Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.1999, Qupperneq 6

Útsýni skáldsins af hlaðinu í Herdísarvík yfir víkur og valllendishólma, en hafið í baksýn.
Rithönd Einars Benediktssonar frá sýslumannsárum hans í Rangárþingi, hér er það verslun-
arleyfi til handa Auðuni Ingvarssyni í Dalsseli.
Hlín var fædd 16. nóvember 1876 í Bárðar-
dal í Lundarbrekkusókn og voru foreldrar
hennar Amfríður Guðrún Sigurðardóttir, þá
22 ára, og Jón, þá 25 ára, Erlendsson skálds
og alþingismanns að Garði í Kelduhverfi, Gott-
skálkssonar. Jón nefndi sig Eldon, var skáld,
fór til Vesturheims og var ritstjóri blaðs þar
um skeið. Þau giftust ekki. En móðir Hlínar
giftist bónda í Bárðardal og var hún með móð-
ur sinni til 5 ára aldurs. Þá varð hún fóstur-
dóttir móðurmóður sinnar, Guðrúnar Erlends-
dóttur, bónda að Rauðá í Ljósavatnshreppi,
Sturlusonar. Var Guðrún þá ekkja hjá dóttur
sinni, ljósmóður að Sandhaugum í Bárðardal
(alsystir móður Hlínar). Hlín giftist Ingólfi
Jónssyni frá Jarlsstöðum í Bárðardal. Þau
bjuggu fyrst í Eyjafirði, síðan í Kanada og síð-
ast að Innrahólmi á Akranesi í 8 ár. Þá kom
brestur í hjónaband þeirra og þau slitu sam-
vistum. Þau áttu mörg myndarleg börn.
Ingólfur var sagður röskur maður til allra
verka.
Á nefndum vordögum 1934 ber það til tíð-
inda að búskapur hefur lagst af á höfuðbólinu
Krýsuvík og útbýlum þess, þar með að Nýja-
bæ. Eigandinn, Einar skáld, situr að búi sínu í
Herdísarvík og framkvæmdastjóri hans, Hlín
Johnson, fær það viðfangsefni hvemig nýta
megi hin gamalgrónu tún. Henni verður efst í
huga búdrýgindi af heysölu til þéttbýlis þegar
hún bjó að Innrahólmi á Akranesi. Ef það yrði
endurtekið þurfti að gera akfæran veg frá ís-
ólfsskála til Krýsuvíkur. Hún fær vitneskju
um möguleika þess hjá manni er vel þekkti
leið þessa. Hún gerir hann að verkstjóra vega-
gerðarinnar sem felst í því að breikka gamla
veginn. Verkið reyndist erfiðast í Ögmundar-
hrauni en eftir það má þræða að mestu leyti
melfláka til Krýsuvíkur. Hlín auglýsir eftir
mönnum og velur úr stómm hópi tvo dugnað-
ariega Amfirðinga. Þeir koma til Herdísarvík-
ur og eru þar nokkra daga, einkum við að
koma niður grænmeti í kálgarða. Þeir fara svo
þaðan með verkstjóra sínum til vegagerðar-
innar og verða þar oftast fjórir saman. Þeir
hafa vagn og hest og vinna með skóflum og
haka. Arnfirðingar komu ekki aftur til Herdís-
arvíkur. Vegagerðarmönnum Hlínar tókst að
koma á bílfærum vegi til Krýsuvíkur í þann
mund sem túnsláttur í Nýjabæ er tímabær
laust fyrir lok júlímánaðar. Baðstofuhús Nýja-
bæjar er fyrir skömmu yfírgefið og þokkaleg
vistarvera þeirra vegagerðarmanna sem nú
ganga til heyskapar á velsprottnu túni. Um
fyrrihluta septembermánaðar era tún Krýsu-
víkur fullsprottin. Ganga þá sömu heyskapar-
menn til verks þar að viðbættum tveimur
sláttumönnum frá Grindavík. I Nýjabæ er að-
setur heyskaparmanna og afbragðs ráðskona
sér um matreiðslu. Fullþurrkað hey er flutt
frá Krýsuvík með vörabflum. Um arðsemi er
ekki kunnugt en framkvæmdastjóri jarðeig-
anda, Hlín, fór með sigur af hólmi.
Heimilisbragur ■ Herdisarvík
Nú verður í knöppu máli minnst vistar
minnar á sumardögum 1934 í Herdísarvík og
umgengni við heimsborgaralega húsbændur.
Eg naut nánast einn baðstofu húsnæðisins, fór
á fætur á m'unda tíma, gekk til húss skáldsins
og inn um vesturdyr til hins virðulega eldhúss.
Hlín hafði þá lokið bakstri á sínum óviðjafnan-
legu flatkökum og morgunverður er lagður á
eldhúsborðið. Hlín fer að mjólka kýr sínar en
setur mér áður fyrir nokkur snúningsverk:
sækja vatn í bæinn, kljúfa við í eldinn og
stundum að vitja um silunganetið í tjörninni.
En er kom að heimatúnslætti sló ég það með
orfi og ljá en Hlín rakaði og saman unnum við
að heyþurrkun og bindingu þess. Gott var að
vinna fyrir og með Hlín sem ávallt ávarpaði
mig með orðinu „gæskur“. Hún sagði mér frá
harðri lífsreynslu sinni þegar hún bjó í
Kanada og varð að reka nautgripi langar leiðir
til vatns þegar frost náði 40 gráðum. Og hún
sagði mér frá yndislegum dögum þegar hún
átti heima í Buenos Aires í Argentínu þar sem
stórbændur vora svo gestrisnir að gera ráð
fyrir umframmat daglega vegna gesta. Margir
Evrópumenn misnotuðu þessa rausn og urðu
að iðjuleysingjum. Hún minntist þá oft á fiski-
mennina glaðlyndu sem komu syngjandi að
landi með feng sinn og söngur þeirra minnti
með ólíkindum á íslenskan kveðanda.
Einar svaf vel út en var oftast kominn á fæt-
ur uppábúinn um ellefuleytið. Hlín bar honum
hádegismat í aðalstofu sem var léttur og fá-
brotinn og miðaðist við heilsufar. Skáldið
drakk hvorki kaffi né te en matnum fylgdi eitt
til tvö lítil staup af léttu víni sem geymt var í
30 lítra glerkeri í litlu búri. Hlín distileraði það
og deyfði niður í Spánarvínsstyrk og bragð-
bætti það með ýmsum jurtum. Þar stóð kanna
á borði og lítil staup tiltæk handa skáldinu til
vínneyslu samkvæmt læknisráði. Aldrei gekk
skáldíð þar inn en var neytandi fyrir milli-
göngu annarra. Einar gekk á þurrviðrisdögum
eftir hádegi uppáklæddur austur í Dal og
Gerði. Hann hafði minnisbók í vasa ef áorkan
vitjaði skáldsins. Einar hlustaði á útvarpið,
einkum fréttir og tónlist. Það vakti athygli
Hlín Johnson. Með kvöldmatnum skammtaði
hún Einari tvö staup af víni sem geymt var í
glerkeri. Hlín þynnti það í Spánarvínsstyrk-
leika og bragðbætti með jurtum.
þegar tríó Þórarins Guðmundssonar lék sí-
gilda tónlist að Einar tók undir með létt-
barítónrödd sinni og oftast í þríundarharm-
óneringu við laglínu. Ekki var séð að Einar
læsi bækur utan að líta í þær og þá einkum
sínar eigin ljóðabækur sem vora nærtækar á
borði. Ekki talaði Einar til þeirra manna er
komu erinda eða til smáviðvika að Herdísar-
vík. Ekki minnist ég orðaskipta milli Einars
og Hlínar í annarra áheyrn nema þá á ensku
þegar þörf var á.
Skáldið sem hafði í einför glímt við fyrir-
bærið mannlíf í litrflcri orðgnótt var nú að
ganga inn í einsemd mannlegrar hrörnunar
með skuggum og skúraskini. Ég naut þess
verðleika sem heimilismaður, ungur að árum
og fámáll, að verða áheyrandi skáldsins þegar
birti fyrir hugarsjónum hans og augu tóku að
gneista á ný. Ég man þegar skáldið ávarpaði
mig fyrst. Það var sunnan við hús þegar ég
bar þungar vatnsfötur frá vatnslind til bæjar
og hann sagði: „Mér er illa við að sjá menn
eyða orku sinni að þarflausu. Ég hef lengi vak-
ið athygli á orku frá vindmyllu á húsþaki." Það
er rigning og Hlín sinnir búgripum, skáldið
hefur sest á stól í eldhúsinu. Einar spyr hvort
ég vilji koma í krók við sig. Við krækjum sam-
an löngutöngum og Einar segir að ekki þurfi
að hlífa sér. Ég legg mig fram og dreg ekki
kraftamennið Einar upp og hann segir:
„Kallarðu þetta ekki gott af sjötugum manni?“
Þetta gæti hafa þjónað tilgangi. Við færamst
nær hvor öðram. Einar vill tala við áheyranda
sinn og spyr hvaða hugmynd ég hafi um
hjónabönd. Hann væntir ekki svars og segir
dæmisögu: „Þú sest niður á hné mér með
mínu leyfi og ert í fangi mér og ég er ánægður
með það um stund. En það kemur að því að
mig langar til þess að standa upp en þá er ég
háður öðram um það.“ Eins og í framhaldi af
Helgríma Einars Benediktssonar.
sögðu segir skáldið: „Mér er illa við það sem
ég kalla gúdtempler vegna þess að sjálfsá-
kvörðunarréttur mannsins er dýrasta eign
hans og ekki er leyfilegt að afhenda hann öðr-
um.“
Áður en Einar fluttist að Herdísarvík hafði
hann dvalist ásamt Hlín í 9 mánuði á Afríku-
strönd á baðstaðnum Hammamet í Túnis og
átti þaðan góðar minningar. En harmleikur
fortíðar kemur róti á tilfínningar hans þegar
örlög Karþagóborgar standa honum fyrir hug-
skotssjónum og nú verður erfitt en heillandi
að vera hlustandi undir hljómmikilli orðræðu
skáldsins: „Eyðing hámenningarborgarinnar
er svívirðing aldanna þar sem ekki nægði
manndráp og brani til ösku því til viðbótar var
salti stráð á grunninn svo ekki yxi upp gróður.
Þetta var árangur Catos gamla með því að ít-
reka í ræðulok: Ceterum censeo delendam
esse Carthaginem." („Auk þess legg ég til að
Karþagó verði í eyði lögð.“) Hlustandi sat uppi
með þetta þar til flett var upp í sögu Róma-
veldis.
Einar skáld var fagurkeri og ekki sáttur við
álappalegt göngulag svo og er varðaði skáld-
lega tilburði sem gætu verið vítaverðir. Fór
með eftirfarandi dæmi því til staðfestingar:
„Sólin gyllir fjöllin há; heldur svona myndar-
lega; ekki er Drottinn ennþá dauður og ekkert
gerir hann kindarlega".
„...f þessu hundsrassgati"
Einn góðveðursdag í hægum norðanand-
vara erum við Einar staddir við norðurtún-
garð nokkru austar húsinu. Hann var þá að
koma úr göngu sinni austan úr Gerði og er vel
upplagður. Hann lítur til sjávar og flytur eftir-
farandi orðræðu á hljómfögra máli sínu: „Ég
hef uppgötvað að hér blandast saman fjalla- og
sjávarloft sem er heilsusamlegt. Hvernig get-
ur maður nýtt sér það? Jú, það íýrsta sem þarf
að gera er að fá sérfræðing sem undirritar yf-
irlýsingu um hið góða loftslag sem lengir lífið
og auglýst verður í erlendum blöðum, einkum
enskum því Englendingar vilja lifa sem lengst.
Til þess að geta tekið á móti þeim þarf að
byggja Sanatorium. Við höfum fiskinn úr sjón-
um, silunginn úr vatninu." Hann segir svo,
sem í annarri tóntegund: „Ég sé engan annan
möguleika til þess að verða ríkur í þessu
hundsrassgati." Mér varð ónotalega við niður-
lag orðræðunnar.
Hugstæðustu samskipti mín við skáldið í
Herdísarvík áttu sér stað að kvöldi dags. Jón
Eldon er ekki heima og Hlín er nýgengin út til
að mjólka kýr sínar og ég er á leið út úr hús-
inu þegar Einar kemur úr aðalstofu og spyr
hvort ég geti náð í staup fyrir sig. Ég hika, því
þetta var ekki í mínum verkahring. Einar les
hugsanir og segir: „Þú getur treyst þvi að hér
fer allt að mínum vilja. Það mundi ekki skríða
mús eftir gólfinu nema með mínum vilja.“ Ég
fór snarlega í búrið góða og kom aftur með
velfullt staup í stofu Einars sem dreypir á veig
og endurheimtir stórpersónuleika sinn. Hann
tekur ljóðabók sína upp af borði og vill lesa
fyrir mig kvæðið Kappsiglingu sem hann sé
ánægður með. Hann býður mér að setjast í
leðurstól sinn hinn mikla. Ég færist undan en
Einar segir stólinn vera sér hversdagslegan
og velur sér stól og les þar ljóð sitt fyrir þjón
sinn með áhrifamikilli og hljómmagnaðri
röddu sinni: „Á Foldina héldu út hástrengdar
skeiðar / hafrastir liðu inn, djúpar og breið-
ar...“
Tveimur áram síðar, þegar Sigurveig Guð-
mundsdóttir kennari frá Hafnarfirði kemur í
heimsókn til Herdísarvíkur ásamt Kristínu
systur Einars hefur honum hrörnað svo að
hann getur trauðla svarað spurningum nema
með einsatkvæðisorðum.
Vist minni lauk í Herdísarvík við septem-
bermánaðarlok en rétt áður varð ég meðreið-
armaður Hlínar til Hafnarfjarðar eftir vegin-
um upp Selstíg og yfir Grindarskörð. Hlín átti
þá erindi við bankastjóra og marga fyrirmenn.
Hún spurði mig hvort mig vantaði ekki góð
sparifot, sem var rétt, og að það kæmi sér vel
fyrir sig og skyldi ég fara til Andersons Axels
klæðskera að Aðalstræti 16 en hann var vinur
hennar. Þar fékk ég vönduðustu föt sem ég þá
hafði eignast. Voru þau að verðgildi helmings
kaups míns og var ég mjög ánægður með þá
málalyktan.
Hinn mikli útgeislandi persónuleiki Einars
skálds Benediktssonar hefur fylgt mér ætíð
síðan og styrkt möguleika minn í samskiptum
við valds- og hámenntamenn vegna þess að
smæð annarra var augljós í viðmiðun við hinn
mikla húsbónda sem kom fram við mig í hátt-
erni jafningjans. Ég fylgdist síðar grannt með
öllu sem ritað var og rætt um skáldið og lærði
ljóð hans. Mér varð augljós persónuklofningur
Einars með hliðsjón af mesta tónsnillingi sög-
unnar, Mozart, sem hafði þá andhverfu við
hina göfugu hljómgerð sína að hafa þörf fyrir
lágreistan orðavaðal sér til jafnvægis. Einar
skáld svaraði þeim er spurðu hann um and-
hverfu milli lífs og Ijóðspeki hans: „Þegar ég
orti var ég með viti en þegar ég lifði var ég vit-
laus.“ Og hann áréttaði þetta í góðra vina hópi:
„I mér búa tveir menn; annar er séntilmaður
en hinn er dóni en þeir talast aldrei við,“ þ.e.
þeir voru aldrei samtímis í persónuleika hans.
Á lífsbrautarferli mínum hefi ég verið víða
minntur á tilvist skáldsins. Þar á meðal á
stríðsári þegar ég í Vestmannaeyjum hlustaði
í gegnum útvarp á hina frægu ræðu er séra
Ólafur Magnússon flutti við útför skáldsins í
Dómkirkjunni þann 26. janúar 1940.
Ég átti heima að Falkoner Allé á Friðriks-
bergi í Kaupmannahöfn í tvö ár upp úr
stríðslokum. Það var í næstu nánd við lúx-
usvillu Einars við Femte Juni Plads þar sem
hann bjó í miklu athafnaveldi og lifði í gleði og
samkvæmislífi í þrjú ár á því stórfé er hann
fékk fyrir Títanhlutabréf sín uns auðæfi hans
voru til þurrðar gengin.
Um 1950 er ég kominn austur að Dalsseli
undir Eyjaíjöllum og varð tengdasonur Auð-
uns Ingvarssonar bónda og kaupmanns þar.
Auðunn átti velgengni sína Einari Benedikts-
syni að þakka með því að hann gaf út leyfis-
bréf honum til handa þann 1. desember 1905,
þá sýslumaður í Rangárvallasýslu, til þess að
reka sveitaverslun er stuðlaði að því tveimur
árum síðar, 1907, að hann byggði tvílyft alþilj-
að og járnklætt hús er varð menningar- og
rausnarheimili í þjóðbraut í áratugi.
Ljóð Einars skálds, Náttmál, er mér hug-
stætt á efri áram:
Allt hljóðnar og kyrrist um heiði og baðm.
Himininn tekur jörð sér í faðm
og döggvar moldanna móðurskaut.
Við landshjartað kvikna frumlíf og fóstur.
Fjallbrjóstín mjallhvítu næra vor hrjóstur
af lindum, sem eiga leið í stórfljótsins braut.
Höfundurinn er frá Þorkelsgerði í Selvogi, en býr í
Hafnarfirði.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. OKTÓBER 1999