Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.1999, Blaðsíða 17

33 sinnum um ævina, oftast af litlu eða engu
tilefni. Þegar myndin Mamma Roma var
sýnd árið 1962 sprautuðu fasistar bleki á
breiðtjaldið. Mótsagnirnar skýra sig sjálfar.
Pasolini fékk fjögurra mánaða skilorðsbund-
inn dóm fyrir „almannaróg“ fyrir þátt sinn í
myndinni Rogopag en hlaut verðlaun hjá
kaþólsku kirkjunni fyrir Matteusarguðspjall-
ið (II Vangelo Secondo Matteo). Leikstjórinn
var kærður fyrir að hafa svívirt kirkjuna í
Rogopag en í raun dregur hann hér dár að
amerískum biblíumyndum. Myndimar Kant-
araborgarsögur og Salo voru bannaðar í
fyrstu og blygðunarkennd manna hlíft í
nokkra mánuði. Þótt Pasolini hafí fallið í
ónáð hjá kirkjunni verður vart sagt að hann
GUÐIRNIR leika Ödípus grátt í samnefndri
mynd eftir Pasolini.
hafi gerst sekur um guðlast. Leikstjórinn
ræðst á góðborgara og eirir engu en virðist
prýðilega sáttur við almættið. Tíminn, sá
rökfasti dómari, gerir oft ritskoðun hálf-
hlægilega þegar fram líða stundir, enda
fremur hæpið að halda slíkum manni sem
Pasolini niðri með valdboði.
Guðspiallamaðurinn Pasolini
Matteusarguðspjallið eftir Pasolini er ein-
hver magnaðasta höfuðlausn í manna minn-
um. Leikstjórinn bersyndugi var einlægur
trúmaður þótt hann eltist við yngissveina í
skjóli nætur og kaþólska kirkjan fordæmdi
hann fyrir það eðli sem guð gæddi hann.
Matteusarguðspjallið var gerð af vanefnum
með áhugaleikurum; móðir leikstjórans lék
til að mynda Maríu mey en Pasolini fékk
óreynda leikara í helstu hlutverk. Oftast
gefst slík hlutverkaskipan illa en þessi ráð-
stöfun var í fullu samræmi við önnur efnis-
tök. Myndin var gerð af hreinum hug og
greinilegt að Pasolini var á bandi englanna.
Matteusarguðspjallið ber af öllum
Hollywoodmyndum um sama efni. Pasolini
hafði enga burði til að gera fjálglega glans-
mynd og varð að skilja hismið frá kjarnan-
um. Honum var lagið að segja eldfomar sög-
ur eins og þær hefðu gerst í gær. Þama
fengu áhorfendur í fyrsta sinn að sjá helgi-
sagnapersónur holdi og blóði klæddar og
höfundur magnaði fram fábrotinn helgidóm
sem var laus við helgislepju og skinhelgi.
Guðspjallamyndin markar þáttaskil. Pa-
solini segir hér skilið við raunsæisstefnuna
að einhverju leyti en heldur þó tryggð við
hana á sinn hátt. Harðlínumenn á öllum víg-
UNDRAHEIMUR fomaldar. Pasolini var einn af fáum kvikmyndamönnum sem leitað hafa f
smiðju Forn-Grikkja. Hann festi Ödípus konung eftir Sófókles og Medeu eftir Evrípídes á filmu.
stöðvum vora æfir. Leikstjórinn sótti í ríkara
mæli í smiðju fornra öndvegishöfunda. Ver-
aldlegir bókstafstrúarmenn fyrirgáfu honum
þessa kúvendingu aldrei. Gaman er að bera
Matteusarguðspjallið saman við Síðustu
freistingu Krists sem Martin Scorsese leik-
stýrði. Enginn vafi leikur á að Ameríkumað-
urinn er betri smiður en Pasolini. Eigi að síð-
ur ber gamli menntaskólakennarinn höfuð
og herðar yfir þennan vandaða fagmann. Sá
ágæti leikari Wilhelm DaFoe lék Krist í Síð-
ustu freistingunni og lagði höfuðáherslu á
breyskleika spámannsins svo að áhorfandinn
sat uppi með frelsara sem enginn hefði svo
mikið sem fylgt til dyra hvað þá vaðið eld
fyrir. „Viðvaningurinn" Enrique Irazoqui
sem Pasolini fékk til að leika spámanninn bjó
aftur á móti yfir nauðsynlegum krafti. Pasol-
ini gat leyft sér djarfari efnistök en flestir
•starfsbræður hans af því að hann gjörþekkti
menningararfinn og gat gert píslarsöguna
alþýðlega á nýjan leik án þess að myndin
yrði kauðaleg eða léttvæg. Matteusarguð-
spjallið er einlægasta trúarjátning sem fest
hefur verið á filmu og höfundur skipar hér
sess með ekki minni mönnum en Dreyer,
Bergman og Tarkovskí.
Með bros fornaldar á vörum
Pasolini varaðist að verða miðaldra götu-
strákur heldur reri á ný mið og leitaði fanga
í heimsbókmenntunum, bjargaði þeim svo að
segja út úr kennslustofunni. Hann var sann-
ur marxisti og skilaði þýfinu aftur til fjöld-
ans. Ef til vill sá hann götumenningu Rómar
á mörkuðum í Júdeu fwir tvöþúsund árum
eða í kráarlífinu í nágrenni Kantaraborgar í
tíð Chaucers. Þetta skildu ekki allir og
fannst sem Pasolini hefði hlaupist undan
merkjum og gengið óvininum á hönd.
Framúrstefnumaðurinn breski Derek
Jarman sagði að Pasolini hefði einn manna
náð að festa „bros fomaldar" á filmu. Pasol-
ini sýndi fádæma dirfsku í efnisvali. Þótt
hann hefði lítið sem ekkert vald á forminu
hafði Pasolini sama lífskraft og Sófókles,
Chaucer, Boccaccio, de Sade og sögumenn-
irnir í þúsund og einni nótt. Skáldið vai- í
vissum skilningi fóstbróðir þessara öndveg-
ishöfunda af því að hann var hluti af sömu
hefð, menningarheimi fomaldar. Honum var
því eiginlegt að færa verk eftir þessa meist-
ara í nýtt horf þótt efnistökin minni stundum
á Afram-myndirnar. Til era mýmargir leik-
stjórar sem hafa gott handbragð en sáralítið
til málanna að leggja. Pasolini var ekki einn
af þeim og kvikmyndaheiminn bráðvantar
fleiri viðvaninga á borð við Pasolini.
Pasolini hafði greiðan aðgang að tveimur
ólíkum heimum, tvöþúsund ára menningar-
heimi vesturlanda og veröld sem undirmáls-
menn samtímans byggja. Hann braut niður
alla múra sem skildu þessar lendur. Minni
spámenn bára tilhlýðandi virðingu fyrir sí-
gildum bókmenntaverkum. Myndir eftir
slíka menn verða oft fremur dauf lesning.
Þessi lotning og hátíðleiki er ekki til hjá Pa-
ÆVINTÝRAMAÐURINN Pasolini leikstýrir Þúsund og einni nótt.
solini. Kantaraborgarsögum eftir Chaucer
skilaði hann aftur á krána og ævintýranum
úr Þúsund og einni nótt á austurlenska
markaðstorgið.
Þúsundþjalasmiður
Pasolini var hæfileikaríkasti viðvaningnur ^
í kvikmyndasögunni. Hann var endurreisn-
armaður, ljóðskáld, greinasmiður, rithöfúnd- -
ur, blaðamaður, kvikmyndamaður, kvik-
myndagagnrýnandi og kenningasmiður.
Myndunum eftir hann hefði að skaðlausu
mátt steypa í fastara form. Eflaust hefði Pa-
solini ekki verið jafnfjölhæfur og raun bar
vitni ef honum hefði verið í blóð borið að ein-
blína á einn hlut í einu. A bak við hverja
mynd leynist stór hugur svo að stundum
verða áhorfendur að taka viljann fyrir verk-
ið. Pasolini var snillingur sem hafði ekld
snefil af listrænni ögun. Til marks um hve
miklar náttúragáfur hans vora sagði þetta
mælska og ritglaða skáld aldrei orð af viti
um eigin myndir.
Pasolini var í lófa lagið að magna fram
fölskvalausa og mannlega mynd af liðnum
tímum og gera sígild bókmenntaverk að al-
menningseign á nýjan leik. Hann notaði tón-
list eftir Bach og Vivaldi þegar hann gerði
myndir um bæjarsollinn í Róm og skeytti
slagara með Ellu Fitzgerald inn í heilaga
ritningu. Oft liggur í lofti að Pasolini hafi
efnt til mannfagnaðar og myndimar verið
gerðar í framhjáhlaupi. Hann lét sér ekkert
mannlegt framandi vera. Pasolini var ekki
maður hárfínna blæbrigða. Þótt handbragðið
væri oft ekki eins og best verður á kosið og
Pasolini léti sig smáatriði engu varða gerði
hann ekki nokkurn skapaðan hlut með hang-
andi hendi.
Myndimar gerði hann í flýti og af vanefn-
um en skáldgáfan bætti fyrir alla hnökra.
Þótt. honum lægi einatt mikið á hjai-ta var
Pasolini aldrei aðgangsharður við áhorfand-
ann. Eftir á að hyggja er torskilið hvemig
leikstjórinn gat sært blygðunarkennd vald-
hafa svo grimmilega sem menn vildu vera
láta. Pasolini tvíefldist við mótlætið og fór
eigin leiðir eftir sem áður, enda svarinn óvin-
ur borgarastéttarinnar. Hann var fagurkeri
sem hvergi var líft nema í heimi lista og
menningar, sú manngerð sem Frakkar nefna
le po' et maudit, hið fordæmda skáld sem
þarf ekki að kvíða ellinni. Pasolini var af
sama bergi brotinn og mögnuðustu persónur
heimsbókmenntanna. Ef til vill var harla
ólíklegt að slíkur maður sem Pasolini fengi
hægt andlát.
Með alll ó hornum sér
Pasolini var rammkaþólskur marxisti og
gætti þess vandlega að vera ætíð ósammála
síðasta ræðumanni. Endurreisnarmaðurinn
var vægast sagt ekki allra og skirrtist ekki
við að taka samherja sína til bæna af svo mik-
illi hörku að mörgum þótti nóg um. Pasolini
var contra mundum, á móti heiminum og á
skjön við allt. Leikstjórinn jós úr skálum
reiði sinnar yfir óeirðaseggi af 68-kynslóðinni
sem töldu sig eiga vísan bandamann í þessum
gamla skurðgoðabrjót. Ef til vill hefur Pasol-
ini skynjað að þessir skeggapar vora fjand-
samlegir æðri menningu. Þótti þó keyra um
þverbak þegar Pasolini lýsti sig andvígan
fóstureyðingum og fékk hann bágt fyrir.
Lííið verður langþreytt
á þeim sem þraukar.
Ur ljóði eftir Pasolini
Vart var við öðra að búast en Pasolini færi
yfir móðuna miklu öðravísi en með hávaða
og látum. Kenndirnar sem yfirvöld, kirkja og
flokksbræður Pasolinis refsuðu honum
óspart fyrir urðu banamein hans. Engu lík-
ara var en hann hefði leikstýrt eigin dauð-
daga og gefið borgaralegum gildum langt nef
í andarslitrunum. Pasolini féll fyrir hendi
æskumanns þegar hann falaðist eftir blíðu
hans. Pasolini hitti sautján ára pilt, Guiseppe
Pelosi að nafni, á Piazza dei Cinquecento.
Pelosi hafði fengið dóm fyrir ýmis minni
háttar afbrot. Pasolini keyrði Pelosi á afvik-
inn stað. Hvað fór þeirra í millum er ekki vit-
að með vissu. Svo mikið er víst að Pelosi
barði Pasolini margsinnis með planka og
sparkaði þrásinnis í hann. Að lokum steig
unglingurinn upp í bifreiðina og keyrði yfir
Pasolini. Skáldið lét þar lífið. Listamaðurinn
lifði ósiðlegu lífi að dómi margra og dó ósið-
legum dauðdaga. Þetta skelfilega atvik
minnir um margt á hvemig Ovidius lýsir
dauða Orfeusar í Hamskiptunum þar sem
söngvamaðurinn liggur sundurtættur og lýr-
an flýtur niður Hebrasará. Örlögin höfðu
hlíft Pasolini við hlutskipti hversdagsmanns-
ins í hinsta sinn.
c
t
Höfundur er kvikmyndafræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. JÚNÍ 1999 1 7