Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.1999, Side 7

Tvær telpur eftir Jóhann Briem.
Morgunblaðið/Kristján
Svigar eftir Haraid Jónsson.
DAUÐAHVÖT
I (SLENSKRI
MYNDLIST
Sjónauki er yfirskrift ó röð yfirlitssýninga í Listasafni
Akureyrar sem hefst í dag með sýningu ó verkum er
Hjólmar Sveinsson heimspekingur og útvarpsmaður hefur
valið. Hjálmar hefur valið verkin útfrá hugmyndum sínum
um það sem hann nefnir „dauðahvötina" í íslenskri
myndlist. HAVAR SIGURJONSSON ræddi við Hjálmar.
Morgunblaðið/Ásdís
„Spurning upp é líf og dauða,“ segir Hjálmar Sveinsson heimspekingur.
TILGANGURINN með Sjónauka-
sýningunum er að fá einhverja
sem eru ekki að fjalla mikið um
myndlist alla jafna til að skoða ís-
lenska myndlist útfrá öðru sjón-
arhorni en sérfræðingarnir beita
alla jafna. Nálgun undir yfir-
skriftinni „glöggt er gests aug-
að“,“ segir Hjálmar. „Verkin eru öll í eigu
Listasafns Reykjavíkur og fengin að láni á
þessa sýningu. Það sem ég fór eftir við valið
var tilfinning sem ég hef lengi haft gagnvart
íslenskri myndlist. Mér hefur fundist ég
merkja ákveðinn streng í íslenskri myndlist,
sérstaklega landslagsmálverkum, streng sem
fremur er svartur en rauður. Verkin sem ég
hef valið eru umlukin þögn og mjög dimmleit.
Yfir þeim hvílir dulúð. Oft er myndefnið fjöll
og heiðar en þar sést engin manneskja. Sér-
staklega voru það málverk Jóhanns Briem
sem vöktu fyrst athygli mína á þessu. Jóhann
finnst mér vera einn af bestu málurum þjóð-
arinnar," segir Hjálmar. „Mörg verka Jó-
hanns Briem eru lykilverk í þessari hugmynd
minni um túlkun dauðahvatarinnar. Einkenni
á mörgum landslagsmálverkum Jóhanns
Briem er að manneskjurnar sem þar sjást eru
nánast að renna saman við náttúruna. Þær
snúa oft baki í áhorfandann og það er nánast
eins og þær séu að yfirgefa mannheima, yfir-
gefa menninguna og hverfa inn í náttúruna.
Dauðahvötin er freudískt hugtak, sú tilhneig-
ing sem hann sagði mjög djúpstæða í mann-
eskjunni, að afmá eigin vitund, eigið sjálf og
renna saman við náttúruna. Þetta er and-
stæða alls sem kallast siðmenning og lífshvöt
en engu að síður samkvæmt hugmyndum
Freuds illviðráðanleg hvöt. Það eru til ótal
sögur um þessa þrá eftir samruna við náttúr-
una og það má finna ýmis dæmi um þetta í ís-
lenskum skáldskap þó frægasta dæmið sé
þegar Olafur Kárason hverfur upp á jökulinn
og rennur saman við náttúruna."
Það vai' kyrrt veður með túngli í hásuðrí og
kaldri bldleitrí birtu. Hann stefndi beint til
fjals. Neðra voi-u lángir brattar, efra tóku við
altlíðandi mosaflesjur, síðan urðh-, loks óslitin
fönn. Mynd túnglsins dofnaði þegar bh-ti. Yfh•
hafinu var svartur veðramökkur í aðsigi.
Hann heldur áfram inná jökulinn, á vit aftur-
eldingarinnar, búngu af búngu, í djúpum ný-
föllnum snjó, án þess að gefa þeim óveðrum
gaum, sem kunna að elta hann. (Halldór Lax-
ness)
Hjálmar hefur valið verk á sýninguna sem
spanna hina rúmlega 100 ára gömlu opinberu
íslensku myndlistarsögu ágætlega. Elstur er
Þórarinn B. Þorláksson og yngstur er Har-
aldur Jónsson en aðrir málai'ar sem Hjálmar
hefur valið eru Jóhann Briem, Ágúst Peter-
sen, Hringur Jóhannesson, Jóhann Eyfells og
Georg Guðni. „Mér finnst ég sjá jafngreini-
lega þrána eftir hinni algjöru kyrrð í verkum
Haraldar og Þórarins B. þó heil öld skilji á
milli þeirra. Það sem ber uppi verkin er þver-
stæðan sem felst í þránni eftir algjörri kyrrð
en um leið eru málverkin afurð menningar-
innar.“
Dýrkun öræfanna
„Verkin sem valin hafa verið á þessa sýn-
ingu eru öll dimmleit og hjúpuð þögn. Það er
meira segja vafasamt hvort hægt sé að kalla
myndir Þórarins B. Þorlákssonar, Ágústs
Petersen, Guðrúnar Kristjánsdóttur og Ge-
orgs Guðna landslagsmyndir; þær virðast
miklu frekar túlka einhvers konar hugará-
stand. Þær eru á vissan hátt afneitun menn-
ingarinnar sem hefur þó getið þær af sér og
það liggur við að þær biðjist afsökunar á
mennsku sinni. Auðvitað er mótsögn fólgin í
slíkri afstöðu en hún endurspeglar á sinn hátt
mótsögnina í afstöðu margra Islendinga, ekki
síst listamanna, til þess sem kallað er „ör-
æfi“. Öræfin, það felst í orðinu sjálfu, eru
andstæða lífsins og þar með listarinnar. Já,
öræfin eru samkvæmt skilgreiningu mann-
fjandsamleg og dýrkun þeirra, sem hefur
orðið svo áberandi upp á síðkastið vegna
virkjunaráforma, er lúxus þeirra sem búa
víðs fjarri þeim í öruggu skjóli. Þar með er
ekki sagt að slíkur lúxus sé ámælisverður eða
hann beri endilega vott um firringu eða sið-
ferðislega hnignun borgarbúans. Þvert á
móti, þetta er lúxus sem á sér djúpar rætur í
mannlegu eðli; lúxus trúarlegrar reynslu og
lúxus dauðans.“
Þráin eftir endurfseðingu
Hjálmar segist hafa leitað markvisst að
verkum sem staðfestu hugmyndir hans um
dauðahvötina. En er hann að draga saman í
eina sýningu þunglyndislegar og svartsýnar
myndir úr íslenskri myndlistarsögu?
„Nei, ekki endilega. Dauðahvötin er nefni-
lega rómantísk. Hin algjöra sameining kyn-
ferðisleg. Eitt tilbrigðið er að rúlla sér upp
úr dögginni á Jónsmessunótt. En þetta sem
ég er að gera með vali mínu snýst líka um
hugtök í heimspeki eins og t.d. kenningar
Rousseaus um að maðurinn sé í eðli sínu
náttúrubam og siðmenningin hefði spillt
honum og gert hann vondan. Nietzsche hélt
því aftur á móti fram að maðurinn, öfugt við
dýrin, væri ekki búinn neinum eiginleikum
eða eðlisávísunum sem gerðu honum kleift
að lifa i náttúrunni. Hann væri í raun algjör-
lega berskjaldaður fyrir innri hvötum og ytri
áreitum og væri þess vegna nauðugur einn
kostur að búa sér til það umhverfi sem við
köllum menningu. Afturhvarfið til náttúr-
unnar sem Rousseu boðaði er auðvitað
blekking en þráin eftir einhvers konar sam-
runa við náttúruna virðist engu að síður
verða áleitnari eftir því sem hið tilbúna um-
hverfi menningarinnar breiðir úr sér.“
Hjálmai' tekur dæmi um frægan gjörning
þýska listamannsins Joseph Beuys árið 1971
er hann nefndi Bog action. „Beuys hljóp yfir
blauta mýri og sökk þar upp að hnjám, síðan
upp að mitti og hvarf að lokum alveg í mýr-
ina sem er dimm og blaut og mjúk eins og
móðurkviður. Ekki fylgir sögunni hvernig
honum tókst að komast upp úr henni aftur
en það er freistandi að túlka gjörninginn sem
táknræna endurfæðingu. Þráin eftir hinum
algjöra samruna er oft samfléttuð fyrirheiti
um endurfæðingu hvort sem hún á sér stað
niðri í mýri eða uppi á jökli í miklu sólskini."
íslenska tilbrigðið
„Harmleikur mannsins er að vera ekki
eðlilegur hluti af náttúrunni og það er fyrst
og fremst vitund mannsins sem myndar
þessa hyldýpisgjá á milli. Til að má út vit-
undina verður að deyja. íslenska tilbrigðið
við þessa þrá eftir hinum algjöra samruna
birtist t.d. í myndum Georgs Guðna þar sem
hann virðist vera orðið eitt með náttúrunni.
Þar sést engin manneskja, það er ekkert eft-
ir.“
En felst þá í þessari dauðahvöt einhver
angi af löngun til sjálfsvígs? Löngun til að
deyja?
„Já, auðvitað,“ segir Hjálmar. „Það er
ekki til ein einasta manneskja sem ekki hef-
ur íhugað sjálfsmorð sem möguleika. Ef það
er til eitthvað eitt sem einkennir manninn og
mennskuna yfirleitt þá er það hugsunin um
sjálfsmorð. Þetta er ekki bara hugarleikfimi
heldur spurning upp á líf og dauða. Hverfa
aftur oní mýrina. Islenska aðferðin við að
fyrirfara sér hefur gjarnan verið að ganga i
sjóinn eða hverfa til fjalls. Þar er verið að
ganga á vit náttúrunnar og má út vitundina í
bókstaflegum skilningi,“ segir Hjálmar og
vitnar að lokum í þýðingu sína á ljóði eftir
þýska skáldið Gottfried Benn sem hann orti
1914.
0, að við sem frvmfeður okkar værum,
klessa af slúni á volgum mýrarslóðum.
Líf og dauða, getnað og fæðingu við bærum
fram sem straum af vessum hljóðum.
Pangblaðka, sandhóll eða sjávarlöður
sem hrannast upp í þungum byl.
Jafnvel bjölluhaus eða fuglsfjöður
væri ofmikið og fyndi svo til.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 16. OKTÓBER 1999 7