Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.1999, Qupperneq 3

LESBÖK MOIIOI NBLAÐSINS - MENNING USTIB
39. TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
„Hér fer allt
að mínum vilja"
Síðasta tímaskeið Einars Benediktssonar,
árin í Herdísarvík, hafa löngum þótt dap-
urlegur endir á viðburðaríkri ævi, og
margt er þar mistri hulið. Nú vill svo til
að Konráð Bjarnason, fræðimaður frá
Þorkelsgerði í Selvogi, býr yfir þeirri ein-
stæðu reynslu að hafa verið gestur í Her-
dísarvík hjá Einari og Hlín Johnson og síð-
ar var hann vinnumaður hjá þeim. Að
beiðni Lesbókar hefur hann skrifað grein
um þessa dvöl og eftirminnileg kynni af
skáldinu, sem átti þá enn til að iyfta and-
anum á flug.
Fríkirkjan í Reykjavík
Ódæðisverk á Dýrafirði
fyrir 100 árum.
Sigríður Ingimarsdóttir, fyrrv. kennari,
minnist þess þegar breskur landhelgis-
brjótur lá uppi í landsteinuin og kallað var
á sýslumanninn á fsafirði, Hannes Haf-
stein, sem brá skjótt við. Hann fékk
nokkra vana menn til að róa með sig út að
togaranum, þar sem þeir fengu óblíðar
viðtökur og trollvír var slakað með þeim
afleiðingum að bátnum hvolfdi og báts-
verjar drukknuðu allir nema Hannes, sem
einn var syndur.
Húsgagna- og innan-
hússarkitektar
hefur verið fegruð og bætt í tilefni þess að
Fríkirkjusöfnuðurinn er 100 ára. Þessi
kirkja sem setur svo mjög svip á umhverfi
Tjarnarinnar, hefur nú verið gerð enn
fegurri en áður að innanverðu og betur
ætti að fara um kirkjugesti í nýjum, þægi-
legum kirkjubekkjum. Hjörtur Magni Jó-
hannsson fríkirkjuprestur sýndi Gísla
Sigurðssyni breytingarnar, en ljósmyndar-
inn Golli tók myndirnar.
í landinu hafa sótt í sig veðrið á þessum
áratug. Þeir hafa styrkt stöðu sína hér
heima og sjá ný sóknarfæri á erlendri
grundu. I Lesbók er rætt við Guðbjörgu
Magnúsdóttur, formann Félags húsgagna-
og innanhússarkitekta, um uppsveifiuna í
faginu, horfurnar, nýju byggingareglu-
gerðina, sem félagið gagnrýnir mjög, og
hugsanlegt nám í hönnunargreinum hér á
landi i framtíðinni.
EINAR BENEDIKTSSON
MINNINGALAND
Minningaland, fram í dáðanna dag
með drottnandi frelsi frá jöklum til sanda.
En réttur og trú skulu byggja vor bú
frá bölöldum inn í framtímans hag;
því heimsaugu svipast um hlut allra landa,
og himinninn skín yfir leiðh• vors anda.
Framtíðarþjóð, yfir ókomna öld
með alþjóð að vin láttu mannrétt þinn styrkjast.
Vort norræna mál gefur svip vorri sál;
það setur oss vé í lýðanna fjöld.
í krafti og frelsi guðs veraldir virkjast.
Til vaxandi íslands vor hjartaljóð yrkjast.
Fold vorra niðja, við elskum þig öll;
þú átt okkar stríð, þar sem tímarnir mætast,
svo hrein og svo stór, þar sem himinn og sjór
slá hringinn um svipmild, blánandi fjöll.
Þú ein átt að lifa og allt að sjá bætast.
Þú átt okkar von. Og þú sér hana rætast.
FORSÍÐUMYNDIN
Utsýni vestur yfir Þingvallavatn á fögrum haustmorgni. Silfrur heita víkurn-
ar þarna þar sem gjár ná út í vatnið. Handan vatnsins stíga gufumekkir á
Nesjavöllum til himins. Ljósm. Lesbók/GS.
Einar Benediktsson, 1804-1940, var skáld, ritstjóri, sýslumaður um tíma
og fjármálamaður með búsetu langtimum saman í útlöndum, en endaði
ævina í Herdisarvík eins og fram kemur í grein á bls. 4-ó.
RABB
LIFANDI
MÁL
Tungumál er lifandi. Tungumál breyt-
ist. Tungumál sem ekki tekur breytingum
ber dauðann í sér. En það er ekki sama
hvernig breytingarnar eru. Fyrir nokkru
hnaut ég um fyrirsögn í Morgunblaðinu:
„Gosbrúsar gefa okkur flísina.“ Játað skal
að þetta skildi ég ekki. Það skýrðist við
lestur greinarinnar. Voðfellt efni sem á
ensku er nefnt „fleece“ er framleitt úr
plastbrúsum eða flöskum undan gos-
drykkjum. A ensku getur „fleece" verið
reyfi eða að rýja. Astæðulaust er að agn-
úast út í þessa íslenskun orðsins. Hún fer
ágætlega í samsetningum. Flísúlpa, flís-
peysa og er svo sem hvorki betri né verri
en orð sem unnið hafa sér þegnrétt fyrir
margt löngu eins og til dæmis , jeppi“.
Sumir segja jeppanafnið búið til úr
skammstöfuninni G.P. sem er stytting á
heitinu „General Purpose Vehicle“, aðrir
rekja það til persónu í myndasögunum af
Stjána sterka, „Eugene the Jeep“. En
aftur að orðinu flís, sem á seinni árum
hefur fengið tvær nýjar merkingar sem
enn eru sennilega ekki komnar á orða-
bækur: Þá sem að ofan greinir svo og
smákurlað úrgangstimbur sem nýtt er til
brennslu í ofnum járnblendiverksmiðj-
unnar á Grundartanga. Gott mál.
Fréttamenn hafa oft verið orðhagir.
Ekki veit ég betur en Högni Torfason
fréttamaður hafi verið höfundur orðanna
þota og þyrla, sem leystu af hólmi orðin
þrýstiloftsflugvél og þyrilvængja. Frábær
orð sem norrænir nábúar öfunda okkur
af. Þeir nota enskuna óbreytta , jet“ eða
,jetfly" og „helikopter". Þota og þyrla eru
nokkuð gagnsæ orð og fela að auki í sér
hljóðlíkingu.
Þegar mjólk var sett á markað í þrí-
strendum pappaumbúðum bjó séra Emil
Björnsson þá fréttamaður á fréttastofu
útvarps til orðið „hyrna“. Það mun hafa
gerst á blaðamannafundi hjá Mjólkur-
samsölunni. Öndvegisorð með tilvísun til
uppruna mjólkurinnar, enda þótt ekki séu
allar kýr hyrndar. Þegar nýjar, fer-
strendar mjólkurumbúðir komu til sögu
var sjálfgefið að þær hétu fernur. Það
væri annars verðugt verkefni Blaða-
mannafélags Islands að halda til haga
þeim orðum sem blaðamenn hafa sannan-
lega smíðað og skotið hafa rótum í mál-
inu. Þau er ófá.
Abyrgð blaðamanna og þeirra sem
flytja talað orð á öldum ljósvakans er
mikil. Margt er þar vissulega vel gert. En
hlutur ambögusmiðanna og bullukollanna
hefur vaxið meira en í réttu hlutfalli við
fjölgun útvarpsrása. Sagt er að þunnt sé
móðureyrað. Því er áreiðanlega einnig
þannig varið um flesta sem fengist hafa
við fréttamennsku og sýslað við orð og
texta að þeir hlusta grannt og eru við-
kvæmir fyrir misfellum í mæltu máli og
rituðu. Að minnsta kosti þeir sem hafa
verið svo lánsamir að njóta góðrar ís-
lenskukennslu á öllum skólastigum og
sem unnið hafa húsbændum sem voru
kröfuharðir um að menn vönduðu mál
sitt. Eins og til dæmis séra Emil Björns-
son var við okkur á fréttastofu sjónvarps
á árum áður. Hann hafði málfarslegan
metnað fyi-ir hönd sinnar stofnunar.
Fyrir nokkru var hér rabbað um áleitin
og ísmeygileg áhrif enskunnar á móður-
málið. Stundum þarf maður að vera bæri-
lega vel að sér í ensku til að skilja fréttir
fjölmiðla. I DV stóð á dögunum: „Við er-
um að búa til demo sem sýnt verður er-
lendum fyrirtækjum í haust og eftir það
mun ferlið fara á fullt“. Demo er vond
enska og engin íslenska. Það er ekki held-
ur góð íslenska að segja að „ferlið fari á
fullt". Einhversstaðai’ var líka fyrirsögn
um tölvuleiki: „Frábærir leikir fioppa“.
Steininn tók þó úr í fyrirsögn Dags:
„Nýtt lógó“ þar sem sagði frá nýju merki
eða tákni stofnana kirkjunnar. Eg var
reyndar svo einfaldur að halda að kross-
inn dygði sem tákn kirkjunnar og stofn-
ana hennar, en eins og flugfélög og önnur
fyrirtæki þarf kirkjan sjálfsagt sitt sér-
staka tákn í markaðssamfélaginu. Eg bíð
þess að heyra að hlutverk kirkjunnar sé
að „markaðssetja“ kristna trú.
En úr einu í annað eins og hæfir í
hversdagslegu rabbi: Fyrir nokkru var
þess minnst að öld var liðin frá fæðingu
Jóns Helgasonar skálds og fræðimanns.
Árið 1959 skrifaði Halldór Kiljan Lax-
ness greinarkorn: „Islenskan á sextugs-
afmæli Jóns Helgasonar." Þá var dansk-
an áleitnari við íslenska tungu en nú er
og enskan ekki eins alltumlykjandi í ver-
öldinni. Þar segir Halldór: „Það er án efa
eitt meðal nauðsynjamála á Islandi að
koma upp skóla til að kenna blaðamönn-
um dönsku (sumir segja að líka þurfi að
kenna þeim landafræði). Það verður að
heimta af mönnum sem skrifa íslensku að
staðaldri, bæði mér og öðrum, að við vit-
um nokkurnveginn hvenær við erum að
skrifa íslensku, en ekki dönsku. íslenskir
blaðamenn hafa sagt í mína áheyrn og
stundum láta þeir það útúr sér á prenti,
að þeir neyðist til að sletta dönsku af því
þeir verði að skrifa svo hratt. Menn sem
eru svo hraðskrifandi á dönsku að þeir
fara ósjálfrátt að skrifa á því máli þegar
þeir þurfa að flýta sér, ættu að leita sér
að atvinnu við blaðamensku í Dan-
mörku.“
Svo mörg voru þau orð.
Það er við hæfi að ljúka þessu rabbi
með niðurlagsorðum Halldórs Kiljans
Laxness í áður tilvitnaðri gi’ein um Jón
Helgason. Þar segir Halldór, að hann hafi
fengið þá skoðun af rökræðu við Jón
Helgason, „að vöndun tungunnar, þessa
þreifanlega og tilfinnanlega eilífðarþáttar
sem teingir hug horfinna lángfeðga og
óborinna niðja, sé ein frumskylda
manns“.
EIÐUR GUÐNASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. OKTÓBER 1999 3