Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.1999, Blaðsíða 6

UPPRISA RAF-
TONLISTAR
A tónlistarhátíðum eins og ErkiTíð og Myrkum
músíkdögum á undanförnum árum hefur það
gerst að uppselt hefur verið á tónleika með raf-
tónlist og nútímatónlist en slíkt þótti fáheyrt fyrir
rúmum áratug. ÞÓRHALLUR MAGNÚSSON velt-
ir fyrir sér hvað veldur þessari viðhorfsbreytingu.
Stilluppsteypa
breyst. Nú þurfti ekki þrekmikinn ungling og
aldraðan byggðasafnsvörð til að grafa grunn
nýs safnahúss því vélskóflur voru komnar til
skjalanna og viðhorf til varðveislu menning-
arverðmæta og menntunar voru önnur en
þegar „barnafræðarinn“ sté á land í Eyjum
árið 1927. Akveðið var að reisa nýtt safnahús
í Vestmannaeyjum og nú nægði fyrir stofn-
anda Byggðasafnsins að taka fyrstu skóflu-
stungu árið 1969.
Siglt að nýju
Um miðja nótt í janúarmánuði 1973,46 ár-
um eftir komuna til Eyja, héldu hjónin, Þor-
steinn Þ. Víglundsson, 74 ára gamall, og Ingi-
gerður Jóhannsdóttir, 71 árs, til skips á leið
til lands. Hafið var eldgos á eyjunni. Þau
kvöddu nú þennan stað eftir tæprar hálfrar
aldar veru. I Vestmannaeyjum höfðu þau alið
upp sín fjögur böm og mikið lífsstarf lá eftir
þessi samtaka hjón. Vestmannaeyjakaup-
staður var ríkt bæjarfélag. Bærinn átti eitt
merkasta byggðasafn á landinu með um
1.400 munum; Gagnfræðaskóla sem hafði
fengið viðurkenningar fyrir góðan námsár-
angur nemenda; nokkur þúsund blaðsíður af
varðveittri þekkingu um sögu Eyjanna og
öflugan sparisjóð sem hafði veitt vel á annað
þúsund húsnæðislán og var með 73 milljónir í
innborgað sparifé. Þessu sparifé forðaði nú
sparisjóðsstjórinn frá yfirvofandi hættu og
hafði um borð með sér á skipið.
Sparifé Eyjamanna var komið í hendur
Seðlabanka Islands árla morguns hinn 24.
janúar. I Goðasteini, íbúðarhúsi þeirra hjóna
sem staðsett var á hættusvæði, voru hins
vegar ennþá geymdar miklar gersemar. Þar
var í geymslu listaverkasafn Eyjanna, 34
Kjarvalsverk sem Sigfús M. Johnsen hafði
gefið bænum, bóka- og skjalasafn Byggða-
safnsins, allt ljósmyndaplötusafn Vest-
mannaeyjakaupstaðar, á annan tug þúsunda
af ljósmyndum. Eftir hádegi hinn 25. janúar
var Þorsteinn kominn að nýju til Eyja og hélt
strax í Goðastein. Glóandi gjósku- og vikur-
regn gaus yfir Kirkju bæjarbrautina. Hann
gekk inn í hús sitt og hófst þegar handa við
að pakka niður verðmætum. Þegar hann var í
miðju kafi sá hann hvar tvö íbúðarhús vina
hans við Kirkjubæjarbraut stóðu í björtu
báli. Glóandi gjallsteinar komust inn um
glugga og þök. Það var orðið myrkvað í Goð-
asteini þar sem glóandi steinn hafði rofið
heimleiðsluna. Þá fann hann þrjú jólakerti
sem lýstu síðan upp „betri stofuna", þar sem
hann athafnaði sig. Þegar leið á morguninn
var allt tilbúið til flutnings enda ekki seinna
vænna. Tvær rúður voru brotnar í húsinu og
mildi að ekki hafði þegar kviknað í því. Ryðja
þurfti gjóskudyngjur á Kirkjubæjarbraut-
inni til að koma flutningabíl að húsinu. Gjall-
haugarnir voru eins háir og snjóskaflar
beggja vegna götunnar en milli þessara
hauga silaðist flutningabíllinn með hólpin
þjóðarverðmæti.
Gullaldarskeið
Það veit enginn um tilurð gullaldarskeiða
samfélaga þótt margar getgátur séu á lofti
um það. Það hefur stundum verið sagt að
sundrung einkenni gullaldarskeið. Þá takist
á ólík öfl, „gamli tíminn“ og „nýi tíminn" og
þessi átök séu í raun forsenda kraftmikilla
tíma. Þetta tímabil hafði sannarlega verið
gullaldarskeið í Eyjum og vissulega hafði
gustað í kringum lífsstarf Þorsteins Þ. Víg-
lundssonar.
í smásögu Jeans Gionos „Maður skógar-
ins“ segir frá fjárhirði sem ræktaði skóg á
einskis manns landi. Smám saman breytti
landið um svip, í fornum árfarvegum runnu
ár á ný og fólkið fluttist til þessa Kanaans-
lands mitt í auðninni. En fjárhirðirinn var
látinn og enginn vissi um þetta lífsstarf hans.
Síðan komu nefndir frá borginni til að rann-
saka þennan sjálfsprottna skóg!
Gullöld Eyjanna í athafna-, skóla- og
menningarlífi var ekki fremur sjálfsprottin
en í sögu Gionos. Við vitum sem betur fer
ekki uppskriftina að þessu eða öðrum gull-
aldarskeiðum en við vitum þó að margir
komu þar við sögu og þar á meðal skólamað-
urinn Þorsteinn Þ. Víglundsson. En gullöld
Eyjanna má fyrst og fremst þakka Eyja-
mönnum sjálfum sem m.a. leynt og ljóst
studdu hugsjónamenn úr sínum röðum til
uppbyggingar atvinnu og menningar í Vest-
mannaeyjum.
Þorsteinn hélt áfram skrifum sínum og
uppbyggingu Byggðasafnsins. Nýtt húsnæði
Byggðasafnsins var vígt árið 1978 og þá hlaut
Þorsteinn heiðursborgaranafnbót Vest-
mannaeyjakaupstaðar. Litlu síðar hlaut hann
St. Glavs orðuna frá Olafi Noregskonungi
fyrir vináttu við Noreg.
Þorsteinn Þ. Víglundsson lést í Reykjavík
árið 1984 þá 85 ára að aldri. Eiginkona hans,
Ingigerður Jóhannsdóttir, lést níu árum síð-
ar í Hafnarfirði þá 91 árs að aldri.
Höfundurinn er svæðisstjóri íslands hjó Norræna
Fjérfestingabankanum.
RAFTÓNLIST hefur verið í
mikiHi uppsveiflu á síðustu ár-
um og má tengja það við auk-
inn áhuga og skilning fólks á
tölvum og tölvulist. Þetta tónl-
istarform er hinsvegar síður
en svo nýtt undir nálinni en
Karlheinz Stockhausen, John
Cage og Iannis Xenakis hófu áberandi til-
raunir með það um miðja öldina. I upphafi
klipptu menn segulbönd og unnu í geysistór-
um hljóðverum sem einungis fá tónskáld áttu
aðgang að. Fyrsta rafliljóðverið var stofnað
árið 1951 af Herbert Eimert hjá útvarpinu í
Köln en Stockhausen kom fljótlega til liðs við
hann. Rúmum tíu árum síðar var fyrsta tölv-
uhljóðverið sett upp í samvinnu Bell Tele-
phone Laboratories, J.R. Pierce, M.V. Mat-
hews og D. Lewin. Þar var unnið með tónlist í
tölvunni IBM 7090 og sérstökum
breyti sem breytti stafrænum
upplýsingum í hliðrænar [e. ana-
log] bylgjur. Þá kom strax í ljós
að tölvan bjó yfir gífurlegum
möguleikum hvað varðar vinnslu
í tónlist. Árið 1964 setti Robert
Moog fyrsta hljóðgervilinn á
markaðinn, en á honum var
mögulegt að búa til fjölda hljóða
með því að bæta yfirtónum á ein-
falda sinusbylgju. Á þessu tíma-
bili urðu tónleikar með raftónlist
algengir og hún tók að vekja at-
hygli almennings. Þegar tölvum-
ar ræðu smærri og ódýrari þurfti
ekki ríkisstyrki til að nota þær
við tónlistarsköpun og það leiddi
til þess að popptónlistarmenn
fóru að notast við hljóðgervla og tölvur og má
þar nefna fremsta í flokki þýsku hljómsveitina
Kraftwerk.
í dag er staðan sú að tölvur, hljóðsmalar og
hljóðgervlar eru notaðir í nánast allri vinnslu
á tónlist, ef frá er talið tónleikahald með hefð-
bundnum hljóðfærum. Danstónlistin er svotil
eingöngu samin á tölvur og plötusnúðar not-
ast við tölvur og plötuspilara þegar hún er
flutt á dansstöðunum. Þróun tölvutækninnar
ásamt nútímaviðhorfi sem felst í að skil „há-
og lágmenningar" eru að mást út, hefur leitt
til þess að svið raftónlistarinnar er orðið afar
víðfeðmt. Hún spannar allt frá hreinni min-
imalískri danstónlist til flókinnar og tormeltr-
ar nútímatónlistar. Sem dæmi má nefna að á
austurrísku tölvulistarhátíðinni Ars Electron-
ica var í ár í fyrsta skipti sett saman í flokk
klassísk tónlist og teknótónlist og varð það til
þess að skapa mikla gerjun og kraftmeiri
anda á meðal tönlistarmannanna að þeirra
sögm
A íslandi hefur staðan breyst töluvert síðan
Magnús Blöndal hóf að gera tilraunir með
raftónlist á sjötta áratugnum og var nánast
úthrópaður í blöðum fyrir það sem menn köll-
uðu hræðilegt, úrkynjað athæfi. Magnús átti
fyrsta raftónlistarverkið sem flutt var á Is-
landi en það var verkið Elektrónísk stúdía,
frumflutt árið 1959. Þorkell Sigurbjömsson
frumflutti verkið Leikar nr. 3 árið eftir, en
viðtökumar voru hvorki þjóðinni né listspekú-
löntum hennar til mikils sóma. I dag er staðan
sú að nánast öll tónskáld sem eru kynslóð
yngri en þeir Magnús, Þorkell og Atli Heimir
hafa fengist við raftónlist, hvort sem um
hreina raftónlist er að ræða eða blöndu henn-
ar við hefðbundin hljóðfæri. Lárus Grímsson
er kannski sá sem notar tölvur hvað mest í
verkum sínum, en það hafa fleiri gert, eins og
Ríkarð H. Friðriksson og Hflmar Þórðarson,
sem hafa verið að vinna í Tónlistarskóla Kópa-
vogs og komið að tónlistarhátíðinni ErkiTíð.
Þorsteinn Hauksson hefur starfað mikið í
raftónlíst á undanfómum árum og einnig
mætti nefna Hjálmar H. Ragnarsson, Snorra
Sigfús Birgisson og Karolínu Eiríksdóttur.
Flest tónskáld þessarar kynslóðar hafa feng-
ist eitthvað við raftónlist.
Einn af drifkröftum raftónlistar á Islandi er
Kjartan Olafsson tónskáld. Kjartan hefur
staðið fyrir tónlistarhátíðinni ErkiTíð á und-
anfömum ámm, hann er formaður Tón-
skáldafélagsins og höfundur tónlistarforrits
fyrir tölvur sem heitir Calmus en það hefur
fengið ítarlega umfjöllun á síðum Morgun-
blaðsins. Undirritaður hitti Kjartan á Hótel
Borg og ræddi við hann um stöðu raftónlistar
á íslandi í dag og hvaða möguleika hin nýja
tölvutækni býður uppá. ,Athyglisverðasta
nýjungin innan tónlistarinnar í dag er í tengsl-
um við gagnvirka eiginleika tölvunnar," segir
Kjartan. „Bæði tónsmíðar og spilun geta verið
gagnvirkar. Að ákveðnu leyti er forritið Cal-
mus gagnvirkt. Maður gefur því ákveðinn efn-
ivið sem er úthugsaður og hefur verið vandað
til og setur það inn í forritið.
Maður mótar svo efniviðinn gróf-
lega eftir því sem forritið býður
uppá en undir niðri er fullt af litl-
um virknisþáttum sem meta það
sem sett er inn, tengir það saman
og gefur svo ákveðið svar. Ef
svarið er ekki nákvæmlega það
sem maður hafði hugsað sér má
endurstilla forsendumar í forrit-
inu og það tekur á efniviðnum
aftur og svarar á ný. Forritið er
því alltaf að meta hvað notandinn
er að hugsa um.“
Kjartan segir vera áberandi
mikla uppsveiflu í raftónlist
þessa dagana og sést það best á
þvi að á tónlistarhátíðum eins og
ErkiTíð og Myrkum músíkdög-
um er oft uppselt á tónleika með nútímatónl-
ist. Það sé einnig eftirtektarvert að stór hluti
tónleikagesta er fólk í yngri kantinum sem er
alið upp við tölvur og fyrir því er hugmyndin
um tónlist samda og flutta á tölvum alls ekki
framandi. En hvað er það^ sem heillar tón-
skáldin við raftónlistina? „Ég held að það sé
fyrst og fremst stærri hljóðheimur og fleiri
möguleikar við sköpun sem heillar fólk og fær
það til að vinna með þetta form. Maður notar
tölvumar til að víkka út litrófið í tónlistinni.
Varðandi flutning á raftónlist og tengsl tón-
skáldsins við flytjandann og áhorfendur, þá
má vel spila á hljóðsmala og aðrar tölvur með
hljóðfæram sínum. Þannig má flytja tónlistina
beint og það myndast sama nálægð sem lif-
andi tónlistarflutningur býður uppá. I gamla
daga var þetta oft ansi framstætt þar sem
tónlistin var spiluð beint af hljóðböndum og
lítið var hægt að vinna með hana í flutning-
num. Núna er samspil raftækja og lifandi
hljóðfæra orðið svo margbreytilegt og
skemmtilegt að sjaldnast er um beina afspilun
að ræða.“
I dag era listamenn mikið að gera tilraunir
með þá nýju fagurfræði sem tölvan býður
uppá og þá sérstaklega gagnvirknina. í tónlist
er þetta mögulegt eins og í hinum listunum.
„Ég verð að viðurkenna að þó mér finnist
gagnvirknin athyglisverður og skemmtilegur
möguleiki sem býður upp á meiri eftirvinnslu
á tónverkinu þar sem hlustandinn getur notið
verksins á allt annan hátt en áður tíðkaðist, þá
veltur allt á því hvemig þetta er gert. Flestir
listamenn sem vinna með list háða tíma - svo
sem tónlist, bókmenntir, leiklist, kvikmyndir
o.s.frv. - viðurkenna það fyrr eða síðar að erf-
iðasti hlutinn í jöfnunni sem fær verk til að
ganga fullkomlega upp er tímahlutinn. Það er
afar mikilvægt að atburðimir, hvort sem þeir
henda persónur í leikriti eða þemu í tónlist,
gerist á réttum stað og hafí rétta úrvinnslu og
tíma innan verksins. Þetta er það langvanda-
samasta við list. Sé þetta vald tekið frá
höfundinum og gefið með tónlistinni, eins og
möguleikar tölvunnar bjóða uppá, er í raun-
inni búið að kippa mikilvægustu þáttum tónl-
istar og allrar annarrar listar, sem vinnur í
tíma, úr sambandi. Segja mætti hinsvegar að
hér sé verið að brúa bilið milli tölvuleikja og
alvarlegrar listsköpunar og það er ekkert sem
mælir á móti því.“
Strengjahljóðfærin seld
Stilluppsteypa er hljómsveit sem hóf störf
fyrir allmörgum áram og þá sem hávaðasamir
menn er spiluðu á gítar, bassa og trommur. I
dag notast þeir eingöngu við tölvur í tónsmíð-
um sínum. I hljómsveitinni eru Heimir Björg-
úlfsson, Helgi Þórsson og Sigtryggur Berg
Sigmarsson. Þeir stunduðu nám við Sónó-
lógíuna í Haag en í dag era Heimir og Helgi
að nema í Gerrit Rietveld listaakademíunni í
Amsterdam og Sigtryggur stundar listnám í
Þýskalandi. Þeir segja það hafa verið meðvit-
aða ákvörðun að hætta alveg með hefðbundin
hljóðfæri og taka tölvumar í notkun í staðinn.
„Þetta byrjaði á því að við fóram að nota
teipmaskínuna sem hljóðfæri en þegar við
byrjuðum í sónólógíunni og kynntumst tölv-
unum varð ekki aftur snúið og við seldum
hljóðfærin okkar. í dag vinnum við eingöngu
með tölvur. Hljóðuppruninn getur verið hvað-
an sem er, því hægt er að taka upp hljóð staf-
rænt og þegar það er einusinni komið inn á
tölvuna er endalaust hægt að vinna með það.
Við búum einnig til hrein tölvuhljóð sem eiga
sér enga fyrirmynd í náttúrulega heiminum.
Tölvan er stórskemmtilegt hljóðfæri, nánast
án takmarkana og því hefur tónlistarmaður-
inn svotil ótakmarkað frelsi. I venjulegri tón-
list hefur hvert hljóðfæri vissa eiginleika og
takmörk, en í tölvunni eru það forritin sem
hafa sína eiginleika og takmörk en ekki verk-
færið sjálft. Ef það vantar sárlega einhverja
virkni, eitthvert hljóð eða annað, þá er bara
sest niður og forritað og málið er leyst.“
Stilluppsteypa spilaði nýlega á tónleikum í
Iðnó ásamt Birgi Emi Thoroddsen og Vindva-
mey þar sem raftónlist var flutt fyrir fullum
sal af ungu fólki á öllum aldri. „Við spilum „li-
ve“ á tónleikum, því við lítum í raun á tölvuna
sem hljóðfæri með sín skemmtilegu sérkenni
við lifandi flutning. Tónleikar hjá okkur eru í
raun spuni innan ákveðins ramma, því við höf-
um forritað hljóðin og hljóðeffektana fyrir-
fram en framrás verksins er í okkar höndum
þai- sem við erum hver með sína tölvu og lát-
um þær spila saman. Þannig bjóða tónleikar
upp á fleiri tilviljanir og óvæntar uppákomur
innan tónlistaiinnar en þegar unnið er í hljóð-
veri. Þessar tilviljanir þykja okkur mjög mik-
ilvægar."
Oft hefur borið á þeirri „gagnrýni" að í raf-
tónlist komi ekki fram neinar tilfínningar og
að hún sé köld og fráhrindandi. Auðvitað er
um miklar alhæfingar að ræða en á móti má
benda á oft hræðilega velgju hinna tilfinninga-
næmu tónlistarmanna. Heimir hefur skoðun á
þessu í tengslum við raftónlistina. „Það er
okkur fullkomlega framandi hugmynd að
reyna að troða okkar persónulegu tilfinning-
um inn í tónlistina. Það gerast hinsvegar alls
kyns galdrar þegar við spilum og við finnum
þegar spenna myndast og við reynum þá að
vinna með hana, láta hana þróast og brjótast
fram svo að segja af sjálfsdáðum. Við reynum
auðvitað að skapa spennu, byggja upp og
brjóta niður, en mér finnst ekki að ég ætti að
blanda mínum persónulegu tilfinningum í
tónlistina og hella þeim yfir aðra. Það mætti
segja að við séum að vekja upp spennu og við-
brögð hjá fólki en ekki tilfinningar. Ef maður
dembir einhverjum tíðnum á fólk getur maður
skapað mjög erfiða og ógnvekjandi tónlist
sem kannski vekur upp tilfinningar hjá
hlustandanum, en sú tilfinning er ekki frá
okkur komin. Áhorfendur ráða því sjálfir
hvaða reynslu þeir fá út úr tónlistinni."
(Heimasíða Calmus-forritsins er: http://
rvik.ismennt.is/kjol/ og Stilluppsteypu: http://
www.fire-inc.demon.nl/stilluppsteypa.html).
Kjartan Ólafsson
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 16. OKTÓBER 1999