Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.1999, Blaðsíða 5

Höfundurinn er arkitekt og starfar í París.
Los Angeles: Tom Stan tók á móti mér á
flugvellinum, sem er á miðju borgarsvæðinu.
Tom er rithöfundur en líka hjólreiðagarpur og
hreykinn af því að hafa hjólað þvert yfir
Bandaríkin og til baka. Uti er hellirigning,
sem fór vel við ræðu Tomma sem hafði ákveð-
ið að rífa niður blekkingar mínar og drauma
um borgina. Til þess hafði hann nægan tíma,
umferð var mjög hæg á Pasadena-hraðbraut-
inni til Glendale sem er líka á miðju svæðinu.
„Þú heldur eflaust að hér séu allir ljóshærðir
og laglegir á sjóskíðum við ströndina? Á henni
er enginn nema í smágirðingu á Venice Beach,
þar sem túristar taka myndir af vaxtarrækt-
uðum exhibitionistum."
„Hvar er þá fólkið?“ spyr ég. „Það er allt í
verslunarmiðstöðvum eða í einhverju Disney-
landinu, enda er ekkert annað hér. Þú ættir að
sjá vinnufélaga mína, bætir Tom við, þeir sitja
allan daginn hreyfingarlausir og standa ekki
upp af hræðslu við uppsögn, nema til að fá sér
mjólkurkaffi og gotterí. Síðan eyða þeir mörg-
um klukkutímum í vélloftræstum, lokuðum bíl
með kaffikrús fyrir framan sig. Daginn enda
þeir fyrir framan skerminn með matarbakka
og bjórdósir og svo beint í bólið. Morguninn
eftir fer fjölskyldan á fætur fyrir allar aldir,
börnunum er ekið í allar áttir og síðan er ekið í
vinnu. „Heldur finnst mér þú vera harðorður,
Tom. Fólkið hlýtur að dúlla sér í garðinum og
fara út úr bænum um helgar.“ „Garðurinn er
bara skraut fyrir framan húsið, það kemur
strákur öðru hverju að slá blettinn. Hann er
yfirleitt ekki notaður. Um helgar fer það í
skemmtiferð með börnin í eina af þessum
verslunai-miðstöðvum sem ég talaði um áðan.
Þar er „allt“.“ Hann heldur áfram að lýsa
fólki, sem er búið að gleyma því að hægt er að
opna gluggann á bílhurð. „Ég hélt að hér væri
besta loftslag í heimi,“ segi ég. „Það er betra
að sigta það áður en maður andar því að sér
loftinu því.“ Orðinn leiður á þessu röfli í
Tomma fór ég að skoða fólkið sem hreyfðist
rólega í hina áttina á þessari tíu akreina hrað-
braut. Allir virtust annars hugar og afslappað-
ir, sumir hreyfðust örlítið, sýnilega í takt við
íslenskt stöðutákn: Land Cruiser, upphækk-
aður hvort sem hann þarf nokkru sinni að
fara út af malbikinu eða ekki.
frá sér farangurinn og hverfur. Hvorugur okk-
ar sagði eitt orð alla leiðina. Ég banka upp á
hjá Brigitte. Brigitte er eina erlenda konan
sem býr í gömlu borginni í Saana. Hún talar
arabísku, er fædd og uppalin í Sýrlandi, lærð í
París, og vinnur nú við mannúðarstörf í
Yemen. Ég segi henni ferðasöguna. „Beltið og
rýtingurinn eru nokkurs konar fermingargjöf
sem piltum er gefin er þeir eru taldir fullgild-
ir. Þessi er sennilega þrettán ára. Ekki er litið
á börn hér sem börn heldur sem smáfólk.
Strákur kann á bíl, þá keyrir hann. Höfuðfat
hans sýnir að fjölskyldan á peninga, hann er af
góðu fólki. Þessi tákn eiga sér hliðstæðu á
Vesturlöndum þar sem foreldrar gefa börnum
sínum bíl á ökuleyfisaldri til að þau skammist
sín ekki. En rýtingmánn er fyrirferðarminni
og ekki nærri eins hættulegur"... Brigitte
kennir mér á borgina. Eins og í öðrum fátæk-
um löndum, á fólk í Yemen yfirleitt ekki fyrir
bíl. Þeir eru því fáir. Eftir smádvöl í landinu
komumst við þó að því að mjög auðvelt er að
komast hvaðan sem er og hvert sem er bíllaus.
Sé maður mikið að flýta sér er hægt að bregða
sér á baksæti á taxi-moto sem sveiflar sér milli
bíla og er langfyrstur á áfangastað. Sértu
skræfa er ágætt að veifa í smátaxa, sem tekur
þrjá óviðkomandi, sem hver borgar fyrir sig.
Það kostar verð vínarbrauðs. Sértu blankur er
hægt að taka stórtaxa í félagi við sex eða tíu
aðra. I þá er líka veifað en þeir fara línu eins
og strætisvagnarnir sem eru ennþá ódýrari og
notaðir sem leiktæki af strákum, sem hanga
utan í þeim. Sama kerfi er notað til að komast
á milli byggða. I ríkari löndum eru slík kerfi
sjaldgæf. Þó uppgötvaði ég að ísraelar hafa
hermt eftir nágrönnum sínum sem þeim er svo
illa við, þeir nota sama kerfið, en farartækin
eru þó fínni og þægilegri.
Reykjavík: Agnes er Ijóshærð og falleg en á
við það ólán að stríða að búa í Hafnarfirði, í
Blautulaut sex. Hún stundar nám við háskól-
ann ,og er bíllaus nema þegar móðir hennar er
í góðu skapi. Strætisvagnasamgöngur eru svo
seinlegar og strjálar, að hennar sögn, að fljót-
legra er að komast í skóla á hjóli. Agnes er að
safna sér fyrir bíl, helst rauðum, sem færi vel
við uppáhaldsvaralitinn. Agnes talar: Annað-
hvort safnai' maður fyrir bíl og hefur ekki ráð
á neinu öðru, eða ég leigi herbergi niðri í bæ
og hætti að safna og hef heldur ekki ráð á
neinu öðru.
Æskuvinur minn, Ari, faðir Agnesar, frá-
skilinn og nýgiftur maður, vill endilega fara
með mér í bíltúr, til að sýna mér nýbyggingar
í bænum. Hann kemur á stórum bfi sem lítur
út eins og jeppi framan á en frá hlið eins og
líkbfll eða líkkista. „Frekar það síðarnefnda,
segir Ari, hann er dálítið valtur þessi. Þetta er
fjallajeppi.“ „Já, ertu orðinn fjallamaður, þú
hefur breyst “ „Hann hefur nú aldrei fjall séð
nema úr íjaska, þessi. Hann gæti rispast í
ófærum“. „Af hverju varstu þá að fá þér þetta,
og hvernig kemurðu ömmunum upp í hann?
Ýtirðu þeim eða togar þú þær upp?“ „Frúin
sér um þær.“ Það er glampandi sólskin og Ari
sýnir mér Rima og Borgir í góðu skapi. „Þú
skilur ekki bfla, segir hann, manstu ég var
alltaf á druslum af finni tegund; það er out.
Þegar ég kem á honum þessum á réttu staðina
er tekið á móti mér með allt öðru augnaráði,
þú skilur. Maður verður að fylgja sínum tíma.“
Það veður á Ara. „Manstu eftir Lúlla?“ Lúlli
bjó á Vesturgötunni og átti langfínasta bflinn í
hverfinu þegar við vorum smástrákar. Þegar
Lúlh ók upp Bræðraborgarstíginn hættum við
samstundis í stórfiskaleiknum og horfðum
með aðdáun á sýnina. Lúlli var holdugur mað-
ur á besta aldri og sat makindalega í nýjustu
tegund af Pontiac. Bfllinn var hafdjúpsgrænn,
skreyttur skínandi krómi og í laginu eins og
konur á Rubensmálverki. Lúlli ók hægt og
sneri til vinstri á Öldugötu. Við krakkarnir
hlupum á Ægisgötuhornið, Lúlli birtist aftur,
tók ekki eftir okkur, sneri inn á Vesturgötu og
keyrði inn í bílskúr. Enginn hafði séð Lúlla
fara annað á bflnum, en sagt var að hann færi
einu sinni á sumri á honum til
Þingvalla. „Ég er Lúlli okkar
tíma,“ segir Ari, sem er ekkert
spéhræddur og hefur aldrei verið
merlalegur með sig.“ Þú ert verri
en verkfræðingur, bætir hann við,
þú heldur að bfll sé bara farartæki.
Einkabfllinn er aðaltákn ferða-
frelsis og stöðu í þjóðfélaginu,
búningur og leikfang, munaður, og
keluklefi, undirstrikun persónu-
leika og karlmennsku, fákur, flutn-
ingatæki og geymsla." Það er farið
að fjúka í mig í heita pottinum í
Seltjarnarneslauginni, þar sem við
erum staddir núna: Þú veist þó,
Ari, að bfllinn er aðalorsök bæði
loft- og hljóðmengunar í öllum
þróuðum löndum. Bfllinn er hættu-
legur: 885.000 manns deyja í
bflslysum í heiminum á hverju ári, þar af
55.000 í Evrópubandalaginu einu. Bara þar
lenda 150.000 manns í hjólastól á ári af sömu
orsök. Bfllinn er helsta dánarorsök ungi'a
karla.“ Ari hefur svar við öllum þessum bar-
lómi. „Slysin eru hvorki bflum né vegum að
kenna lengur. Hvorttveggja er mjög öraggt og
sífellt öraggara. 90% slysa stafa af ofdrykkju,
röngum viðbrögðum, og af of hröðum akstri og
eru því sök bílstjóra. 80% bílamengunar era
sök 20% bfla þ.e. flutningatækja og almenn-
ingsvagna. Ekki hef ég samviskubit af því.“
„Þú verður þó að viðurkenna það, hvað fárán-
legt það er að geta ekki rekið einföldustu dag-
leg erindi sín án þess að flytja með sér tonn af
málmi og plasti, eyða orku óþarflega og valda
mengun. Bfllinn er heldur ekki lengur bai'a
leikfang, hann er orðinn ómissandi og í sífellt
meira mæli óhjákvæmilegur. Ekki finnst mér
það vænleg þróun né framfarir." Málefnalega
hefurðu á réttu að standa, svarar Ari í niður-
lægjandi tón. Degi er tekið að halla. „Eigum
við ekki að fara á Borgina og fá okkur einn lít-
ill fyrir mat?“ „Þá þarf ég að koma þessu
flykki heim fyrst; ég er ábyrgur þjóðfélags-
þegn.“ Loksins tókst mér að stinga upp í Ara.
tónlist. Ljóðræn sýn í gegnum rúður og rign-
ingu.
„Sjáðu,“ segir Tom, stígur í botn og ekur
nokkuð glannalega milli akreina. Við þetta
gjörbreytast andlitin, sum verða óttaslegin,
önnur reið og fylgdi þeim steyttur hnefi, enn
önnur setja upp svip sem þýðir að þau höfðu
ekkert séð. „Ef frá er talið ofbeldi og banvæn-
ir sjúkdómar er þetta lið ekki eins hrætt við
neitt og að lenda í bílslysi eða að missa öku-
leyfi. Þá hrynur lífsferill þess. Hefuðu ekki
tekið eftir því að í Hollywood-mynd er nær
alltaf sýndur glannalegur akstur, öragg aðferð
til að ná til tilfinninga þessa fólks.“
Nálægt leiðarenda fer Tom út af hraðbraut-
inni á holótta götu sem stefnir beint út í stóra
tjörn. Líst mér ekki á blikuna. „Engar áhyggj-
ur, regnvatnsleiðslur L.A. eru í rusli, þetta er
alltaf svona í óveðrum. Á morgun verða hér
bara smádrullupollar," segir Tom og stingur
sér í tjörnina. Á hinum bakkanum sitjá bíl-
stjórai’ sem greinilega era huglausari en Stan.
Úr því að allt er svona ómögulegt hérna
flyttu í aðra borg, segi ég; hvar mundir þú
vilja búa? I Los Angeles, svarar Tom hiklaust.
I Los Angeles era nær engar almenningssam-
göngur. Til era vagnar sem flytja fátæk börn í
skóla, einnig aðrir sem
tengja hótel við flug-
velli, en venjulegir
strætisvagnar eru
sjaldgæfir og tengja
aðallega gömlu mið-
borgina Downtown við
næstu hverfi. Þá nota
eingöngu unglingar og
fólk sem greinilega
hefur orðið undir í lífs-
baráttunni. Þeir era
óloftræstir, og á heim
eru mjög dökkar rúð-
ur. Þær verja bflana
fyrir hita, en gárungar
segja að þannig trafl-
ist ekki vegfarendur
af sýn farþega. Spor-
vagnar tengdu áður hlíðahverfi borgarinnar
við Kyrrahafsströnd en þeir vora dæmdir
hættulegir og hávaðasamir og lagðir niður.
I Evrópu pirrast fólk í umferð. Það keyrir
hratt, glannalega og skrykkjótt. í Suður-Évr-
ópu skammar fólk hvað annað milli bfla, jafn-
vel með hótunum og dónaskap. Kaliforníubúar
era greinilega komnir á annað menningarstig.
Saana: Fyrir utan flugstöðina stendur göm-
ul amerísk drossía. í framsætinu liggur dreng-
ur, greinilega ókynþroska, klæddur bláum
kyrtli, með gullbelti um sig miðjan. I beltinu
hangir rýtingur í glæsilegu hulstri. Um höfuð
hans er vafinn á flókinn hátt strautlegur klút-
ur. Mér er vísað til sætis aftur í, strákur sest
upp, setur bílinn í gang og ekur á ofsahraða
eftir beinum vegi sem lýstur er daufgulu ljósi.
Landslagið í kring líkist leikmynd í eftir
kjarnorkusprengjumynd; allt er rauðgult,
skítugt og hrörlegt, meira að segja hundarnir
sem hlaupa vælandi yfir veginn. Allt í einu
birtast borgarmúrar, bfllinn rúllar niður í ár-
farveg sem notaður er sem vegur í þurrki, fer
upp úr honum snögglega aftur og stansar
brátt harkalega. Barnið hleypur út úr bílnum,
hrifsar töskuna mína og stransar á undan mér
inn í krókótta götu. Á leiðarenda leggur hann
Bíllinn er ekki aðeins farartæki, heldur líka mikilvægur tjáningarmiðill,
hluti af búningi, jafnvel skrúði. Hann er verndun fyrir vondum veðrum
og vondu fólki. Að vera í bíldruslu af fínni tegund er þó „out“ eða ekki
í tízku, var boðskapurinn sem greinarhöfundurinn fékk hjá íslenskum
bílaáhugamanni.
Til hægri: Arrayo Seco Parkway ( Kaliforníu árið 1939, hraðbraut samkvæmt hugmyndum
þess tíma. Til vinstri: 48 árum síðar. Gatnamót hraðbrauta sem kenndar eru við Santa Monica
og Dan Diego. Engar nýjar hraðbrautir hafa síðan verið lagðar gegnum þéttbýli Los Angeles.
Þessir strætisvagnar í Saana í Yemen eru óvenjulegir, því þeir
taka 8-11 farþega.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. OKTÓBER 1999 5