Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.1999, Blaðsíða 5

og fáir nemendur sóttu námið, bókasafn bæj-
arins var einn mygluhaugur og menningar-
verðmæti fóru í súginn. Bindindismál voru
Þorsteini einnig mikið hjartansmál og áfeng-
isneysla í Eyjum hafði farið vaxandi. Næstu
ár gátu falið í sér gullin tækifæri fyrir miðlun
þekkingar og menningar Vestmannaeyja en
þau gátu líka orðið ár hinna glötuðu tækifæra
þar sem afturhald og þröngsýni réðu ríkjum.
Skólamál í öndvegi
Starf Unglingaskólans gekk vel fyrstu ár-
in. Arið 1930 voru nemendurnir orðnir 47
talsins, félagsstarf var öflugt og tæpur helm-
ingur nemenda tók þátt í bindindisstarfi í
Eyjum. Þá hafði skólastjórinn fengið nem-
endur til liðs við sig í söfnun gamalla muna en
hann hafði fengið þá hugdettu eftir að hafa
kynnst byggðasöfnum í Noregi á skólaárum
sínum. Það var fullt að gera og vaxandi kraft-
ur í skólastarfinu. Þá var lögum breytt og
Unglingaskólinn gerður að Gagnfræðaskóla.
Arið 1931 skyldi auglýsa stöðu skólastjóra
hins nýja Gagnfræðaskóla sem var gert.
Duglega Norðfirðinginn átti ekki að styðja.
Skólanefndin fékk guðfræðikandídat til að
sækja um stöðuna og fór svo að ungi skóla-
stjórinn fékk aðeins eitt atkvæði í skólan-
efnd, sr. Sigurjóns Ái-nasonar prests.
Kennslumálaráðherrann, Jónas Jónsson frá
Hriflu, skipaði hins vegar Þorstein Þ. Víglun-
dsson skólastjóra Gagnfræðaskóla Vest-
mannaeyja. Hjá andstæðingum skólastjór-
ans var þetta kallað „hneykslismál“ og
vísbending um það að Þorsteinn væri hand-
bendi ráðherrans. Þorsteinn var hins vegar á
þessum árum alþýðuflokksmaður en ekki
framsóknarmaður eins og Jónas. Hins vegar
átti hann sér traustan fylgismann sem var
Ásgeir Ásgeirsson, fræðslumálastjóri og
fyrrverandi kennari Þorsteins í Kennara-
skólanum, en hann hafði beitt sér fyrir því að
Þorsteinn fengi stöðuna.
Árásir á skólastjórann héldu áfram. I
blaðagrein einni árið 1933 var fullyrt að ís-
lenskukennsla í Gagnfræðaskólanum væri
mjög léleg, „...og svo verður aumingja bæjar-
sjóður að standa straum af þessum skóla.“
Ungi skólastjórinn sat agndofa á heimili sínu
yfir þessari níðgrein en fátt hefur sært hann
meira en efasemdir um getu hans til að kenna
móðurmálið. Nú eins og oft síðar reyndi á
eiginkonuna, Ingigerði, sem þá var rétt þrí-
tug. Hún taldi kjark í eiginmann sinn en sá til
þess um leið að þrátt fyrir að gustaði um
persónu hans úti fyrir þá ríkti eining og frið-
ur á heimilinu. Heimilið varð griðastaður
hugsjónamannsins og þangað skyldu ekki
flutt inn öll deiluefni líðandi stundar í Eyjum.
Ungu hjónin ákváðu að láta ekki bugast. Eft-
ir þessi skrif reyndust nemendur hans aldrei
betri og ljúfari í samvinnu. „Þetta var reynsla
mín yfirleitt af Eyjafólki, þegar á reyndi,“
sagði Þorsteinn síðar í grein. Nokkru síðar
voru birtar niðurstöður úr landsprófi þar sem
nemendur úr Gagnfræðaskóla Vestmanna-
eyja fengu hæstu meðaleinkunn á landsvísu.
Skólinn efldist og félagslíf var í miklum
blóma. Mikið hafði safnast af munum í
Byggðasafn Vestmannaeyja sem hafði ekk-
ert húsnæði. Hafin var útgáfa á blaði Málf-
undafélags Gagnfræðaskólans í Vestmanna-
eyjum sem nefnt var Blik. Á skrifum
Þorsteins í Blik mátti sjá hversu hann kapp-
kostaði að ungt fólk setti sér lífsreglur.
„Spakur maður hefir sagt, að gleggstu ein-
kenni frjálsa - sjálfstæða - mannsins væru
þau, að hann gerði hiklaust, það sem sam-
viska segði honum, að væri satt og rétt, hvað
sem það kostaði hann.“ Þá fjallaði hann einn-
ig mikið um bindindismál. Hann eignaðist
trausta vini sem sameinuðust í bindindis-
starfinu og tengdust órjúfanlegum vináttu-
böndum sem áttu eftir að styrkja Þorstein í
hugsjónastarfi á öðrum sviðum. Þetta voru
m.a. þeir sr. Jes A. Gíslason og Magnús Guð-
mundsson bóndi á Vesturhúsum.
Sparisjóður Eyjamanna
Árið 1942 hittust Þorsteinn og Jóhann Sig-
fússon útgerðarmaður og forstjóri Vinnslu-
stöðvarinnar á tröppum Tangaverslunarinn-
ar. „Þorsteinn", sagði Jóhann, „við eigum að
stofna sparisjóð hérna í kaupstaðnum.“
„Mæltu manna heilastur. Þetta skulum við
gera.“ Þorsteinn hóf söfnun undirskrifta og
sinnti öðrum undirbúningi. Ári síðar var
Sparisjóður Vestmannaeyja stofnaður og
sparisjóðsstjóri varð Þorsteinn Þ. Víglunds-
son. Sparisjóðurinn var fyrst og fremst sett-
ur á stofn í þágu heimilanna í Eyjum. Hann
skyldi lána til húsbygginga og treysta hag
heimilanna. Stofnun Sparisjóðsins átti eftir
að verða meiri lyftistöng fyrir menningu í
Eyjum en nokkurn óraði fyrir og átti það
ekki síst við um uppbyggingu Gagnfræða-
skólans sem var skólastjóranum mikið
kappsmál.
I upphafi voru lítil innlegg í Sparisjóðinn
enda lítið um sparifé fólks. Á fyrstu mánuð-
um Sparisjóðsins fékk sparisjóðsstjórinn lán-
aða reikningsvél hjá einum af ábyrgðar-
Ljósmynd: Sigurgeir
Við opnun Byggðasafns Vestmannaeyja í október 1979. Við það tækifæri var Þorsteinn gerður
að heiðursborgara Vestmannaeyjakaupstaðar. Við hlið hans á myndinni er kona hans, Ingi-
gerður Jóhannsdóttir.

Gagnfræðaskólinn í Vestmannaeyjum. Áhugi á skólamálum í fiskveiðabænum var takmarkaður
um það leyti sem Þorsteinn tók við starfi skólastjóra Unglingaskólans. Smám saman jókst
skilningur á gildi menntunar, unga fólkið lærði réttu tökin og framundan var blómaskeið atvinnu
og menningar.
Þorsteinn Víglundsson, „Barnafræðarinn"
sem varð heiðursborgari.
mönnum sparisjóðsins, hún fékkst að láni að
morgni og átti að skila henni aftur að kvöldi.
Þrátt fyrir lítið fé í upphafi fór sparifé smám
saman að streyma inn og Sparisjóðurinn jók
útlán til heimila í Vestmannaeyjum.
Tveimur árum síðar, árið 1944, voru tíu ár
síðan Þorsteinn hafði fengið fyrstu tillögur að
útliti byggingar fyrir Gagnfræðaskólann frá
Olafi Kristjánssyni sem hafði stundað húsa-
teikningar í Eyjum að loknu iðnskólanámi.
Þá var samþykkt í bæjarstjóm Vestmanna-
eyja tillaga Páls V.G. Kolka læknis að kaupa
land suður af Landakirkju þar sem skólinn
skyldi standa. Þá birtist grein í blaði í Eyjum
þar sem því vai- lýst yfir að aldrei yrði byggt
nýtt Gagnfræðaskólahús í Eyjum ef skólinn
yrði undir stjórn Þorsteins Þ. Víglundssonar.
Árið 1946 komust samflokksmenn Þor-
steins til valda í bæjarstjórn Vestmannaeyja
og flest snerist Gagnfræðaskólanum í vil. Nú
var hafist handa um byggingarframkvæmdir.
Á þessum haftatímum var skortur á flestum
innflutningsvörum þ.á m. sementi og því varð
Teikning: Halldór Pétursson
Hér duga engin vettlingatök. Þorsteinn Vígl-
undsson forðar sparisjóðnum undan gosinu.
byggingarsagan skrautlegri og lengii en til
stóð í fyrstu. Illa gekk að fá leyfi til innflutn-
ings á sementi í bygginguna og einnig voru
fjármunir af skornum skammti. Sparisjóður
Vestmannaeyja lánaði til framkvæmdanna
en aðrir bankar vildu ekki lána í bygginguna.
Reyndar keypti Landsbankinn víxil af Gagn-
fræðaskólanum en skólastjórinn gekk í
ábyrgð fyrir hann. Það fannst honum skrýtið
enda átti hann lítið annað en hálfklárað hús
við Kirkjubæjarbraut í Vestmannaeyjum.
Árið 1948 hittust Olafur Kristjánsson bæj-
arstjóri og Þorsteinn og tjáði bæjarstjóri
honum að hann hefði látið leggja til hliðar 60
lestir af sementi fyrir bygginguna. „Án allra
leyfa?“ spurði Þorsteinn. „Já,“ svaraði bæjar-
stjóri. „Hvað kostar það okkur báða?“
„Aldrei meira en tugthús," svaraði bæjar-
stjórinn og brosti. Byggingarframkvæmdir
hófust og steyptar voni undirstöður aðal-
byggingarinnar sem nemendur og kennarar
grófu grunninn að. Byrja átti að steypa und-
irstöður fimleikahússins sumarið 1949 en
íýrst þurfti að grafa fyrir grunni byggingar-
innar. Síldarvertíð var hafin og engan mann
að fá, sem inna vildi þetta verk af hendi. Það
varð því að ráði, að skólastjórinn gróf sjálfur
fyrir grunninum ásamt þrekmiklum unglingi,
Guðmundi Guðmundssyni. Byggingarfram-
kvæmdir voru því hafnar en 7 ár voru þó í það
að byggingin kláraðist.
Eftir 14 ára uppbyggingarstarf tók Þor-
steinn sér ársleyfi frá Gagnfræðaskólanum
árið 1951. Þau hjón héldu til Noregs í því
skyni að kynna land og þjóð í um 50 byggðum
Noregs. Áð lokinni ferðinni skoruðu ýmsir
Norðmenn á hann að taka saman norsk-ís-
lenska orðabók. Hann tók þessari áskorun og
hóf þegar vinnu við undirbúning verksins.
Þegar heim kom tók hann af auknum krafti
þátt í bæjarmálum. Hann lagði fram frumtil-
lögu um rafkapal milli lands og Eyja á bæjar-
stjórnarfundi og beitti sér fýrir bættum
mjólkurflutningum milli lands og Eyja. Það
sem þótti eftirtektarverðast í bæjarmálapóli-
tíkinni á þessum árum var að Norðfirðingur-
inn og bolsévíkinn, eins og andstæðingarnir
höfðu kallað hann, fylgdi sannfæringu sinni
og studdi tillögu sjálfstæðismanna um að
selja togara bæjarútgerðarinnar úr bænum.
Þessi ákvörðun reyndist farsæl fyrir bæjar-
félagið sem var skuldum vafið um þetta leyti.
En bygging Gagnfræðaskólans átti hug
hans allan. Ekki var lokið píslargöngu milli
stofnana í Reykjavík til þess að kría út tilskil-
in leyfi og ljármunir höfðu gengið til þurrðar.
Enn var það Sparisjóðurinn sem hljóp undir
bagga með Gagnfræðaskólanum. Þá lögðu
nemendur, starfsmenn og skólastjórinn fram
ómælda vinnu við byggingu skólans. Þó vann
skólastjórinn aldrei við bygginguna nema til
klukkan þrjú á daginn, því að klukkan fjögur
varð hann að sinna skyldustörfum sínum sem
sparisjóðsstjóri. Árið 1956 var þetta^ 8.500
rúmmetra skólahús að mestu fullbúið. í loka-
törninni hafði skólastjórinn notið aðstoðar
þáverandi menntamálaráðherra Bjarna
Benediktssonar sem hann sagði sjálfur að
hefði verið sinn besti yfirmaður. Gagnfræða-
skólabyggingin reyndist ein hlutfallslega
ódýrasta bygging sem reist hafði verið á veg-
um hins opinbera árin 1947-1956.
Safn og saga
Um 25 ár liðu frá því Þorsteinn kynnti hug-
myndir um nýja byggingu Gagnfræðaskóla-
hússins þar til hún var fullkláruð. Með þraut-
seigju hafði nú ein hugsjónin ræst en
skólastjórinn var kominn á besta aldur, rétt
undir sextugt, og áhugi hans á söfnun og
varðveislu gamalla muna og sögu Vest-
mannaeyja hafði farið vaxandi. Hanabjálkinn
í Gagnfræðaskólahúsinu og í Goðasteini,
íbúðarhúsi þeirra hjóna, geymdu hluti sem
flestir höfðu talið einskis virði. Á hanabjálk-
anum í Goðasteini voru m.a. geymdar ljós-
myndaplötur hver upp af annarri, bátsbjalla,
björgunarhringur frá þýskum kafbáti, fisk-
dráttarkrókur, rautt siglingaljósker og helj-
armikið bátsstýri af v/b Skuld VE. Efst uppi í
hanabjálkanum héngu draugaleg sjóklæði og
við hlið þeirra hákarla-, og hnísuskutlar.
Þá var líka geymdur á háaloftinu fagurlega
rauðlitaður skjöldur skreyttur með haka-
krossi nasista. Einhver fyrrverandi meðlima
nasistahreyfingarinnar í Eyjum hafði sett
skjöldinn fyrir framan útidyrnar á Goðasteini
fljótlega eftir lok seinna stríðs. Kannski vildi
gefandinn spauga með skólastjórann, sem
hafði verið einn harðasti andstæðingur nas-
ista og bolsévíka í Eyjum, eða þá að hann
vildi að skjöldurinn mætti varðveitast í
Byggðasafni Eyjanna, kannski til varnaðar
komandi kynslóðum.
Alla þessa muni þurfti að skrá og segja
sögu þeirra. Þá þurfti að finna gott húsnæði
fyrir safnið. Enn á ný studdi ein hugsjónin
aðra. Þegar Sparisjóðurinn reisti nýtt hús við
Bárugötu fékk Byggðasafn Vestmannaeyja
lánaða 3. hæð hússins undir stai-fsemi sína.
Sama ár og Þorsteinn hætti skólastjórn
Gagnfræðaskólans árið 1963 flutti Byggða-
safnið í nýju húsakynnin og sparisjóðsstjór-
inn gat nú flutt sig milli hæða og sinnt þannig
ólíkum hlutverkum í sömu byggingunni.
Nú var fræðimaðurinn Þorsteinn kominn á
mikið flug og Blik, ársrit Vestmannaeyja,
kom út í bókarformi. Ritið var 2-400 síður og
kom út annað hvert ár. Þá var norsk-íslenska
orðabókin komin vel á veg en hana varð Þor-
steinn að skrifa utan hefðbundins vinnutíma.
„Það var vetrarríki og skammdegi. Frammi í
stofunni sem var óupphituð að næturlagi sat
Þorsteinn í þykkri Gefjunarúlpu með penna
og púlt að vinna að kaflanum um upphafsstaf-
inn S.“ Norsk-íslenska orðabókin kom út í
Björgvin í Noregi árið 1967. Þar lauk fimm-
tán ára starfi.
Eftir því sem árin liðu fór að verða ljóst að
gömlu munimir sem legið höfðu lengst af upp
á hanabjálka voru orðnir eitt yfirgripsmesta
safn gamalla muna frá sjávarsíðunni á ís-
landi. Það var einnig orðið býsna þröngt um
safnið í húsakynnum Sparisjóðsins við Báru-
götu. Það var þó ljóst að tímarnir höfðu
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 16. OKTÓBER 1999 5