Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.1999, Blaðsíða 14

og barnlaus. Meðan hann lifði hélt hann ujipi
einhverju sambandi við föðursystkini sín á Is-
landi. Ég man að hann sendi a.m.k. einu sinni
Guðrúnu ömmu minni um jólaleytið almanak
skreytt með listaverkamyndum.
Jónas Guðlaugsson lést 15. apríl 1916 á
Skagahóteli. Hann dó að morgunlagi, hann
var í þann veginn að fiytjast til Kaupmanna-
hafnar og voru kona hans og sonur farin á
undan honum frá Skagen. Um nóttina hafði
Jónas unnið að því að pakka saman búslóð
þeirra Marietje. Um morguninn fékk hann
blóðspýting og dó. Þýskir læknar töldu að
hann hefði fengið magablæðingu og sama
sinnis var frændi hans Jónas Sveinsson lækn-
ir. Við dánarbeð hans sat Mor Anni, sem rak
Skagahótel. Hún skrifaði föður hans og sagði í
bréfinu: „Þótt ég gæti þá mundi ég ekki vilja
kalla hann til lífsins aftur, dauðdagi hans var
svo fagur. Hann sagði við mig: Það er gott að
deyja inn í sólina og vorið.“ Þá nefndi hann
nafn konu sinnar og sonar og dó að svo
mæltu. Foreldrar Jónasar hefðu án vafa kall-
að hann til lífsins aftur ef þau hefðu mátt,
þrátt fyrir hinn fagra dauðdaga, svo ákafur
vai' harmur þeirra þegar þau fréttu dauðsfall-
ið. Theodóra dóttir þeirra sagði mér að hún
hefði verið viðstödd þegar andlátsfréttin
barst að Stað í Steingrímsfírði þar sem séra
Guðlaugur var þá prestur. „Pabbi féll alveg
saman en mamma lagðist fyrir og stundi sárt
og þungt. En hún var sterk kona og fór fljót-
lega á fætur til þess að telja kjark í pabba,“
sagði Theódóra. Jónas var ekki aðeins for-
eldrum sínum, systkinum, konu og barnung-
um syni harmdauði - hann var öllum þeim
harmdauði sem unnu fagurri ljóðlist. Leiði
Jónasar er að sögn Asgríms Jónssonar and-
spænis grafreitum þeirra málaranna Loehers
og Kroyers. „Ég geymi ennþá fyrstu ljóða-
bækur Jónasar Guðlaugssonar með áritaðri
kveðju hans, og þykir mér vænt um þær.
Hann unni áreiðanlega þjóð sinni, þó að um-
komuleysi hennar hrekti hann úr landi, og
mér fínnst að hún mætti halda minningu hans
á loft,“ segir Ásgrímur í kaflalok. „Síðasta
kvæði Jónasar var kveðjuljóð til íslands,
átakanlega fallegt og birtist það í danska
vikublaðinu Verden og Vi, örfáum dögum eftir
andlát hans.“
Þórbergur Þórðarson gisti á Stað í Stein-
grímsfírði árið 1918, þegar hann var í orða-
bókarleiðangi'i sínum. í bókinni Mitt róman-
tíska æði segir frá heimsókn Þórbergs til séra
Guðlaugs og Margrétar Jónasdóttur. „Þegar
ég kom í hlaðið á Stað hitti ég aldraðan kven-
mann við kyrkjugarðinn. Ég þekti hana af
Jónasi skáldi. Þetta var móðir meistarans, en
kona klerksins. Hún var hátöluð og aðals-
mannsgustur í röddinni." Þórbergur gisti eina
nótt hjá presthjónunum á Stað og tóku þeir
fljótlega tal saman hann og séra Guðlaugur og
ræddu margt. „Klerkurinn er mjög hæglátur,
ljúfur, blíður, fróður, ástúðlegur og á liðugt
um mál,“ segir Þórbergur. „Dætur á séra
Guðlaugur margar og allar kváðu þær vera
skemmtilegar, gáfaðar og hagorðar. Er því
fólki við brugðið fyrir gáfur í Strandasýslu.
Einni dóttur hans varð ég bálskotinn í. Hún
var mjög skemmtileg sýnum. Líktist hún
fremur móðurættinni. Aðra sá ég, sem var svo
að segja lifandi eftirmynd Jónasar.“ Ég hef
heyrt að það hafi verið Lára sem Þórbergur
var „bálskotinn“ í, en hver systranna fimm
sem Þórbergur getur hafa séð líktist Jónasi
svo mjög er ekki gott að meta - ég læt lesend-
ur um að skoða myndir af þeim sem birtast
með þessari grein. Því fór fjarri að Þórbergur
væri alltaf sammála séra Guðlaugi í viðræðum
þeirra kvöldstundina á Stað 1918 - þar til
talið barst að Jónasi Guðlaugssyni. „Skáld-
skap sonar síns metur hann (Guðlaugur) mik-
ils. Þá gat ég verið honum sammála í hjarta
mínu,“ segir Þórbergur. Áður en Guðlaugur
bauð Þórbergi góða nótt hermdi hann honum
síðustu orð Jónasar; „Det er dejligt at do i
foraaret og lyset.“
Séra Guðlaugur Guðmundsson orti erfiljóð
eftir Jónas son sinn. Ég á þetta erfiljóð í eig-
inhandarriti Guðlaugs og þar eru þessi erindi:
Tíðum flýgur muni minn
marganóttogdaga.
Svalgeims stígu sorg þrunginn
suður á Vendil-Skaga.
Minn þar sonur sefur á
svæfli grafarinnar.
Dánarvonirhonumhjá
hvíla æsku minnar.
Göfgi andans átti hann
afl og fjör til Ijóða;
sjer og landi sínu vann
sæmd meðal norðurþjóða.
Nú eru strengir hörpu hans
hrokknir af dauðans völdum
en nafnið lengi lista manns
lifir á sögu spjöldum.
HVERS VEGNA
SNERI GUNNAR Á
HLÍÐARENDA AFTUR?
EFTIR ÞORVALD SÆMUNDSSON
Gunnar og Hallgerður. Útsaumsmynd Sigríðar Einarsdóttur í Byggðasafninu í Skógum, gerð
eftir málverki Tryggva Magnússonar.
Ef hvorki ættjarðarást né
afbrýðisemi var ástæðan
fyrir því að Gunnar sneri
aftur heim, hver er þá skýr-
ingin á hegðun hans? Þeirri
spurningu verður líklega
seint svarað á óyggjandi
hátt, en benda má á, að í
þessum punkti sögunnar rís
stílsnilld og listfengi höfund-
ar Njálu einna hæst.
FLESTUM, sem lesið hafa Njálu,
mun einna hugstæðastur sá kafli
hennar, þar sem segir frá því, er
þeir Gunnar og Kolskeggur bróðir
hans búast til brottfarar frá Hlíðar-
enda og ríða til skips, albúnir þess
að hlíta útlegðardómi sínum og
hverfa af landi brott. Á leiðinni
drepur hestur Gunnars niður fæti; hetjan
stekkur úr söðlinum og verður henni þá litið
upp til hlíðarinnar og bæjarins á Hlíðarenda og
segir: „Fögur er hlíðin svo að mér hefir hún
aldrei jafnfögur sýnst, bleikir akrar en slegin
tún og mun eg ríða heim aftur og fara hvergi.“
Kolskeggur biður hann halda áfram forinni, en
Gunnar segir: „Hvergi mun eg fara og svo vildi
eg að þú gerðir.“ Skildi þar leiðir með þeim
bræðrum fyrir fullt og allt.
Mörgum mun hafa fundist sú skýring, á
þeirri ákvörðun Gunnars að snúa aftur heim,
einna nærtækust, að ættjarðarástin, þ.e.a.s.
tengsl hetjunnar við heimahagana hafi hér ráð-
ið úrslitum um þá ákvörðun. Hafa og sumir
fræðimenn á sviði Njálurannsókna hallast að
þeirri skýringu í ræðu og riti. Þá minnast
margir orða Jónasar Hallgrímssonar í kvæðinu
Gunnarshólma:
„Pví Gunnar vildi heldur bíða hel
en horfmn vera fósturjarðar ströndum,"
svo og annarra ljóðlína fyrr í því kvæði um hug-
renningar Gunnars um landið. Vitanlega eru
þau orð, sem skáldið leggur Gunnari í munn í
kvæðinu, rómantísk skáldsýn Jónasar á landinu
til foma en ekki orð Gunnars sjálfs. En fullvíst
má telja, að landið og náttúra þess hafi haft
djúp áhrif á marga landnámsmenn og afkom-
endur þeirra, eins og víða kemur fram í forn-
sögunum og einna gleggst má sjá af fjölmörg-
um ömefnum, er þeir gáfu ýmsum stöðum í
landnámi sínu. Hvort sú ættjarðarást var lík
þeirri tilfinningu, sem nútímafólk ber til lands-
ins, skal hins vegar ósagt látið.
Nú hefur allnýstárleg skýring verið sett fram
á hughvarfi Gunnars. I Lesbók Morgunblaðs-
ins, 26. tölubl. hinn 10. júlí sl„ birtist grein um
þetta efni eftir Hannes Hólmstein Gissurarson
prófessor. Heldur greinarhöfundur því fram að
afbrýðisemi hafi ráðið gerðum Gunnars, er
hann sneri heim aftur. Orðrétt segir greinar-
höfundur: „Hver er hin sálfræðilega rétta skýr-
ing á hegðun hans? Hún er augljós, þegar Njála
er vandlega lesin. Gunnar óttaðist, að í fjarveru
hans myndi Hallgerður, kona hans, leggjast
með öðram mönnum. Þetta gat hann ekki þol-
að, og á þetta var hann minntur, þegar hestur-
inn drap niður fæti og hann leit upp til bæjarins
á Hlíðarenda. Þar var Hallgerður." Nefnir
greinarhöfundur máli sínu til skýringar, að
Njáluhöfundur gefi í skyn, að um slíkt samband
hafi verið að ræða miili hennar og Sigmundar
Lambasonar, frænda Gunnars, og vitnar í því
sambandi í 41. kafla Njálu, þar sem ýjað sé að
samdrætti Hallgerðar og Sigmundar.
Dálæti Hallgerðar á Sigmundi virðist í sög-
unni aðallega stafa af því, að Sigmundur er
sagður skáld gott og nýtti Hallgerður sér þann
hæfileika hans til að eggja hann til að yrkja flím
um Njál og Bergþóra og syni þeirra. Vera má,
að Hallgerður hafi beitt kynþokka sínum til
þess að örva Sigmund til dáða við kveðskapinn.
En er sú skýring sennileg, að hetjan og glæsi-
mennið Gunnar hafi óttast svo mjög, að meintir
eljarar hans kæmust yfir Hallgerði í fjarveru
hans, að hann sneri aftur af þeirri ástæðu og
legði með því líf sitt í hættu? Sigmund Lamba-
son þurfti Gunnar að minnsta kosti ekki að ótt-
ast, í því efni, er hann reið til skips, því að Sig-
mundur var þá löngu dauður, hann féll við lítinn
orðstír fyrir öxi Skarphéðins í 45. kafla sögunn-
ar.
I 44. kafla Njálu segir frá því, er Gunnar kom
heim af þingi. Þá hafði Sigmundur Lambason
drepið Þórð leysingjason, fóstra (fóstbróður)
Njálssona, en Gunnar bætt víg hans. Gunnar
kom þá að máli við Sigmund og mælti: ,Meiri
ertu ógiftumaður en eg ætlaði og hefur þú til
ills þína mennt... Ert þú mér ekki skaplíkur; þú
ferð með spott og háð, en það er ekki mitt skap;
kemur þú þér því vel við Hallgerði, að þið eigið
meir skap saman.“
Af þessari frásögn að dæma virðist Gunnar
ekki líta á samband Sigmundar og Hallgerðar
sem ástarsamband, heldur tengi þau saman
óvildarhugur til hjónanna á Bergþórshvoli og
sona þeirra. Sá skapgerðareiginleiki sé ríkur í
báðum að reyna að koma illu til leiðar, svo að af
hljótist vígaferli og vandræði, sem og raunin
varð. Þá hlýtur og glögga lesendur Njálu að
renna gran í, (enda sums staðar óbeint gefið í
skyn í sögunni), að ást Gunnars til Hallgerðar
hafi verið farin að kólna nokkuð, er hér var
komið sögu, svo mikla skapraun og erfiðleika,
sem ætla má að hann hafi oft haft af tiltækjum
konu sinnar.
En ef hvorki ættjarðarást né afbrýðisemi var
ástæðan fyrir því, að Gunnar sneri aftur heim,
hver er þá skýringin á hegðun hans? Þeirri
spurningu verður líklega seint svarað á óyggj-
andi hátt, en benda má á, að í þessum punkti
sögunnar rís stílsnilld og listfengi höfundar
Njálu einna hæst. Hann lætur lesandanum eftir
að geta í eyðuna, hver ástæðan raunverulega
var. Hefði höfundur látið Gunnar hverfa af
landi burt, datt saga hans botnlaus niður og
enginn hetjuljómi hefði leikið um kappann.
Sagan varð að enda á dramatískan hátt, annað
var ekki samboðið miklu listaverki. Hetjudauð-
inn varð óhjákvæmilega að vera endirinn á
sögu Gunnars á Hlíðarenda.
Að síðustu skal minnt á orð Gunnars við Kol-
skegg, er leiðh þeirra skildi á bökkum Markar-
fljóts og áður er vikið að: „Hvergi mun eg fara
og svo vildi eg að þú gerðir." Kolskeggur var
svo mikill drengskaparmaður, að honum kom
ekki til hugar að ganga á gerða samninga og
rjúfa þannig sættina, kaus því heldur að fara.
Én í augum Gunnars hefur þetta ef til vill litið
öðruvísi út, sættin verið hálfgerður nauðasamn-
ingur, sem hann gat illa sætt sig við. Kemur
þessi hugsun skýrt fram í 78. kafla sögunnar,
þar sem Gunnar er látinn kveða vísu í haugi
sínum. Þar segir hann, að hann vildi heldur
berjast og deyja með hjálm á höfði en vægja
fyrir óvinum sínum. Hann hafði ekki, að þeiraar
tíðar dómi, framið neinn stórglæp á við morð
eða húsbrennu, þótt hann væri sekur fundinn
fyrir mannvíg. Hann átti oftast hendur sínar að
verja eða var að hefna fallinna ættingja og vina,
er í odda skarst með honum og andstæðingum
hans. Sjálfur lét Gunnar svo ummælt, að hon-
um félli þungt að þurfa að vega menn og gengi
nauðugur til þeirra verka. Hann hefur því lík-
lega talið það réttlætanlegt að rjúfa sættina,
láta óvini sína, þótt voldugir væra, ekki hrósa
sigri og flæma sig úr landi sem ótíndan glæpa-
mann frá óðali sínu og ættingjum og eiga máski
ekki afturkvæmt til Islands. Á þann hátt - að
falla með sæmd - var samboðið hetjunni að
hverfa af sjónarsviðinu með glæsibrag. Þannig
hlaut hin stórbrotna og áhrifaríka saga hans að
enda og verða ævinlega í minnum höfð.
Höfundurinn er fyrrverandi kennari í Reykjavík.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. OKTÓBER 1999