Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.1999, Blaðsíða 12

NÚ DRUKKNAR HINSTA
DAGSINS UÓS
EFTIR GUÐRÚNU GUÐLAUGSDÓTTUR
í upphafi þessarar aldar sáu nokkur íslensk skáld sér
þann kost vænastan að yfirgefa Island og starfa erlend-
is. Einn úr þessum hópi var JONAS GUÐLAUGSSON,
sem skrifaði bæði skáldsögur og Ijóð á dönsku við góð-
ar undirtektir. Jónas var mjög bráðþroska og átti um
margt óvenjulega „dramatíska" ævi í starfi jafnt sem
einkalífi. Hann kom víða við, gaf út Ijóð sín, ritstýrði
blöðum og tók Dátt í stjórnmálum á íslandi áður en
hann hélt utan ti að gerast þar rithöfundur og skáld.
Hann dó á 28. aldursári og hafði þá gefið út margar
bækur og hlotið verðskuldaða viðurkenning sem Ijóð-
skáld, rithöfundur og greinahöfundur.
FYRIR nokkrum árum var haldin
sýning á verkum Jótlandsmálar-
anna svonefndu í Norræna húsinu
í Reykjavík. Meðal verkanna á
sýningunni var portret-mynd af ís-
lenska ljóðskáldinu Jónasi Guð-
laugssyni. Verkin komu frá jóska
listamanna- og fiskiþorpinu
Skagen, þar sem Jónas dvaldi síðasta ævi-
tíma sinn og þar sem hann dó á 28. aldursári
15. aprfl 1916. Ég horfði kannski af meiri at-
hygli á myndina af honum en aðrir sýningar-
gestir - Jónas var ömmubróðir minn og frá
því ég man eftir mér heyrði ég mikið um
hann talað. Þótt hann væri þá löngu látinn
lifði minning hans sterk meðal systkina hans,
ekki síst systra hans Guðrúnar ömmu minn-
ar, Jóhönnu, Láru og Theodóru, en þær voru
nær honum í aldri en bræður hans Guðmund-
ur og Kristján. Nokkru fyrir andlát sitt gaf
Andrés Bjömsson fyrrum útvarpsstjóri mér
ljóðabókina Tvístimið, sem hefur að geyma
ljóð Sigurðar frá Amarholti og Jónasar Guð-
laugssonar og fyrir skömmu las ég svo
æviminningar Asgríms Jónssonar listmálara,
skráðar af Tómasi Guðmundssyni, þar ber
einn kafli yfirskriftina Jónas Guðlaugssón.
Lestur ljóðanna og frásögn Ásgríms hvatti
mig til þess að leita frekari heimilda um
þennan löngu liðna frænda minn og reyna að
setja mér persónu hans fyrir sjónir, þær til-
raunir leiddu svo til þess að ég skrifaði þessa
grein.
Jónas Guðlaugsson fæddist á Staðarhrauni
í Mýrasýslu 27. ágúst 1887, sonur séra Guð-
laugs Guðmundssonar og Margrétar Jónas-
dóttur. Guðrún amma mín sagði mér svolítið
um tildrög þeirra kynna. Guðlaugur faðir
hennar var sonur Guðmundar Gíslasonar
bónda og hreppstjóra í Dalsmynni og konu
hans Guðrúnar Guðmundsdóttur. Séra Jónas
Guðmundsson, sem séra Ámi Þórarinsson
segir í ævisögu sinni að hafi verið mestur
ræðusnfllingur í guðfræðistétt sinnar tíðar,
tók að sér að kenna Guðlaugi undir skóla
gegn því að hann kenndi bamalærdóm böm-
um hans og konu hans Elinborgar Kristjáns-
dóttur frá Skarði á Skarðsströnd. Margrét
Jónasdóttir var þá níu ára gömul en Guðlaug-
ur fjórtán árum eldri, fæddur 20. apríl 1853.
Guðlaugur fékk því næst inngöngu í Latínu-
skólann í Reykjavík, lauk þaðan stúdentsprófi
1882 og guðfræðiprófi nokkru síðar. Að því
loknu kvæntist hann Margréti og var Jónas
elstur tólf bama þeirra. Hin voru Elínborg og
Þórdís, sem dóu ungar, Guðrún, Jóhanna,
Lára, Ingibjörg, sem dó ung, Theodóra, Ólöf,
Kristín, dó á bamsaldri, Guðmundur og Kri-
stján. Bömin sem upp komust giftust öll og
eignuðust börn og er stór ættbogi frá þeim
kominn.
Jónas Guðlaugsson þótti þegar í frum-
bemsku afar mannvænlegur drengur. Hann
var mjög bráðþroska. Jóhanna Ölafsdóttir
fyrrum húsfreyja í Breiðholti (gamla bænda-
býlinu) sagði í útvarpsviðtali þá 99 ára gömul
að hann hefði verið farinn að tala í hendingum
þriggja ára gamall. Hann var einu sinni að
reyna að sauma með stúlku sem Gunna hét og
ömmu sinni Guðrúnu sem bjó á heimili hans,
saumaskapurinn gekk illa. Sagði hann þá:
Getur þú ekki gefið mér
góðan rauðan tvinna?
Amma hans bætti þá framan á vísupartinn
eftirfarandi:
„Gunna blessuð gegndu hér
gerðu bænum sinna.“
Jóhanna var í vist hjá Guðlaugi og Margréti
í þrjú ár, kom til þeirra ellefu ára, hún kvað
heimUið hafa verið glaðvært og hefði skáld-
skapur mikið verið hafður þar um hönd. „Þau
voru bæði hjónin mikið hagmælsk, hún ekki
síður,“ sagði Jóhanna. Séra Guðlaugur gaf út
ljóðmæli sín á efri árum. Jónas Guðlaugsson
var í flestu tUliti óvenju bráðþroska. Innan við
fermingu handskrifaði hann nokkur eintök af
fréttablaði, sem síðan gekk manna á milli í
sveitinni og þótti góð skemmtun í fásinninu að
glugga í það. Eitt slíkt blað sá ég hjá Hös-
kuldi Ólafssyni fyrrum bankastjóra. Hann er
dóttursonur Ingibjargar systur Margrétar,
en hann safnaði saman ýmsu efni sem snerti
Jónas Guðlaugsson.
Jónas fór að heiman um tólf ára aldur og
fór þá að búa sig undir skóla. Faðir hans gat
ekki liðsinnt honum mikið vegna vaxandi
ómegðar. Margrét var að vísu af ríku fólki
komin, dótturdóttir Kristjáns kammerráðs á
Skarði, en hann var sonarsonur Magnúsar
KetUssonar sýslumanns sem nefndur hefur
verið fyrsti blaðamaður íslands. Magnús var
brautryðjandi á ýmsum öðrum sviðum og gift-
ist inn í Skarðsættina, þar sem fyrir var mikið
ríkidæmi í jarðeignum og fleiru. Elinborg
móðir Margrétar fékk t.d. Svignaskarð í
morgungjöf og voru afgjöld af þeirri jörð
vasapeningar hennar. Séra Ámi Þórarinsson
segir að þeir peningar hafi að vísu allir farið
til fátækra, enda Elinborg rómuð fyrir gjaf-
mildi og lækningahæfileika.
Þrátt fyrir lítil peningaráð tókst Jónasi
Guðlaugssyni að komast í skóla og settist í
Latínuskólann, þar var hann m.a. bekkjar-
bróðir Ásmundar Guðmundssonar biskups.
Jónas iauk ekki stúdentsprófí og olli því það
atvik að öllum í bekk hans var vikið úr skóla
vegna óspekta. Seinna var þeim gefinn kostur
á að Ijúka prófinu en ekki vildi Jónas þá
þekkjast það boð. Þess í stað fór hann átján
ára gamall að fást við blaðamennsku og
stjómmál. Hann var um tíma ritstjóri Valsins
á Isafirði. Hann var ekki nema sextán ára
þegar hann var orðinn áróðursmaður fyrir
Landvamaflokkinn. Ferðaðist hann talsvert
Jónas Guðlaugsson. Teikning eftir Ásgrím Jónsson.
Séra Guðlaugur Guðmundsson á Stað.
Jónas Guðlaugsson
um þeirra erinda, hélt ræður og þótti stórorð-
ur. Hann var þá löngu farinn að fást við ljóða-
gerð. Gáfu óvildarmenn hans honum viður-
nefni í háðungarskyni og nefndu hann Litla-
leir. Þegar faðir hans frétti af nafngiftinni
rumdi í honum: „Ætli ég sé þá Stóri-leir?“
Þess er víða getið að Guðlaugur hafi fengist
við ljóðagerð, m.a. í dagbókarbrotum Ólafs
Davíðssonar, „Ég læt allt fjúka". Þeir vora
samtíða í skóla og er ekki laust við að gæti
hneykslunar í frásögn Ólafs. Jónas Guðlaugs-
son hneykslaði sína skólabræður ekki síður
þegar hann lýsti því yfir að hann ætlaði að
verða stórskáld.
Jónasi Guðlaugssyni er víða lýst af samtíð:
armönnum. Jóhanna systir hans segir: „I
mínum augum var Jónas bróðir minn fallegur,
hann var hár og grannur með hrokkið hár,
djarfur í framkomu og gleðimaður." Hún seg-
ir ennfremur að þegar hann hafi verið að
hugsa og yrkja hafi hann annað slagði tekið
með hendinni upp í hár sér áður en hann svo
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. OKTÓBER 1999