Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.1999, Blaðsíða 9

Skotinn James B. Ferguson prentari er talinn
hafa kennt íslendingum fyrstur manna knatt-
spyrnu í lok 19. aldar. Rekja má stofnun Fót-
boltafélags Reykjavíkur til þess áhuga sem
hann vakti á íþróttinni.
Friðrik Friðriksson Þorsteinn Jónsson
Friðrik stofnaði KFUM 2. janúar 1899. Myndin
var tekin af honum í Danmörku á fyrsta áratug
þessarar aldar. Þorsteinn gerðist meðlimur
KFUM í febrúar 1899. Hann telst til helstu
frumherja KR en var aðeins 11 ára gamall um
það leyti sem Fótboltafélag Reykjavíkur var
stofnað. í greininni er bent á hversu hæpið sé
að reikna hann sem formann félagsins frá upp-
hafi svo sem hefð er orðin fyrir.
boltafélags Reykjavíkur fyrstu árin voru
einnig um tíma meðlimir Rristilegs unglinga-
félags, þar af höfðu að minnsta kosti fimmtán
þeirra gjörst meðlimir fyrir júní árið 1900.
Þeir voru: Arni Einarsson, Bjarni Ivarsson,
Davíð Olafsson, Geir Konráðsson, Guðmund-
ur Guðmundsson, Guðmundur Stefánsson,
Guðmundur Þorláksson, Guðmundur Þórð-
arson, Jón Björnsson, Pétur Halldórsson,
Pétur Arni Jónsson, Sigurður Guðjónsson,
Símon Þórðarson, Þorkell Guðmundsson og
Þorsteinn Jónsson.
Árið sem KFUM
tók KR í fóstur
Eins og frétt mánaðartíðindanna gefur til
kynna höfðu drengirnir af sjálfsdáðum hald-
ið uppi æfíngum um nokkurt skeið áður en
þeir ákváðu að fella æfingar sínar undir
merki Kristilegs unglingafélags. Þetta vekur
óneitanlega þá forvitniiegu tilgátu að hér
hafi svonefnt Fótboltafélag Reykjavíkur ein-
faldlega verið innlimað í KFUM og gert að
sérstakri starfsgrein innan félagsins um
skeið. Það virðist að minnsta kosti afar hæp-
ið að gera ráð fyrir því að um tvö aðskilin fé-
lög hafi verið að ræða því skjöl í fórum
KFUM staðfesta með óyggjandi hætti að
ekki færri en tíu þeirra sem í afmælisriti KR
eru taldir til fyrstu sautján frumkvöðla KR
stóðu einnig að baki fótboltafélagi því sem
fylkti sér undir merki Krístilegs unglingafé-
lags árið 1900.
Á það má líka benda að Friðrik Friðriks-
son nefnir að Ólafur Rósinkranz hafi verið
piltunum innan handar við æfingar. Styður
það enn frekar þá tilgátu að það sem menn
hafa nefnt „Fótboltafélag Reykjavíkur" var
orðið „fótboltafjelag á grundvelli K.F.U.M."2
í júní árið 1900. Var þessi skipan mála sam-
þykkt á sérstökum fundi sem Friðrik boðaðj
til og haldinn var þriðjudaginn 19. júní. í
kjölfarið gengu í gildi „Lög fyrir fótboltafjel-
ag Kristilegs unglingafjelags" þar sem sagði
í markmiðsgrein að tilgangur félagsins væri
Thingvalia hét þetta stolta, danska fley og hljóp af stokkunum hjá Burmeister & Wain 1874.
Skipið var í förum til ársins 1900, en þá selt til Noregs þar sem það eyðilagðist.
DÖNSK SIGL-
INGASAGA V
EFTIR JÓN Þ. ÞÓR
„að æfa meðlimi sína í reglulegum fótbolta-
leik og styðja með því að siðsamri og hollri
skemmtan." Gerðu lögin ráð fyrir að félaginu
væri stjórnað af þriggja manna stjórn í sam-
ráði við Friðrik. Félagar í fótboltafélaginu
gátu þeir einir orðið sem voru jafnframt fé-
lagar í Kristilegu unglingafélagi en þeir sem
ekki voru fermdir þurftu auk þess „að sýna
skriflegt leyfi frá foreldrum sínum“ um að
þeir mættu vera með.
Af elstu gjaldabók Friðriks Friðrikssonar
má einnig sjá að Friðrik hefur fært gjöld og
tekjur fyrir „Fótboltafjelagið" strax frá febr-
úar árið 1900 og út júnímánuð sem sýnir að
fótboltafélagið var komið í tengsl við Kristi-
legt unglingafélag alllöngu áður en það gekk
formlega „inn sem liður í Kristilegu ungl-
ingafjelagi undir fastri og góðri stjóm.“3 Eru
í gjaldabók Friðriks meðal annars færð til
gjalda skrifbók, rúgolía, reimar og annar við-
gerðarkostnaður, en einnig tekjur af stofnfé-
lagsgjöldum níu pilta. Hefur rúgolían sjálf-
sagt verið notuð til að verja boltana fyrir
bleytu og sliti en skrifbókin bendir til skrif-
aðra heimilda sem nú hafa glatast. Einnig
hefur varðveist kaupsamningur um boltaka-
up frá 30. júlí 1900.
Afdrif hins fyrsta
fótboltafélags í sögu KFUM
En hver urðu svo afdrif þessa fyrsta fót-
boltafélags í sögu KFUM? Ekki er vitað með
vissu hverjir voru kjörnir í fyrstu stjórn fé-
lagsins en flest bendir til að Þorkell Guðmun-
dsson hafi valist þar til formennsku enda var
hann trúlega elstur í hópnum. Jón Guðbran-
dsson og Guðmundur Stefánsson era líklegir
til að hafa verið með honum í stjórn en nafn
Péturs Jónssonar kemur einnig fyrir í skjöl-
um félagsins. Á hinn bóginn er Þorsteins
bróður hans ekki getið í varðveittum gögnum
Fótboltafélags Kristilegs unglingafélags
sem bendir til þess að ekki kveði verulega að
honum fyrr en eftir árið 1900 þegar hann var
sjálfur kominn í tölu hinna fermdu. Hans er
hins vegar getið ásamt bróður sínum í sam-
bandi við skipulagningu á fótboltaleik sem
haldinn var í Reykjavík sumarið 1903 enda
þá orðinn sextán ára gamall.1
Af Mánaðartíðindum Kristilegs unglinga-
félags sést að „Fótboltafjelagið" var með æf-
ingar þrisvar sinnum í viku í júlí þetta ár og
vitað er að í lok mánaðarins festi Friðrik
kaup á nýjum bolta fyrir hönd félagsins.
Kveðst Friðrik í orði kveðnu hafa haft yfir-
umsjón með félaginu og geymdi hann bolt-
ann milli æfinga en sinnti starfi félagsins að
öðra leyti lítið. Eitt sinn var Friðrik ekki
heima þegar piltunum datt í hug að hafa
aukaæfingu en þeir brugðu á það ráð að
skríða inn um glugga til að ná í boltann. Er
heim kom hélt Friðrik að einhverjir hefðu
stolið boltanum. Daginn eftir kom þó hið
sanna í ljós og eftir tiltal Friðriks lofuðu pilt-
arnir „bót og betrun.“5 Að öðra leyti er lítið
vitað um frekari afdrif félagsins. I lok sept-
ember auglýsti það þó „viðtalsfund" heima
hjá Friðriki en þar eð mánaðartíðindin hættu
að koma út þann sama mánuð skortir frekari
heimildir til að fylgja félagsstarfínu eftir.
Þess ber í þessu sambandi að geta að
fundahöld í Kristilegu unglingafélagi lögðust
að miklu leyti niður komandi vetur vegna
skarlatssóttar og húsnæðisvanda og árið
1901 dvaldi séra Friðrik langdvölum í Dan-
mörku. Er ekki ósennilegt að fótboltafélagið
hafi aftur tekið að lifa sínu sjálfstæða lífi sem
Fótboltafélag Reykjavíkur þegar Friðrik
sleppti af því beislinu og fleiri áhugamenn
um fótknattleik bættust í hópinn sem ekki
voru endilega félagsmenn í Kristilegu ungl-
ingafélagi. Allt bendir þó til að meirihluti
nýrra liðsmanna fótboltafélagsins hafi jafn-
framt verið virkir í starfi KFUM næstu árin
og var þess ekki ýkja langt að bíða að fleiri
fótboltafélög ýttu úr vör í samráði við Friðrik
Friðriksson en það er önnur saga og kunnari
og skal ekki rakin hér að sinni.
2 Starfsárin 1 bls. 85.
3 Fundarboð dags. 17/6 1900 (Skjöl KFUM 302-
20).
1 Reykjavík 1903,6/8,2.
6 Félagssaga KFUM, 39.
Heimildir:
Bækur
Fyrsta öldin, saga KR í 100 ár. Rvík 1999.
Pétur Jónsson óperusöngvari. Rvík 1954.
Saga Reykjavíkur. Bærinn vaknar I. 1870-1940. Rvík
1991.
Starfsárin 1. Rvík 1933.
Blöð og tímarit
Félags-blað KR mars 1949.
Mánaðartíðindi Kristilegs unglingaijelags 1900.
Reykjavík 1899-1903.
Skjöl í fórum KFUM
Félagaskrár KFUM 1899-1906.
Félagssaga KFUM (Skjöl 301:02-03).
Gjaldabók Friðriks Friðrikssonar 1899-1904.
Skjöl Fótboltafélags KFUM (Skjöl 302:19-21).
Flestar myndir við greinina eru teknar úr ritinu: Fyrsta
öldin, saga KR í 100 ár.
Fyrsta öldin bls. 23, sbr. skjöl Fótboltafélags KFUM.
Höfundur er guðfræðingur og vinnur að rifun sögu
KFUMogKFUKí lOOár.
Anders Monrad Moller, Henrik Dethlefsen
og Hans Chr. Johansen: Sejl og damp.
Dansk sofarts historie 5.1870-1920.
Kobenhavn 1998.
268 bls., myndir, kort, línurit.
TÍMABILIÐ frá því um 1870 og fram yfir
lok fyrri heimsstyrjaldar er eitt hið áhuga-
verðasta í siglingasögu síðari alda. Þetta var
skeið umbrota og breytinga, er gufuskip
leystu seglskipin að mestu af hólmi í sigling-
um um heimshöfm, og undir lok tímabilsins
komu fyrstu vélskipin, knúin dísilolíu, til sög-
unnar. Þau vora dönsk smíð, en tóku ekki að
ryðja gufuskipunum úr vegi, svo heitið gæti,
fyrr en á millistríðsárunum og þó enn frekar
eftir síðari heimsstyrjöld. Má með miklum
rétti líta á tímabilið frá því um 1870, og þó
sérstaklega frá því um 1890, og fram yfir
1920 sem blómaskeið gufuskipa í heimssig-
lingum.
Danii’ voru allt þetta tímabO í fararbroddi
meðal siglingaþjóða heimsins og dönsk sigl-
ingasaga endurspeglar í flestum meginatrið-
um þróunina, sem átti sér stað í kaupskipaút-
gerð þeirra Evrópuþjóða, sem fremstar fóru
á þessu sviði. Við upphaf tímabilsins voru
seglskip, stór og smá, liðlega 93% danska
kaupskipaflotans, í tonnum talið. Þau héldu
uppi siglingum um heimshöfin sjö, en vora af
mörgum og ólíkum gerðum. Stór og glæsileg
barkskip sigldu til fjarlægra landa og álfa og
fluttu dýrmætan varning, en sum þeirra
komu næsta sjaldan til heimahafnar. Öll voru
þau gerð út frá dönskum höfnum og áttu flest
heimahöfn í Kaupmannahöfn, en allnokkur
voru þó gerð út frá minni stöðum, t.d. eyjunni
Fanp við vesturströnd Jótlands. Öll voru
þessi skip gerð út af dönskum fyrirtækjum,
þau voru að langmestu leyti mönnuð dönsk-
um sjómönnum og voru undantekningarlítið
undir stjórn danskra skipstjóra.
Þessi stóru og glæstu skip voru um flest ól-
ík þeim skipum, er sigldu á milli hafna í Dan-
mörku og á hinum skemmri leiðum á Eystra-
salti og Norðursjó og til hafna á Islandi og í
Noregi. Þau skip vora af ýmsum gerðum en
flest lítil og mörg þeirra voru komin til ára
sinna árið 1870, hin elstu um og yfír eitt
hundrað ára gömul. Flest þessara skipa voru
gerð út af smáfyrirtækjum eða einstakling-
um, oft skipstjóranum sjálfum. Siglingar
þeirra voru lítt reglubundnar, þau sigldu
þegar farm var að fá og héldu þangað, sem
senda þurfti vöru hverju sinni. Ólíkt stóru
skipunum, sem vora í langsiglingum með
fjölmennar áhafnir, voru skipverjar á litlu
skipunum fáir, stundum aðeins þrír til sex og
allir frá útgerðarstaðnum, jafnvel allir úr
einni og sömu fjölskyldu.
Um 1920 voru gufuskip um 66% danska
kaupskipaflotans og þá hafði allt fyrirkomu-
lag útgerðarinnar einnig breyst verulega frá
því sem var um 1870. Stórfyrirtæki á borð við
DFDS og 0K voru komin til sögunnar og
gerðu út mörg skip hvert. Fyrir þessi fyrir-
tæki, sem mörg voru stofnuð á síðustu tveim-
ur áratugum 19. aldar, skipti mestu máli að
halda sem bestri reglu á siglingunum og því
héldu mörg þeirra uppi áætlunarsiglingum
og/eða föstum reglubundnum siglingum á
milli hafna í Evrópu, yfir Atlantshaf, á Miðja-
rðarhafi og austur til Asíu. Fyrsta blóma-
skeið þessara fyrirtækja var tímabilið frá því
um 1890 og fram til 1914. Heimsstyrjöldin
olli mörgum þeirra þungum búsifjum en
margir útgerðarmenn græddu líka á tá og
fingri á stríðsáranum.
I 5. bindi siglingasögu Dana segir gjörla af
þróun danskrar kaupskipaútgerðar og út-
gerðarhátta á tímabilinu 1870-1920. Auk út-
gerðarsögunnar sjálfrar era í bókinni fræð-
andi og áhugaverðir kaflar um líf og starf
sjómanna, kjör þeirra og kjarabaráttu, um
breytingar og þróun í siglingatækni og hafn-
argerð, um samkeppni útgerðarfélaga og
járnbrautarfyrirtækja og skemmtilegir
þættir eru um einstaklinga, sem mótuðu sög-
una og settu svip á hana um lengri eða
skemmri tíma. I bókariok er svo einkar at-
hyglisverður kafli um stöðu rannsókna á
danskri siglingasögu.
Eins og önnur bindi í þessari ritröð er
þessi bók ágætlega skrifuð og prýdd miklum
fjölda mynda, korta og línurita. Margar
myndanna hafa sjálfstætt heimildagildi og
miklum fróðleik er fyrirkomið í myndatext-
um. I bókarlok er að finna allar nauðsynlegar
og hefðbundnar skrár.
Lítið sem ekkert er í þessari bók fjallað um
íslandssiglingar Dana á tímabilinu, og munu
þær þó hafa verið meiri og tíðari á þessum ár-
um en nokkra sinni fyrr. Þögn höfunda um
þennan þátt stafar þó ekki af neins konar
tómlæti, en segir á hinn bóginn mikið um
þróun mála í danskri kaupskipaútgerð. Þeg-
ar hér var komið sögu, vora Danir orðnir svo
umsvifamiklir í heimssiglingum að siglingar
til Islands skiptu æ minna máli fyrir útgerð
þeirra. Breytti þá engu þótt ferðum hingað til
lands fjölgaði ár frá ári og flutningar ykjust.
Danir voru alltpetta
tímabil ífararbroddi
meöal siglingapjóda
heimsins.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR i 6. OKTÓBER 1999 9