Lesbók Morgunblaðsins - 24.04.1999, Blaðsíða 9

En þessi tvíhyggja tilfinninga og skynsemi
gerir að verkum að konur eru sökum nánari
tengsla sinna við hið dýrslega og náttúrulega
taldai' vanhæfar um rökhugsun. Þetta getur
beinlínis skapað hættu, eins og Hegel skrifar í
Réttarheimspeki sinni, en þar lýsir hann hin-
um „náttúrulega" mismun kynjanna með eftir-
farandi hætti: „Hið raunverulega, eiginlega líf
karlsins er á hinum opinbera vettvangi ríkis-
ins, í vísindum og þess háttar, og ennfremur í
glímu við og vinnu með umhverfí sitt og við
sjálfan sig“. Hið eiginlega hlutverk konunnai'
er aftur á móti innan fjölskyldunnar. Hegel
bætir síðan við að konur geti að vísu menntast,
en þær eru ekki hæfar til að stunda „æðri vís-
indi, heimspeki og ákveðnar gerðir listsköpun-
ar“ sem ki'efjast færni til að hugsa samkvæmt
almennum lögmálum. Þessi vanhæfni skapar
hættu sem getur stafað af konum, sem Hegel
orðar með svofelldum hætti:
„Ef konur eru í forystu ríkisstjórnar er ríkið
í hættu, því konur breyta ekki samkvæmt al-
mennum lögmálum, heldur samkvæmt tilvilj-
anakenndum tilhneigingum og skoðunum."
Vegna þess að konur eru tilfínningaverur er
þeim semsé ekki treystandi fyi'ir pólitískum
embættum. Það gerir þær hins vegar hæfar til
annarra verka. Rousseau fullyrðir að í ljósi
þess að konur eru náttúrulegri og tilfínninga-
legri séu þær gæddar hagnýtri skynsemi sem
nýtist þeim í búsýslu, barnauppeldi og til að
halda karlinum ánægðum. Konan á bæði að
vera dygðug húsfreyja og tælandi eiginkona.
Konan getur verið fyndin og skemmtileg, klók,'
jafnvel slóttug. Ef konan fer að rækta vitsmuni
sína, verður hún öðrum byrði og hún gerir sig
að karli, eins og Rousseau orðar það. Um þetta
fjallaði Rousseau í hinu fræga uppeldisriti sínu
Emil, en það gleymist oft að þar fjallaði hann
ekki einungis um uppeldi Emils, heldur líka
um uppeldi Soffíu, lagskonu Emils. Roussau
var semsé umhugað um að kynin tvö fengju
uppeldi í samræmi við eðlisbundna kyneigin-
leika sína. Soffíu farnaðist hins vegar ekki vel,
henni gekk illa að samþætta hið tælandi og hið
dygðuga kveneðli sitt, en það er önnur og öllu
dapurlegi'i saga.
Það heyra óm af kenningum Rousseaus um
uppeldi karla og kvenna uppeldisritum séra
Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal, eins og
áður sagði. Annað ritið er fyi'ir karla og ber
heitið Atli, eður ráðagjörðir yngismanns um
búnað sinn. Hitt er fyrir konur og heitir Ai-n-
björg og undirtitillinn er ærupi’ýdd dáindisk-
vinna á vestíjörðum Islands, afmálar skikkun
og háttsemi góðrar húsmóður í húss-stjórn,
barna uppeldi og allri innanbæjar búsýslu. Hið
tvíbenta eðli konunnar er að vera dygðum
prýdd og um leið tælandi, sem Rousseau gerh'
að umtalsefni birtist í hófstilltai'i útgáfu í lýs-
ingu Björns Halldórssonar, en þar segir: „Þær
dygðir, sem konur mest prýða, eru skírlífí,
trygð og guðrækni. Vanti hana einhverja
þessa, er hún ekki góð kona. Þá eru enn aðrar
dygðir þarnærst, sem konum gjöra svo stórann
sóma, sem mestu afreksverk karlmönnum;
Þessai' kvenndygðir eru: gott og skynsamlegt
barna uppeldi, umsorgun fyrh- heimilisfólkinu
og kjærleiki til bænda þeirra.“
í næstu málsgrein stendur síðan skrifað:
„Konurnar eru skapaðar til að mýkja geðsmuni
karlmanna....Hún gjörir þetta, svo at beggja
þeirra hjónaskyldur rækist því betur“ (Arn-
björg, bls. 16).
Eins og sjá má af þessum forskriftum eru
uppeldishugmyndir Rousseaus sniðnar að
þörfum hins íslenska bændasamfélags í riti
Björns í Sauðlauksdal. Birni var meira í mun
að ala upp dygðuga bústýru og góðan bónda,
en frjálsan og náttúrulegan einstakling eins og
Rousseau hafði að leiðarljósi við uppeldi Emils.
Frelsishugsjón upplýsingarinnar sem Rous-
seau átti drjúgan þátt í að innleiða með hug-
myndum sínum um uppeldi Emils eiga hins
vegar ekki við um konur, eins og sjá má á hug-
myndum hans um uppeldi Soffíu. Konum er
ekki ætlað með sama hætti og karlar að hefja
sig upp yfir heftandi hefðir og kreddur í krafti
hinnar sjálfráðu skynsemi, sem er inntak hugs-
unar í anda upplýsingar.
Þetta var göngutúr í gegnum sögu fáeinna
kynferðisskilgreininga heimspekinnar, með
smalakrók til íslands hér í lokin. Það ætti að
vera auðvelt að sjá hvernig þessar hugmyndir
hafa verið ríkjandi í menningu okkar og hvern-
ig þær hafa öðru fremur þjónað þeim eina til-
gangi að réttlæta kynbundna stigskiptingu
samfélagsins og skipan karlaveldis. Hefðin
sem ég hef lýst hér hefur á erlendum málum
verið kölluð „misogyny“, sem má þýða sem
kvenfyrirlitning. Nú er ætlunin, eins og ég
sagði í upphafí, að líta á kenningu Gunnai's Dal
í þessu samhengi. Því fer fjarri að Gunnar Dal
myndi samþykkja að vera skipað á bekk með
heimspekingum kveníyrirlitningar. Öðru nær.
Gunnar Dal ætlar sér sem höfundur bókarinn-
ar í dag varð ég kona að koma fram sem sann-
ur kvennavinur.
Niðurlag birtist í næstu Lesbók.
Höfundurinn er doktor i heimspeki og lektor
við Hóskóla íslands.
BRIAN FERNEYHOUGH OG LEITIN HANDAN ÞESS VIÐTEKNA
KÆRKOMIN TÆKIFÆRI
Brian Ferneyhough
Tónlist Brian Ferneyhough
endurspeglar hraðan,
óræðan oq firrtan samtím-
ann ó ókoflega heiðarleg-
an hótt skrifar ÚLFAR INGI
HARALDSSON í grein
sinni um tónskóldið en ó
morgun gefst kostur ó að
heyra tónlist þessa fram-
sækna tónskólds ó tvenn-
um tónleikum í flutningi
Kolbeins Bjarnasonar
flautuleikara og Magnusar
Andersson gítarleikara.
AÐ er komið að lokum aldar sem
hefur fætt af sér meiri fjölbreytni
og hraða í þróun á öllum sviðum
en nokkurri sinni áður. Tónlist er
þar ekki undanskilin og nánast
ógerningur að hafa yfírsýn yfir
allar þær tegundir og afbrigði
sem til staðar eru í dag. Tónlist
og allt sem henni fylgir er nú mikilvæg mark-
aðsvara þar sem greiður aðgangur að ýmsum
tegundum er í beinum tengslum við framboð
og eftirspurn. Sú var tíðin að ógerningur var
að nálgast hljóðritanir og nótur af öðru en því
sem höfðaði til sem flestra og þótti fjárhags-
lega arðbært. Tækniþróunin hefur gert það að
verkum að nú er möguleiki á að nálgast efni
sem þótti áður fjarlægur draumur, ef menn á
annað borð vissu um tilveru þess. Þannig hafa
menn sumpart yfirstigið mötun markaðarins.
Nú er ekki einungis um að ræða tónverk sem
hafa orðið viðurkennd sem „módernísk" meist-
araverk, heldur ýmsa stíla og afbrigði sem
bera samtímanum mikilvægan vitnisburð. Ým-
is framsækin tónlist nýtur góðs af þessari þró-
un, þó að upplag og aðgangur sé enn vissulega
mjög takmörkunum háð. Fyrir þá sem unna
nýrri og framsækinni tónlist er það því ávallt
sérstök og kærkomin stund þegar tækifæri
gefst til þess að heyra lifandi flutning á tónlist
Brian Ferneyhough sem varla getur talist auð-
fundin í hljómplötuverslunum. Á morgun gefst
íslendingum kostur á að heyra Unity Capsule
og Mnemosyne fyrir sólóflautu í flutningi Kol-
beins Bjarnasonar í Salnum í Kópavogi. Einnig
flytur Magnus Andersson gítarleikari verk eft-
ir Ferneyhough í Norræna húsinu.
Yfirþyrmandi innblástur
Tónlist Brians Ferneyhough verður líklega
aldrei meðhöndluð sem auðskilin og aðgengileg
en engu að síður býr hún yfir krafti og aðdrátt-
arafli sem erfítt er að skilgreina. Ef til vill er
ástæðan hinn hástemmdi og nánast yfirþyrm-
andi skapandi innblástur og vegna þess hversu
vel tónlistin virðist endurspegla hraðan, óræð-
an og firrtan samtímann á ákaflega heiðarleg-
an hátt.
Þau viðhorf og þær áríðandi spurningar sem
tónlist Ferneyhough felur í sér bæði hvað
varðar tónlist sérstaklega og lífsspeki yfir höf-
uð eiga sér fáa jafningja og það er ógerningur
að gera þeim fullnægjandi skil í fáum orðum.
Það eru þó nokkur atriði sem skipta höfuð
máli og verður reynt að gera þeim einhver skil
hér á eftir. Atriði svo sem sambandið milli
nótnaritunar og flutnings, tónlist Femeyhough
sem gagnrýni á samtímann og stöðug leit hans
að nýjum landamærum í skapandi hugsun og
fagurfræðilegri upplifun.
Leit handan þess viðtekna
Brian Ferneyhough er fæddur 1943 í
Coventry á Englandi. Fyrstu tengsl hans við
tónlist voru í gegnum þátttöku í lúðrasveitum
og nám við Birmingham School of Music. Hann
leitaði snemma, eða um 1968, efth' tækifæri til
að flytja sig um set til Mið-Evrópu þai' sem
betri jarðvegur var fyrir framsækna tónlist.
Hann nam einn vetur hjá Ton de Leeuw í
Hollandi en þar á eftir í Sviss hjá Klaus Huber
í akademíunni í Basel.
Tónlist Ferneyhough á rætur að rekja til
framúrstefnu áranna eftir seinna stríð og er á
margan hátt bein afleiðing af þeim nákvæmu
kerfisbundnu tónsmíðahugmyndum og aðferð-
um sem þróaðar voru af t.d. Karlheinz Stock-
hausen og Pierre Boulez og oft eru tengdar við
tónlistarnámskeiðin í Darmstadt í Þýskalandi.
Þessar hugmyndh- leiddu af sér tónverk sem
þóttu ákaflega flókin í formi og innihaldi, sem
og að vera á mörkum mannlegrar getu hvað
varðar flutning. Margir skildu fljótlega við
slíkar aðferðir fyrir, að því er menn töldu, ein-
faldari leiðir að sama marki sem leiddi af sér
áhuga á frjálsum spuna, opnu formi, og nýj-
ungum (einfóldunum) í nótnarithætti.
Femeyhough er þó einn af þeim sem tekur
upp þráðinn þar sem flestir skildu við eða
gáfust upp. Hann sprengir í orðsins fyllstu
merkingu hreinlega öll viðmið varðandi skiln-
ing hlustandans sem og almennt viðurkenndar
takmarkanir hljóðfæraleikarans. Tónlistin
krefst mikils tíma í undirbúningi og gengur
jafnvel svo langt að vera óframkvæmanleg og
algerlega óraunhæf með tilliti til hefðbundins
sambands milli nótnaritunar og hins áheyran-
lega. Þetta hefur leitt til gagnrýni sem segir
m.a. að það sé ekki möguleiki fyrir áheyrand-
ann að leggja mat á gæði flutningsins eða
hreinlega gera greinarmun á honum og algjör-
lega frjálsum spuna. Fyrir Ferneyhough er
sambandið milli nótnaritunar og flutnings ekki
sjálfgefið og í staðinn fyrir að leggja fram ritað
tónverk sem nokkurskonar staðal fyrir mat á
réttum og röngum flutningi, þá fær ritunin
meira hlutverk sem nokkurskonar miðill fyrir
völundai'hús af nákvæmum og markvissum
túlkunarmöguleikum. Þær gífurlegu kröfur
sem lagðar eru á einbeitingu og líkamlega getu
hljóðfæraleikarans gera það að verkum að
spurningin er ekki lengur ófrávíkjanlega um
réttar nótur á réttum stað, heldur um ákveðið
sannfærandi flæði, samspil milli efnisþátta og
„merkingarfullra frávika“. Með slíkri aðferð
leitast Ferneyhough við að færa ritunina hand-
an við menningarlega hefðbundið hlutverk og
setja spurninguna um „túlkun" á oddinn; að
endurspegla á trúverðugri hátt flókin sambönd
tónhugsunarinnar og að láta ritunina þjóna
sem raunar ófullkomna en þrátt fyrir það einu
leiðina að útópískri listsýn og eða hugará-
standi.
Að fylgja sínum eigin lögmálum
Ferneyhough gagni-ýnh' ínjög „póst-
módemísk" viðhorf sem gjarnan felast í leit að
nýrri merkingu í gegnum tilvitnanir í eldi'i tón-
listarstíla, oft með þeim tilgangi að koma til
móts við hinn almenna hlustanda. Fyrii' Fer-
neyhough eru slík viðhorf nátengd því sem
þýski heimspekingurinn Adorno kallaði „fetis-
hization of music“, þar sem ákveðinn efnishluti
er numinn burt úr sínu heildræna tónlistar- og
sögulega samhengi; með
aðlögunarhæfni að þörf-
um neyslusamfélagsins
að óbeinu markmiði.
Samkvæmt kenningum
Adomo, og sem sjá má
endurhljóma í tónlist
Femeyhough, er það eina
sem tónlistin getur áork-
að núna að „endurspegla í
sínu eigin sértæka formi
hinar þjóðfélagslegu
þverstæður (antinomies)
sem hafa í raun orsakað
einangmn listarinnai'."
Með öðram orðum, tón-
skáldið getur einungis
byggt á lögmálum tónefn-
isins sjálfs án tengingar
við ytra umhverfi, því að-
eins þannig getur tónlist-
in verið trú sjálfri sér og
samtímanum.
Án þess að gera of
mikið úr tengslum tón-
listar Ferneyhough við
þjóðfélagslega gagnrýni
þá má þó segja að hún
fylgi sínum eigin lögmál-
um með sanni og leiti sí-
fellt á vit hins ókunnuga
án þess að taka mið af
hefðbundnum hag-
kvæmnissjónarmiðum
eða tískustefnum. Verk
Ferneyhough eru ekki
framkvæmanleg undir
fjárhags- og tímatak-
mörkunum margi’a lista-
stofnana og tónlistin er í
mikilh andstöðu við gildi
„músík“iðnaðarins.
Þannig er tónlist Ferneyhough ákveðin gagn-
rýni á nútíma listveruleika með tilliti til þess
hvernig hún setur algjörlega sín eigin viðmið.
Ferneyhough og samtíminn
Spui'ningin er hvað slík tónlist, sem virðist
virða sitt nánasta listumhverfi að vettugi, hefur
að segja fyrir hinn almenna hlustanda og
hvernig hún á annað borð þrífst við nútíma
kringumstæður.
Því er til að svara að tónlist Ferneyhough
býður upp á ákaflega „original“ valkost í sam-
félagi þar sem vaxandi tilhneiging er að meta
listrænt gildi með tilliti til fjárhagslegs hagn-
aðar og möguleika á fjöldaframleiðslu. Tónlist
Ferneyhough er í algjörri framlínu alvarlegrar
skapandi tónhugsunar og gott dæmi um hvert
sú skapandi hugsun og viðhorf, sem rekja má
meir en 200 ár aftur í tímann, hefur leitt okkur.
Ef til vill er mest heillandi sérkenni hennar
hvernig hún leitar í sífellu framúr sjálfri sér og
skapar þannig alveg sérstaka spennu og eftir-
tekt. Þetta er nátengt hraða, margþættri
pólífóníu efnishluta, og þeirri líkamlegu orku
sem í spilinu er. Tónskáldið segir t.d. um verk
sitt Unity Capsule, að áherslan sé á möguleika
hljóðfærisins á að skapa margþætt streymi
upplýsinga á nokkram plönum samtímis, á
sama tíma og efnið er síað í gegnum ströng við-
mið varðandi heild (unity). Þetta orkar hæg-
lega á hlustandann eins og honum finnist efnið
sífellt renna sér úr greipum og að hann megi
hafa sig allan við að meðtaka þann kraft og
spennu sem óneitanlega setur mark sitt á
flutning verka Ferneyhoughs. Slík tónlist verð-
ur aldrei auðveld viðureignar því hún krefst
óhemju mikils af hlustandanum ekki síður en
flytjandanum.
Það hefur komið ánægjulega á óvart hversu
áhugi hljóðfæraleikara á flutningi verka Fer-
neyhough hefur aukist á seinustu áram. Nú er
svo komið að verk hans skipa mikilvægan sess
á viðurkenndum hátíðum fyrir nútíma tónlist
um allan heim, þar sem þau eru flutt af ákaf-
lega færam flytjendum. Safn hljóðritana eykst
stöðugt og ber vitnisburð um sífellt ný viðmið
hvað varðar getu og fæmi hljóðfæraleikarans
til að yfirstíga hið óyfirstíganlega. Ferney-
hough er nú þegar kominn á spjöld sögunnar
sem mikilvægur vitnisburður um stöðu alvar-
legrar tónsköpunar í lok tuttugustu aldarinnar.
Eftir hann liggja nú þegar yfii' 40 verk af ýms-
um stærðum og gerðum, mörg hver skrifuð
fyrir sérstaka flytjendur, s.s. Arditti-strengja-
kvartettinn, sem hafa tekist á við verkin af
hugsjón og hugrekki, og verið brautryðjendur í
að skapa framsækinni tónlist Ferneyhough
brautargengi.
Höfundur stundar doktorsnám í tónsmíðum við
Kallforníuháskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. APRÍL 1999 9