Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.1999, Blaðsíða 13

4
Minnisvarði um atburðinn á Dýrafirði 10. október 1899 verður afhjúpaður á morgun. Solveig Þórðardóttir ásamt sonum sínum, Ingimari og Sigurði. Myndin er tekin árið 1904,
Höfundur hans er Jón Sigurpálsson, myndlistarmaður á ísafirði. sama ár og Hannes Hafstein varð ráðherra.
Hannes Hafstein, þáverandi sýslumaður á
ísafirði. Hann var einn syndur af bátsverjum,
en var þó mjög þrekaður þegar honum var
bjargað.
HaukadalsþáHur
Nú víkur sögunni að Haukadal hinum meg-
in við fjörðinn. Bátarnir þar voru líka ný-
komnir að og var verið að gera að fiskinum.
Guðmundur, bóndi í Höll, stóð úti á hlaði hjá
sér og skyggndist í kíki í átt að togaranum og
bátnum. Höll stendur nokkuð ofarlega í
brekku. Hann sá strax hvað gerst hafði úti á
bótinni og tók til fótanna niður í fjöru þar sem
bátarnir voru. Sumir sögðu það vera í fyrsta
og eina skiptið sem Guðmundur Eggertsson
sást hlaupa, en hann var maður allþrekvax-
inn. Tveimur bátum var hrint á flot og róinn
lífróður að togaranum. Skipverjar sáu strax
til bátanna, sáu sitt óvænna og fóru að bjarga
þeim Hannesi, sem þeir höfðu áður reynt að
farga. Settu þeir krókstjaka í frakka sýslu-
mannsins og drógu hann upp nær dauða en
lífi og lögðu hann á tunnu á þÚfarinu. Pá gerði
skipskokkurinn sér lítið fyrir og dró hníf úr
slíðri sýslumanns og otaði honum ógnandi
Landhelgisbrjóturinn Royalist frá Hull. Hann var í notkun langt fram eftir öldinni. Þessi mynd
hefur ekki birst áður.
framan í hann magnþrota og hótaði honum
öllu illu. Köðlum var fleygt tii Guðjóns og
Jóns, sem enn héngu á bátnum. Það var fátt
um kveðjur með togaramönnum og sjómönn-
unum frá Haukadal. Áhöfn fyrri bátsins bar
sýslumann sinn í bátinn og hlúði að honum
eftir mætti. Hann var síðan fluttur heim til
Matthíasar Ólafssonar, alþingismanns í
Haukadal. Jón og Guðjón voru ferðafærir en
lerkaðir. Skipverjar í síðari bátnum innbyrtu
lík Jóns Þórðarsonar. Hann var jarðsettur á
Mýrum nokkrum dögum seinna. Kíkirinn sem
kom við sögu er varðveittur á Byggðasafninu
á Isafirði, oft nefndur lífgjafi Hannesar Haf-
stein.
Eftirmálar
Hannes Hafstein sýslumaður lá nokkra
daga heima hjá Matthíasi í Haukadal til að
jafna sig eftir volkið. Ekki skorti þó á dug
hans og framtakssemi. Hann lét rétta í málinu
í fyrsta skipti fjórum dögum síðar og þá í
Haukadal. Einar Benediktsson, þá nýbakaður
lögfræðingur, var settur sýslumaður þar sem
Hannes sjálfur var viðriðinn málið og stjórn-
aði þessu réttarhaldi og þeim sem á eftir fóru.
Fundargerðirnar eru allar skrifaðar með hans
hendi. Framhaldsréttai'höld voru svo á ísa-
firði og á Mýrum og var þeim lokið í febrúai-.
Það fréttist ekki af togaranum í fyrstu. Hann
hélt til hafs strax og hann var laus við Dýr-
firðingana og sýslumanninn. Seinna, löngu
seinna, fréttist að hann hefði haldið beint til
Keflavíkur syðra, gert þar örstuttan stans
meðan Valdimar Rögnvaldsson, fiskilóðs um
borð, maðurinn sem þekkti bæði Dýrafjörðinn
og Hannes Hafstein, náði í konu sína og börn í
land. Síðan hélt togarinn beint til Englands.
Valdimar settist þar að og kom ekki aftur til
Islands til langdvalai-, en kona hans og eitt-
hvað af börnum mun hafa komið aftur nokkr-
um árum síðar. í Dýrafirði hafði togarinn
breitt yfir nafn og númer að hluta, og virtist
heita Oyali, en í ljós kom að hann hét Royalist
eins og áður var sagt og var frá Hull. I nóv-
embermánuði var hann tekinn að ólöglegum
veiðum við Jótland og færður til Frederiks-
havn. Við réttarhöld þar kom hið sanna í Ijós
og allir máttu vita að ódæðisverk hafði verið
unnið á Dýrafirði. Málið fór fyrir hæstai’étt
Danmerkur og var endanlega dæmt í því vor-
ið 1900. Skipstjórinn Nilson, stýrimaðurinn
Holmgreen, danskur maður og matsveinninn
Rugaard, líka danskur, fengu allir dóm. Máls-
aðilum voru dæmdar bætur, þar með voru
ekkju Jóhannesar, Solveigu, dæmdar bætur,
3.600 krónur, en þær voru aldrei goldnar.
Þess má geta að Guðjóni Sólberg Friðrikssyni
voru dæmdar 523 krónur og 25 aurar fyrir
skemmdir á fatnaði. Síðar veitti Alþingi ís-
lendinga Solveigu kr. 200 á ári í styrk, 50 kr.
til barnanna fram að fermingu og 50 kr. henni
til handa en skyldi sú greiðsla falla niður þeg-
ar yngsta barnið væri fermt. Margir vildu
taka bömin í fóstur, en það gat hún ekki
hugsað sér. Þá sýndu Sigríður, systir hennar,
og Kristján Ólafsson, hennar maður, þann
drengskap að bjóða Solveigu til sín að Meiri-
Garði með öll bömin. Systkinin þrjú ólust þar
upp með þremur frændsystkinum og tveim
fóstursystkinum og unnu búinu það sem þau
máttu, þegar þau komust á legg. Því er þessa
getið hér, að Jóhannes var sá eini af þeim sem
fómst við landhelgisvarnir á Dýi’afirði 10.
október 1899, sem átti afkomendur.
Hér verður ekki rakin frekar saga þeirra,
sem komu hér við sögu. Hannes Hafstein
mótaði sögu Islands meira en nokkur annar á
þessum ámm. Rúmum fjóram áram seinna
vai’ hann orðinn fyrsti ráðherra landsins,
fremstur í sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar.
Minnisvarði
Synh’ Jóhannesar, Ingimar og Sigurður,
komust til fullorðinsára en Guðbjörg lést úr
berklum um fermingu. Ingimar gerðist
barnakennari og skólastjóri en Sigurður
bóndi og síðar húsvörður. Eiga þeir margt af-
komenda. Síðastliðið haust ákváðu afkomend-
ur Jóhannesar Guðmundssonar og Solveigar
Þórðardóttur að gangast fyrir því að þeim
þremenningum sem fórust 10. október 1899
yrði reistur minnisvarði vestur í Dýrafirði.
Minnisvarðinn er eftir Jón Sigurpálsson,
myndlistarmann og forstöðumann Byggða-
safnsins á Isafirði, og verður hann afhjúpaður
á morgun, 10. október, að lokinni messu og
minningarathöfn í Mýrakh’kju, sem hefst kl.
11. Landhelgisgæslan mun heiðra þessa ár-
menn landhelgisvarna með því að senda varð-
skip inn á Dýrafjörð meðan á athöfninni
stendur. Ríkisstjórn Islands ákvað á fundi 7.
september síðastliðinn að tillögu Sólveigar
Pétursdóttur, dómsmálaráðherra, að styrkja
gerð minnisvarðans myndarlega og vai’ sú
viðurkenning mikils virði.
HELSTU HEIMILDIR:
Dómsmála- og lögregluréttarbók Norður-ísafjarðar-
sýslu og Isafjarðarkaupstaðar árið 1900.
Hæstaréttartíðindi í Kaupmannahöfn hæstaréttarárið
1900, 44. árg. 1901.
íslenskar blaðafréttir, okt.-nóv. 1899.
Arsrit Sögufélags ísfirðinga 1959.
Móðir mín, húsfreyjan, 1978.
Höfundurinn er fyrrverandi kennari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. OKTÓBER 1999 1 3