Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.1999, Blaðsíða 13

HLÍÐARENDI f Fljótshlíð í ágústmánuði 1897. Mynd eftir W.G.Collingwood.
NÆSTSIÐASTA
EFTIR LARS HULDÉN
Það var hljótt uppi ó Hlíðarenda. Það komu bara
vindsveipir öðru hverju svo að þaut í grasinu. Við
tylltum okkur hvor ó sinn steininn og biðum. Það var
fallegur sólskinsdagur. I suðri blikaði hafið og í austri
sóst móta íyrir Mýrdalsjökli. Fyrir neðan okkur
voru grænar grundir og ó sem rann í bugðum. Við
sótum hljóðir og hugsi.
þessarar bókar vafalaust verða ósammála um
sum ummæli, sem ég hefi tekið sem dæmi um
kímni. Skopskynið fer mjög eftir einstakling-
um, eins og ég þegar hefi minnst á. Það verður
alltaf örðugt að skera úr um það, hvort einhver
ummæli eru upphaflega hugsuð sem kímni.
Þess er getið til dæmis, að veik kona „hafi
þjáðst mikið undir höndum margra lækna“
(Mark. 5, 26) „og engan bata fengið, en öllu
heldur farið versnandi". - Það er ómögulegt að
vita hvort guðspjallamaðurinn gerir þessa at-
hugasemd til að gera lækna samtímans bros-
lega, eða hvort hann er aðeins að leggja
áherslu á, að ekki hafi verið hægt að lækna
konuna með venjulegum aðferðum.
Kimni Jesú
Gerður er greinarmunur á kímni án skops
og kímni með skopi. Kímnin á upptök sín í leik
og kátínu. Þá kemur hið kímilega fram í frum-
stæðu formi. Það eru þó nokkrar greinar í guð-
spjöllunum sem sýna að Jesú hafði smekk fyrir
glaðværð. Dæmisögumar um týnda soninn
(Lúk. 15,3-7) og týnda peninginn enda á því að
smalinn og konan kalla saman vini sína og
biðja þau að samgleðjast sér. Það er ekki farið
út í það í textanum, hvemig þessi gleði var lát-
in í ljós, en mér finnst eðlilegast að hugsa mér
það sem boð til einfaldra góðgerða á heimilinu.
Jafnvel þó að ekki væri átt við annað en
samúðarríka gleði hjartans, hlyti hún að fá útr
rás í brosi eða hlátri. Gleði af þessari tegund er
nefnd í mörgum dæmisögunum þar, sem gleði
á himnum er líkt við brúðkaupsveislu eða mót-
tökufagnað vegna sonar, sem kemur heim frá
útlöndum. Slíkar veislur hafa ekkert broslegt
við sig í sjálfu sér, en þeim fylgir glaðværð,
dans og söngur.
Þá em, í milliköflum þessa meginkafla um
kímni Jesú, nefnd dæmi og þau rædd, sem
skírskota til broslegra hugmynda, broslegs
fólks, broslegra athafna eða broslegrar að-
stöðu. Bent er á dæmi um fyndni, orðaleiki og
þverstæður.
Kimni með skopi
Þar er einnig um að ræða fjölþætta flokkun
og hver gerð tekin til athugunar: skop sem
ræðuform, dæmisögur, spaug í deilum, guð-
íræðilegt skop, svonefnt venjulegt skop og að
lokum fjallar dr. Jakob ítarlega um skop spá-
mannsins og skop rabbíans, hins gyðingalega
kennimanns. Þar segir: Jesús var spámaður og
fer að ýmsu leyti sömu leiðir og hinir fomu
spámenn ísraels. Hann var opinskár, stundum
í árásarhug. Hann hikar ekki við að nota al-
hæfingar sem voru bæði ósanngjarnar og
ósannar, ef þær ættu að takast bókstaflega og
með fullri nákvæmni.
Fræðimaðurinn á að lýsa mönnum og mál-
efnum með skýrt skilgreindum orðum sem
merkja hvorki meira né minna en það sem fólk
með venjulegri greind leggur í þau. Því er öðru
vísi háttað um spámann eða jafnvel skáld.
Þeim getur fundist nauðsynlegt að ýkja sann-
leikann, nota þverstæður um raúnveruleikann
og viðhafa svo stór orð, að þau vektu ógn og
hræðslu, ef þau væru skilin bókstaflega.
Þá segir: kímni Jesú er ekki hinn háværi
hlátur eða svipuð fyndni og vér finnum í blöð-
um og tímaritum, en öllu heldur í því fólgin að
vera tilbúinn að brosa undir alvarlegum kring-
umstæðum lífsins. Leikur að orðum og hug-
myndum, sem voru algengar hjá rabbíunum.
Hugsununinni er oft beint að því, meðvitað og
ómeðvitað, sem var broslegt í gömlum erfðum,
atriði úr gyðinglegri þjóðtrú, samlíkingu, sem
tilheyrendur þekktu og vissu, að stóð í sam-
bandi við eitthvað hlægilegt.
Gleði meistarans
Að lokum ritar sr. Jakob í bók sinni Kímni
og skop í Nýja testamentinu: Þegar ég held því
fram að finna megi kímni og skop í orðum
Jesú, bæði predikun og samtölum, þá á ég ekki
við að hann hafi alltaf og undir öllum kringum-
stæðum tjáð sig á þennan hátt. Ekki einu sinni
þegar tilfinningamar voru í samræmi við það.
Eg á aðeins við það að ég hafi fundið í mörgum
ummælum guðspjallanna nokkrar líkur til þess
að Jesús hafi haft smekk fyrir því broslega og
gamansama. Stundum tjáir hann sig með
kímni, sem felst í gömlum máltækjum,
dæmisögum og ummælum. En hann virðist
einnig hafa verið opinn gagnvart broslegum og
hlægilegum þáttum í daglegu lífi samtíðar-
manna. Tilheyrendur hans hafa kannast við all-
margar af persónum hans.
Hann er skáld og listamaður í fremstu röð.
Sem spámaður er hann byltingarmaður, gagn-
rýnir þjóð sína, ríkisstjómina og andleg yfir-
völd, en á hinn bóginn er hann mjög hæversk-
ur. - Rabbíinn beitir kímni til að gera myndina
lífrænni. Það er sem sólin skíni inn í skólastof-
una. En mér virðist svo sem sólarljósið sem
lýsir upp skólann þar sem nemendur Jesú
stunda nám, komi ekki að utan, heldur frá gleði
meistarans, - gleði brúðgumans í brúðkaups-
veislunni.
Höfundurinn er veðurfræðingur á Veðurstofu fslands.
ILLA sagði föður mínum hugur um heilsu
sína og framtíð þegar hann var fimmtug-
ur. Einu sinni þegar við vorum að heyja
bað hann mig að setjast á skurðbakkann
hjá sér. Hann var sveittur af vinnu og dá-
lítið móður. - Það lítur helst út fyrir að ég
eigi ekki ýkja langt eftir, sagði hann.
Þegar ég er dáinn vil ég að þið sækið
stein sem er sjávarmegin við Hnausmýrina og
gerið hann að legsteini yfir mér.
Ég hét því að hafa upp á steininum. Pabbi
lifði í meira en tuttugu ár eftir þetta. Hann
kvaddi sér hljóðs sem skáld þegar hann var
fimmtíu og sex ára og samdi tólf bækur áður
en hann dó.
Steininn hinum megin við Hnausmýrina
tókst mér ekki að finna þrátt fyrir mikla leit í
mörg ár fyrr en í sumar sem leið, þegar pabbi
hafði hvílt í gröf sinni yfir tuttugu ár. Hann er
rétt við nýja veginn, svo að það er skrýtið að
ég skyldi ekki rekast á hann fyrr. Það hlýtur
að vera hann, það sér maður undir eins. En
það væri naumast ráðlegt að fara nú að skipta
um legstein. Það yrði bara til að vekja umtal.
Ekki svo að ski(ja að ég sé ánægður með þann
sem á gröf hans er og þangað er kominn fyrir
tilviljun á tilviljun ofan sem ég get ekki farið
að rekja nú.
Tíu árum eftir samtalið á skurðbakkanum
þurfti hann að trúa mér fyrir dapurlegum
fréttum. Við sátum kyrrir í bílnum tvær mín-
útur eftir að hann var búinn að aka honum inn
í bílskúrinn. Hann hafði verið í skoðun hjá
lækninum eftir á vegna þess að hann hafði
legið á sjúkrahúsi með slæma hálsbólgu. Nú
hafði rannsókn leitt í ljós, að hann var kominn
með ákveðna tegund hvítblæðis. Tíu ár átti
hann eftir í mesta lagi, hafði læknirinn sagt,
en það var borin von að hann næði nokkum
tíma fullri heilsu.
Það gerði hann heldur ekki, en honum
hrakaði hægt og í fyrstu þurfti hann ekki á
neinni sérstakri læknismeðferð að halda. Á
útmánuðum, þegar hann var að aka timbri úr
skóginum, hafði sótt á hann þorsti og hann et-
ið mýraber sem þá höfðu einmitt stungið upp
kollinum í hlákunni úti í mýri. Nokkru seinna
gat að lesa í blaði að færðar hefðu verið sönn-
ur á að einmitt í mýraberjunum gæti safnast
fyrir geislavirkt úrfelli vegna kjarnoku-
sprenginga í tilraunaskyni sem voru svo
margar á þeim tíma. Það var eftir að hann át
mýraberin sem hann fékk hálsbólguna og
hinn sjúkdómurinn greindist.
Með tímanum ágerðist þreyta hans og hann
fékk kvalir í fætuma. Hann þurfti oft að hvfla
sig. En um jörðina sinnti hann enn síðasta
vorið. Hann sáði þar alls staðar byggi mörg ár
í röð. Það óx hvað best og upp úr því var tölu-
vert að hafa.
Sumarið 1967 var hann mjög þreyttur, því
að það var síðasta sumarið sem hann lifði.
Það var gott sumar, að frátöldu ágústveðr-
inu mikla, þegar rigndi svo gegndarlaust að
gjörvallt landslagið breytti um svip og leit út
eins og á átjándu öld, þegar sjórinn stóð
tveimur metmm hærra en nú, já sumpart
fleytti syndaflóðið okkur ennþá lengra aftur í
tímann.
Eitt sinn lagði hann frá sér bókina og sagði:
Ég hef aldrei komið til íslands. - Blessaður
farðu þangað, sagði ég ákafur. Ég hafði nefni-
lega fyrir skemmstu verið þar á ráðstefnu og
var alveg heillaður af landinu, eins og maður
verður þegar maður sér það í fyrsta sinn, eða
öllu heldur í hvert skipti.
Það skal aldrei verða! sagði mamma. Að
minnsta kosti ekki einn, því að hún vissi auð-
vitað hve þreyttur og heilsulaus hann var. Ef
hann fer, þá verður þú að fara með honum,
sagði hún við mig.
Við reiknuðum um stund og sáum að það
yrði ansi dýrt. - En fyrir mig verður það bæði
í fyrsta og síðasta sinn, sagði pabbi. Og við því
gat ekkert okkar hinna sagt neitt. Daginn eft-
ir hringdi ég í ferðaskrifstofu. Við skröpuðum
saman peninga, m.a. með því að slá víxil í
banka.
Viku seinna flugum við til íslands. Við
skiptum um vél í Kaupmannahöfn. Ferðin frá
Kaupmannahöfn til Reykjavíkur tók milli
fjóra og fimm klukkutíma í þá daga. Við sváf-
um drjúgan hluta leiðarinnar. Pabbi var
þreyttur og ég hef alltaf átt auðvelt með
svefn. Hann sat við gluggann og ég við gang-
inn.
Þar kom að flugfreyjan tilkynnti í hátalar-
anum að nú væri mál að spenna öryggisbeltin,
því að eftir drykklanga stund yrðum við kom-
in til Keflavíkur. Pabbi leit út um gluggann og
sá hrjóstrugt landslagið þar sem skiptist á
einhvers konar grænn litur sem engum dytti
annars staðar í hug að kalla grænan, en ekki
er heldur unnt að kalla betra nafni.
- Þetta er förðölegt, sagði hann. Við töluð-
um nefnilega alltaf mállýsku hvor við annan,
þótt greinileikans vegna segi ég að mestu
leyti frá samtölum okkar á kórréttu máli.
Þegar við stigum út úr flugvélinni kom á
móti okkur næðingur með einn og einn regn-
dropa á stangli, eitt af mörgum veðrum Is-
lands. Við gengum framhjá fríhöfninni og
beint út í rútuna, því að faðir minn var bind-
indismaður alla sína ævi. Við urðum að bíða
góða stund, þangað til aðrir ferðalangar voru
búnir að birgja sig upp og þeim var ekkert að
vanbúnaði að aka um hraunflákana til
Reykjavíkur. Stöku sauðkindur voru þar á
beit, en hvemig þær fóru að þvi að lifa á þess-
um fáu stráum virtist ráðgáta.
Næsta dag fómm við í hringferð með rútu
frá hótelinu. Við sáum heitu laugarnar og
kraftmikið gos Strokks, Gullfoss, þjóðar-
fossinn sem aldrei verður hnepptur í fjötra
með stíflu vegna virkjunar (skyldi maður
vona) og gróðurhúsin í Hveragerði, þar sem
heita vatnið úr iðmm jarðar býr til furðu-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. JÚNÍ 1999 13