Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.1999, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGIHNBLAÐSEVS - MENNENG LISTIR
40. TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
KFUM og KR
Ekki hefur það farið framhjá landsmönnum
að KR hefur átt aldarafmæli á þessu ári.
Þórarinn Björnsson rifjar upp af því tilefni
árið sem KFUM tók KR í fóstur. Það er til-
gáta að svonefnt Fótboltafélag Reykjavíkur
hafi einfaldlega verið innlimaði í KFUM og
gert að sérstakri starfsgrein þar.
Bláa lónið
er einstætt fyrirbæri í þá veru að þar hefur
tekist að búa til náttúrugersemi með því að
bora eftir heitum jarðsjó. Þarna varð brátt
vinsæll ferðamannastaður, en í sumar var
Bláa lónið tekið í notkun á nýjum stað. Þar
eru nýjar byggingar og umhverfismótun,
sem margir telja að sé á heimsmælikvarða.
Gísli Sigurðsson leit á mannvirki Bláa lóns-
ins og myndaði staðinn.
Hugsjónamaður
í landi tækifæranna, er heiti greinar eftir
Þór Sigfússon um Þorstein Víglundsson,
heiðursborgara í Vestmannaeyjum, skóla-
og menningarfrömuð. Þorsteinn hóf feril
sinn sem barnafræðari, en varð skólastjóri
Gagnfræðaskólans og stofnaði bæði Spari-
sjóðinn og Byggðasafnið, óþreytandi til
hinstu stundar að vinna að bættu mannlífi.
FORSÍÐUMYNDIN
er tekin við Bláa lónið. Næst á myndinni er veitingaálman en fjær sést baðálman
og til hægri hraunhólmi í lóninu. Ljósmynd.Lesbók/GS.
GUTTORMUR J. GUTTORMSSON
ÍSLENDINGAFUÓT
- BROT -
Fljótið klýfur fold og rnerkur háar;
fteygar öldur - dúfur vængjubláur
bera af frumskóg frétth-, æfiþætti,
fyigja Ijósblik þeiira vængjaslætti.
Mörkin kliðar ótal rómum rödduð,
rís hún sumii fædd og laufi hödduð.
Mösurviður vestan fljóts, en austan
veikan grunn á björk en merginn hraustan.
Tæpt á bökkum bjarkir hafa staðið,
bjart en tæft er milli þeirra vaðið.
Norðanstorminn þær hafa lengi þolað,
þeim hefur fljótið eigi burtu skolað;
hlaðnar snjó og ísing norðuráttar
enn þær njóta sumarlífs og máttar,
jafnt í byl og blíðum enn þær standa
beinar - þessar dætur norðurlanda.
Yfír fljótið haldast þær í hendur,
handabandi samantengja strendur,
andi blær, þær beggja megin álsins
birta allt með hljómi sama málsins;
lit og svip og sömu lögum háðar
sífelt meðan uppi standa báðar;
sömu lindum laugast þeirra fætur,
landi fastarjafnt em þeirra rætur.
Guttormur J. Guttormsson, 1878-197ó, var bóndi og skáld í Riverton á Nýja-ís-
landi í Kanada. Eftir hann liggja fimm Ijóðabækur og þykir honum stundum
svipa talsvert til Stephans G. Stephanssonar. Þekktasta kvæði Guttorms er Scmdy
bar, sem fjallar eins og mörg önnur kvæða hans um landnám Islendinga í Vest-
urheimi.
RABB
AÐ SETJA SIG
Á HÁAN HEST
SKELFING var oft notalegt í
gamla daga þegar maður gat
yljað sér við geisla þjóð-
arsálarinnar. Eftir því sem
rásum í þjóðfélaginu hefur
fjölgað virðist svo sem okkur
Islendingum sé orðið fátt
sameiginlegt og að við séum
að renna saman við litlaust þjóðahaf í
heimsþorpinu eins og gáfumenn taka
stundum til orða. Getur verið að marg-
nefnd sál sé ekki lengur til eða komin í
einhvers konar bandalag við alheimssál-
ina? Ymislegt bendir til þess, en þó verða
stöku atburðir til þess að sameina okkur
og tengja okkur þjóðararfinum sem mað-
ur hélt að væri týndur og tröllum gefinn.
Mér fínnst eitthvað slíkt liggja í loftinu
núna. Fólk sýnist að minnsta kosti ekki
skorta sameiginlegt umræðuefni þessa
dagana og tilfinningalegt svigrúm hefur
verið með ágætum.
Þegar býður þjóðarsómi
þá á Bretland eina sál.
Svona orti Einar Benediktsson um stór-
veldið, sem þá var og hét, en vel gætu
þessar fallegu ljóðlínur átt við um Islend-
inga til skamms tíma. Við, sem lásum ís-
landssögu Jónasar frá Hriflu, drukkum
það í okkur að baðstofumenningin hefði
verið ein og sönn og baráttan gegn erlend-
um ósóma búið í brjósti hárra sem lágra.
Samkvæmt þeim kokkabókum var heims-
myndin einföld og þrátt fyrir meinlítil átök
var sál landans nánast órofa heild.
En smám saman breyttist þessi hlýlega
hugmyndafræði, öllu var snúið við og nú
er okkur jafnvel sagt að stórbændur hafi
verið vondir en Danir góðir. Ekki hafði því
verið um Alftanes spáð en álíka axlaskipti
urðu smám saman á öðrum sannindum.
Lengi vel rann þó menningin að mestu í
sama farvegi. Flestir lásu Laxness, hlust-
uðu á hina einu sönnu Gufu, báru gott
skynbragð á fréttir og stóðu þétt saman í
landhelgismálinu. A fyrstu árum sjón-
varps gat landslýður allur sameinast í
raunum Forsythe-fjölskyldunnar eða bor-
ið saman bækur um afrek Dýrlingsins.
Hvort tveggja blandaðist ljúflega saman
við hina séríslensku sál. Þjóðin var sem sé
ekki af baki dottin þótt baðstofulífið
heyrði fortíðinni til.
En svo helltust þær yfir okkur allrar
þessar rásir og brautir, - kynslóðabilið
varð óbrúandi ginnungagap og einstak-
lingarnir kostuðu kapps um að fara hver
sína leið. Menn fóru að sletta í bak og fyrir
og vitna út og suður í erlendar fyrirmynd-
ir. Glæsileg nýyrði á borð við menningar-
helgi Islendinga heyrðust ekki lengur og
nú snerist allt um einhver fínheit frá út-
löndum. Síðan hafa deiluefnin í þjóðfélag-
inu verið að stigmagnast og menn rífast
nú sem ákafast um það sem ekki var nefnt
á nafn í gamla daga. Menn kaffæra hverjir
aðra í rifrildi um hvort nektardans sé list
og skiptast í fylkingar með eða á móti
gagnagrunni og samkynhneigðum. Svo er
þráttað um eignarhald á bönkum og ein-
hvern veginn hefur sú umræða tengst
glæpastarfsemi sem sumir eru hátíðlega
hneykslaðir á. Stórir þjóðfélagshópar vilja
ólmir fá Fljótsdalsvirkjun í gagnið - aðrir
fullyrða að þar sé verið að kasta perlum
fyrir svín. Ekki síst láta menn gamminn
geisa um aldamótaáiáð, staðsetningu
Reykjavíkurflugvallar og smávægilegustu
málefni hafa skipt þjóðinni upp í fleiri
hópa en tölu verður á komið. Deiluefnin
eru svo mögnuð að Rás 2 getur ekki leng-
ur axlað þá ábyrgð að halda úti Þjóðarsál
og þar var vissulega úr háum söðli að
detta.
Til að bæta gráu ofan á svart hafa menn
stöðugar áhyggjur af uppdráttarsýki ís-
lenskrar tungu og hafa þar til marks að
unga fólkið sé steinhætt að skilja einföld-
ustu orð og orðasambönd. Það sperri upp
eyrun eins og fælin hross þegar það heyri
ágæt orðtök eins og að bera kápuna á báð-
um öxlum, að ekki sé riðið við einteyming
og hafi ekki hugmynd um að kýr beri en
hryssur kasti.
Samt gerast stundum svo áhrifamiklir
atburðir að þeir ná á svipsundu að setja
saman brotin úr okkar sundruðu þjóðar-
sál. Þessum atburðum má líkja við mynd-
rænar frásagnir úr Islendingasögnum, er
blundað hafa með okkur þrátt fyrir allrar
hræringarnar, en vakna nú til nýs lífs og
verða kveikja listrænnar sköpunar sem
fmnur sér farveg á nettengdum þjóð-
brautum. Ferskeytla Frónbúans gengur í
endurnýjun lífdaganna - glettin og
ísmeygileg. Og engan skortir umræðu-
efni, hvorki vinnustaði, saumaklúbba né
unglingahópa.
Eg man eftir nokkrum slíkum atburðum
sem tengt hafa saman okkar sundruðu
þjóðarsál undanfarin ár en enginn þeirra
verður tilgreindur hér. Hins vegar snerta
þeir ekki þjóðarsóma eins og hagsmuna-
málin á dögum baðstofumenningarinnar.
Miklu fremur lúta þeir að hinu gagnstæða.
Við erum nefnilega pínulítið meinfýsin og
hendum gaman að því þegar fólki verður
eitthvað á, einkanlega þegar það þekkir
ekki sín takmörk. Ef hægt er að taka svo
til orða að íslensk menning búi yfir ein-
hverri sérstöðu - þá er það andúð á hvers
konar viðleitni til að hefja sig upp yfir
fjöldann og gera meira úr stöðu sinni en
efni standa til. Ekki er það nein tilviljun að
rauði þráðurinn í íslendingasögunum er:
Dramb er falli næst. Þetta boðorð virðist
lifa góðu lífi í íslensku samfélagi þótt við
séum væntanlega fullgildir aðilar að
heimsþorpinu, svo aftur sé vitnað í gáfu-
mennina.
En er það ekki einmitt þessi gamla
meginregla sem við getum lagt af mörkum
í samfélagi þjóðanna ef við erum á annað
borð einhvers megnug? Mér er nær að
halda að svo sé. Oskrifuð jafnræðiskrafa
og rótgróin fyrirlitning á hvers kyns for-
dild eru þeir þættir íslenskrar menningar
sem umheimurinn getur helst af okkur
lært til að stuðla að auknum jöfnuði og þar
af leiðandi betra mannlífi.
Að sjálfsögðu geymir saga okkar dæmi
af einstaklingum og þjóðfélagshópum sem
giipið hafa til hégómlegra ráða í máttvana
tilraunum til að hefja sig upp yfir fjöldann.
Sem dæmi þar um má nefna að hjá betra
slekti í krummaskuðum forðum tíðkaðist
víst að tala dönsku á sunnudögum. Yfir-
leitt vildi þá ekki betur til en svo að bögu-
bósar hnutu um erlenda tungubrjóta og
þurftu því að fylla upp í frásögnina með
glefsum úr móðurmálinu. Fyrir vikið urðu
þeir að almennu athlægi eins og ýmsar
skondnar frásagnir vitna um. Þannig fer
líka oftast fyrir þeim sem setja sig á háan
hest.
GUÐRÚN EGILSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. OKTÓBER 1999 3