppfylla það
hlutverk sem hann hefur og það sama gildir, en
þó með öðrum hætti, um hlutverk karla og
kvenna, sem við skulum nú huga betur að.
Það má skipta umfjöllun Aristótlesar um
kyn og kynhlutverk í tvo þætti: Líffræði kynja-
„HÓGVÆR" þögn er höfuðdjásn konunnar," segir Aristóteles og það samræmist náttúrulegri
skipan að konan hlýði karli sínum. Konur eru ekki frjálsir borgarar eins og karlar. Þessi hug-
mynd var í góðu gengi á 15. öldinni þegar Jan van Eyck málaði „Trúlofun Arnolfinis.“
mismunar annars vegai' og hins vegar í samfé-
lagsfræðilega greiningu á mismunandi hlut-
verkum kynjanna. Víkjum fyrst að líffræði
kynjamismunai'.
Kenning Aristótelesar um líffræðilegan
kynjamismun hefur verið skilgreind sem ,eins-
kyns kenning“. Aristóteles gengur út frá einu
kyni. Hið eina og eiginlega kyn er karlkyn og
hann leiðir kvenkyn af því (á svipaðan hátt og
Guð skapaði Adam og bjó síðan til Evu úr rif-
inu). Konan er samkvæmt kenningu Aristótel-
esar frávik frá hinu eina og uppranalega karl-
kyni. Karlinn er staðallinn eða viðmiðið og
kvenkyn er frávik frá því. Aristóteles skrifar:
„Okkur ber að líta á konuna sem væri hún van-
skapnaður sem kemur þó engu að síður upp við
náttúrulegar aðstæður." Þessi „vanskapnaður"
er náttúrulegur vegna þess að náttúran krefst
hans til viðhalds mannkyns. Eina (skynsam-
lega) ástæðan fyrir tilvist konunnar er semsé
að hún er „ill nauðsyn" til viðhalds mannkyns.
í viðhaldsferlinu hefur hún öllu ómerkari hlut-
verki að gegna. Karlinn er samkvæmt hinni
aristótelísku líffræði hinn virki aðili, en konan
óvirk og tekur við því sem karlinn gefur frá
sér. Við getnað gefur karlinn frá sér formið, en
konan leggur til efnið. I forminu er ennfremur
kjarni mannsins, sálin, sem efnið tekur við í
kvenlíkamanum. Konan, segir Aristóteles er
„ófrjór kari“. Þessi eins-kyns kenning er með
öðrum orðum skortskenning. Konuna skortir
eitthvað sem karlinn hefur, karlinn er heill,
konan hálfgildingur.
Þetta er náttúruleg skipan hlutanna að mati
Aristólesar og hún er ekki einungis ráðandi í
líffræði kynjanna, heldur endurtekur hún sig í
samfélagslegri hlutverkaskipan þeirra. Líf-
fræðilegt og samfélagslegt hlutverk kvenna er
fyrst og fremst að ganga með og ala börn. Hin-
ar samfélagslegu skilgreiningar á konunni
draga augljóslega dám af því þar sem hlutverk
kvenna er að hugsa um börn og bú. Allt hennar
eðli miðast við þetta hlutverk og einskorðar
hana við það. Það er dygð eða ágæti hennar.
Konan hefur ekki eðli sem nægir henni til að
taka á sig hlutverk utan heimilis. „Hógvær
þögn er höfuðdjásn konunnar“ segir Aristótel-
es og það samræmist náttúrulegri skipan að
konan hlýði karli sínum. Konur era settar skör
ofar en þrælar, en era þó ekki frjálsir borgarar
eins og karlar. Tilgangur karlsins er hins veg-
ar að vera þátttakandi á opinbei'um vettvangi
þar sem hann getur virkjað skynsemishluta
sálarinnar. Þá fær eðli hans fyrst notið sín til
fulls því á opinberum vettvangi öðlast skyn-
semi hans athafnarými, hvort sem það er í
stjórnmálum eða í ástundun fræða og vísinda.
Konan er að mati Aristótelesar ekki fær um að
vh'kja þennan æðsta hluta sálarinnar með
sama hætti og karlinn. Hún er m.ö.o. ekki mað-
ur til jafns við karlinn.
Þar sem enginn forngrískur heinispekingur
hefur haft jafn mikil áhrif á hina kristnu mið-
aldaheimspekinga, hefur kynjakenning
Aristótelsar verið grundvöllur kenninga kaþ-
ólsku kirkjunnar um kynhlutverk. í kaþólskum
kenningum miðalda er mikið var gert úr sál
mannsins þar eð hún var talinn æðsti hluti
mannshugans, voru konur jafnvel ekki taldar
hafa sálh'. (Það er merkilegt að nú á tímum
þegar sálin er fremur léttvæg fundin, era kon-
ur iðulega taldar meiri sálir en karlar.) Þögnin,
sem Aristóteles taldi höfuðdjásn konunnar, var
ennfremur gerð að skyldu, því konum var skip-
að að þegja í kirkjum langt fram eftir öldum.
En nóg um Aristóteles. Kenningar hans endur-
óma í sögu hugmynda okkar um manninn.
Karlinn er viðmið, sem konan er frávik frá.
Þegar upp er staðið má segja að heimspeking-
ar eins og Aristóteles spyrji hvað karlinn sé, en
til hvers konan er, og það er augljóst af ofan-
sögðu hvernig samfélagslegt hlutverk konunn-
ar er leitt af lífræðilegri undirstöðu kyns henn-
ar. Kyn hennar er hlutskipti hennar.
En höldum nú áfram, því ég ætla mér að
sýna hvernig hefðbundnar heimspekilegar
hugmyndir enduróma í kenningu Gunnars Dal.
Þessai' hefðbundu hugmyndir hafa tekið breyt-
ingum, sem ég geri grein fyrir með glefsum úr
kynjakenningum Rousseaus og Hegels. Kynja-
speki Rousseaus nær alla leið til íslands því
Björn í Sauðlauksdal ritaði í lok 18. aldar upp-
eldisrit fyrir konur og karla að nokkru leyti í
anda hennar. Þessar síðari tíma kenningar um
kynin hafa samt ekki kollvarpað hinni
aristótelísku kynjakenningu, því rammi þeirra
er eðlishyggjan og tvíhyggjan sem Aristóteles
leggur fræðilegan grunn að.
Rousseau, Hegel og Björn
i Sauðlauksdal
Konur eru í kenningu Rousseaus og Hegels
einnig skilgreindar út frá líffræði sinni, sínu
náttúrulega hlutverki. Konur eru tilfinninga-
stýrðari og líkamlega skilyrtari en karlar. Það
ber að athuga að tilfmningasemi kvenna er tal-
in mjög neikvæð, já, beinlínis varasöm. Þetta
viðhorf til tilfínninga má rekja til forngrískrar
heimspeki, en skv. hinni platonsku og
aristótelísku heimspeki eru tilfinningar, sem
heita „paþos“ á grísku, sjúklegar kenndir eða
ástríður. Tilfínningar eru því truflunarvaldar í
ríki skynsemi. Hið háleita markmið skynsem-
isverunnar er að stjórna tilfínningum, stjórna
líkamlegum ástríðum og kenndum með skyn-
semi.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. APRÍL 1999