Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.1999, Blaðsíða 5
en nýtur ekki skjóls af ímyndun, sjálfs-
afneitun eða hverskonar annarri óraunveru
sem á hinn bóginn stendur listamönnum til
boða ef þeir á annað borð njóta frelsis. Sir
Osbert Sitwell ritar i ævisögunni - og nefnir
til sameiginlega kunningjakonu:
Nina Hamnett sat oftast þessar kvöld-
veislur sem ég og Sacheverell bróðir minn
héldum skáldinu W.H. Davies; auk þess
ungt, íslenskt leikritaskáld, Haraldur Ham-
ar að nafni. Við kölluðum hann Island ...
Hamar var mikill vinur málarans Augustus
John og fastur gestur á Café Royal og mörg
ár áberandi persóna í bóhema-lífinu enska.
Hamar var lítill maður vexti, dökkur á hár
og svo rjóður í andliti að honum svipaði til
búktalarabrúðu enda þótt eldsnör, græn
augu hans afsönnuðu svo fjarstæðukenndar
hugmyndir um hann. Leikrit hans voru
aldrei flutt eða gefin út og hann lifði við afar
rýran efnahag, eyddi oft því fé í áfengi er
hann átti að nota sér til matar. Þegar honum
áskotnuðust einhverjir peningar var hann
geysilega örlátur og eyðslusamur. Ég man
að eitt sinn bárust honum óvæntir peningar í
hendur og ákvað hann þá að kaupa sér veru-
lega góð og falleg föt. Hann bað Sacheverell
bróður minn að vísa sér á klæðskera hans og
þar völdu þeir efnið. Því næst skyldi taka
mál af fötunum og bað hann Sacheverell að
vera viðstaddur athöfnina. Bróðir minn lét
ekki segja sér tvisvar og fylgdi honum til
klæðskerans í Conduit Street; en skrýtið var
upplitið á klæðskeranum þegar ísland fór úr
gömlu fötunum til að prófa hin nýju og í ljós
kom að vesti og nærbuxur hans reyndust
vera eingöngu gömul dagblöð sem hann
hafði nælt saman með einhverjum ráðum.
I hvert sinn sem honum var boðið til
kvöldverðar þar sem vín var veitt komu því
miður í ljós viðbrögð hins norræna manns
við sterkum veigum og vegna þess að hinir
fullkomnu, norænu drykkjusiðir fólust í því
að brjóta glös til þess að öðlast sjálfur og
flytja öðrum mönnum heill og hamingju og
eins af hinu hve hjartagóður hann var og
óskaði okkur gæfu og gengis, skyldi hann
alltaf eftir hrúgu af brotnum vínglösum í
borðstofunni eftir slíkar athafnir. Þegar svo
staðið var upp frá borðum endurtók sig allt-
af sama sagan: hugur Islands var þá jafnan
gagntekinn af þessu sígilda, frumspekilega
vandamáli: Er ekki unnt að festa svipmót
andlits manns að eilífu í spegli með því að
bera eitthvert efni á yfirborðið, um leið og
spegilmyndin blasir við?...
Hamar var höfðingi að eðlisfari. Hann
reyndi aldrei að fá lánaða peninga hjá vinum
sínum, og harmaði sárt ef hanngat ekki end-
urgoldið gestrisni þeirra ... Eg hugsa að
Davies hafi látið sér annt um hann og fengið
samúð með honum vegna þess hvernig hög-
um hans var háttað: að vita aldrei hvaðan
hann gæti fengið fé fyrir næsta málsverði
eða húsaskjól - svipað og eitt sinn hafði ver-
ið ástatt fyrir honum sjálfum. Þó að Davies
mislíkaði oft við Hamar, sleit hann aldrei
vinfengi og sambandi við hann og honum
sárnaði jafnvel stórlega ef einhver vina
Hamars sagði upp í opið geðið á unga mann-
inum að leikrit hans urðu aldrei flutt eða
sýnd. Þegar Davies kom til þess að gista hjá
okkur ferðaðist hann alltaf fótgangandi alla
leiðina frá Bromsbury til Chelsea og hafði
meðferðist lítinn, ómerktan ferðapoka.
Stundum slóst Island í fylgd með honum en
hann hafði um það leyti feiknlega aðdáun á
Davies og leit á sig sem sjálfkjörinn lífvörð
hans...“
W.H. Davies var af heldri mönnum kom-
inn eins og þau Sitwell- systkin (systirin
Edith varð þeirra frægust) og þess ekki að
vænta að Haraldur ætti nema um sinn inn-
hlaup í klíku sir Osberts, eftir þessari lýs-
ingu aðalsmannsins að dæma, því draumur
Haraldar um að verða frægt skáld á enska
tungu rættist ekki. Haraldur hafði helst
samband við Steinunni, systur sína hér
heima. Steinunn var kunnur atvinnuljós-
myndari á sinni tíð. Fyrstu allmörg árin af
þeim fimmtán sem Englandsdvölin stóð
skrifuðust þau systkinin á en svo hætti
Haraldur að svara bréfum Steinunnar. I
mörg ár var með öllu ókunnugt um dvalar-
stað hans og afdrif. Allt til ársins 1929 (sum-
ir segja 1927) en þá þótti Steinunni og öðr-
um ættmennum Haraldar sem ekki mætti
lengur við svo búið una og Steinunn fór til
Englands í leit að Haraldi. Hún fann hann í
fátækrabæli í London, einan og yfirgefinn.
Svo bágur var Haraldur þá að hann mundi
lítið til Englandsdvalarinnar og minna til
bernsku sinnar.
Leikritið
Einhverjir sem þekktu til sögðu um Har-
ald eftir að hann var alkominn til heima-
lands síns á ný að hann hafi átt til að taka of-
an úr hillu handritið af eina leikritinu sem
varðveist hefur eftir hann og handleika það
þegjandi um stund eins og dýrgrip og leggja
svo frá sér í hilluna á ný. Leikritið Santa
Sanna veitir nokkra innsýn í sálarlíf höfund-
ar þess í upphafi fullorðinsáranna, um tví-
tugt, og er merkt í því tilliti. Ljóst er af
lestri þess að Haraldur hefur búið yfir frjóu
ímyndunarafli og myndauðgi af því tagi sem
einkenndi föður hans, Steingrím Thorsteins-
son, á Hafnarárum þess síðarnefnda, fram
til 1870, en Steingrímur breytti um áherslur
í kveðskap sínum eftir að hann flutti alkom-
inn heim til Islands. Drauma og vitranir
helgileiks sonar hans einkennir sumpart
persónulegt líkingamál af sama tagi og
bernskuskrif föður hans, hvort sem var fyrir
áhrif eða erfðir. Skyldi Steingrímur hafa les-
ið þýðingar sínar á ævintýrum fyrir krakka
sína?
Með leikritinu hefur Haraldur ætlað að
gera boðskap um gæsku almættisins svo
áhrifaríkan sem unnt væri með því að hafa í
bakgrunni ógnir og mannvonsku heim-
styrjaldarinnar fyrri. Hann setur verkið nið-
ur í smábæ einum í Belgíu í styrjöldinni og
lætur gerast í varðstöð þýska hersins þar
sem fram fer kúgun hinna innfæddu að
þýskum hætti vegna reglubrota. Hið góða
sigrar svo hið illa með endalausum og fyrir
lesandann lítt umberanlegum kraftaverkum
sem fylgja kvenverunni Sönnu og kann svo
sem að mega finna slíkum firnum hliðstæðu í
Maríudýrkun fýrri alda eins og hún gerðist
frumstæðust og barnalegust. Hið undarlega
og einstæða við leikrit Haraldar er að þessi
aðalpersóna verks hans, Sanna, er engin hei-
lög María, Sanna getur varla svo mikið sem
talist fulltrúi kristilegs hugarfars, því átrún-
aður Sönnu er á sólina og önnur efnisleg fyr-
irbæri sem taka á sig persónulega mynd í
stuðningi sínum við gæsku hennar gégn ill-
virkjum Þjóðverjanna. Sanna réttlætist ekki
af tengslum sínum við persónur trúarbragð-
anna sem gildir um dýrlinga að flestra
hyggju heldur fyrir einhverskonar náttúru-
trú, sóldýrkun. Hún er meira að segja ólétt
út allt leikritið. Og hinn þýski yfirmaður
varðstöðvarinnar elur með sér holdlega ást
til hennar þótt ekkert verði úr fyrir skap-
festu Sönnu. Annað sem vísar til frumleika
höfundar er að hann gerir í sumum senum
leikritsins ráð fyrir kvikmyndalegum bak-
grunni, svipmyndum frá vígvellinum af þvi
tagi. Og hlutir og ómannlegar fígúrur tala í
leiknum svo að við flutning hans verður að
nota hljóðnema og aðra nútímatækni ef vel á
að vera. Trúarmærðin flæðir stundum út
yfir öll mörk svo að minnir á vímu fremur en
allsgáðan samsetning.
Síðan Haraldur Hamar bjóst til að leggja
leiklistarheiminn breska að fótum sér hefur
gengið yfir bylting í tilfinninga- og hvatalífi
vestrænna manna sem enn er vist við hæfi
að kenna við Sigmund Freud þótt orðin sé
alþýðubylting en ekki bara vitsmunamanna
eins og var árin upp úr heimstyrjöldinni
fyrri. I ljósi breyttra tíma er því líkast sem
Haraldur hafi í leikriti sínu frá 1915 ekki náð
að brúa bilið milli persónulegrar móður-
dýrkunar sjálfs sín og þarfar kynferðisins
fyrir holdlegri förunaut; hann miklar því æ
meir fyrir sér sakleysi og heilagleika Sönnu
eftir því sem lengra líður á leikritið uns
veruleikafirringin er orðin alger - og vit-
leysan keyrir langt úr hófi. Þegar á líður
leikverkið taka kraftaverkin að ganga eins
og holskeflur yfir Þjóðverjana svo að liggur
við að maður vorkenni þeim. Þá hefur höf-
undur á lífsflóttanum bylt inn í verk sitt æv-
intýrum sem lesa má úr með góðum vilja vís-
dóm, meira að segja frumlegan; undarlegar,
dulfræðilegar bollaleggingar sem einar sér
hefðu ekki átt upp á pallborðið hjá bresku
biskupakirkjunni, ef vitnast hefðu í umdæmi
hennar, en kannski helst hlotið náð hjá fylgj-
endum dulfræðingsins og ljóðskáldsins írska
W.B. Yeats.
Þeir aristókratar, félagar Haraldar á
Englandsárunum framanverðum, kenndir
við Bloomsbui’y, listamannahverfi í London,
hleyptu engum bjánum inn í hóp sinn heldur
kusu að bæta sér upp ófrumleika sjálfra sín
og nánasta skylduliðs með slagtogi við menn
eins og Harald sem bjuggu yfir fjarstæðu-
kenndum frumleika ofan í vitsmuni og voru
því svo skrítnir að þeir gátu ekki þrifist öðru
vísi en undir vernd sér voldugri manna. Fað-
ir Haraldar hafði vit fyrir sér í þessum efn-
um; hann fann frumleika sínum farveg í þýð-
ingum á viðurkenndum skáldverkum,
sögum, ljóðum, ævintýrum. Og hann gerðist
á fullorðinsárum kunnur að hóglega
stemmningsríkum náttúrulýsingum og ljóð-
um um hefðbundin sannleiksmál. En þegar
listamiðurinn Steingrímur Thorsteinsson
gerðist ráðsettur hafði varla nokkur maður
ímyndað sér, jafnvel ekki sem fjarlægan
möguleika, jafnvel ekki í skáldskaparórum,
að öll heimsbyggðin kynni að verða styrj-
aldarvettvangur á einni og samri stundu.
Slíkt gerðist fram til þess aðeins í Biblíufrá-
sögnum og því ekki langsótt að Haraldur
Hamar lenti i botnlausu dulfræðigrufli við
umfjöllun sína um styrjaldarástand sem
spannaði alla heimsbyggðina og hófst um
líkt leyti og hann kom fyrst til Englands.
I bréfi er nefnt að Haraldur skrifaði ann-
að leikrit en af því lifir ekkert nema nafnið.
Dr. Jón Stefánsson segir í bréfi til móður
Haraldar, Guðríðar Thorsteinsson 1. júní
1916:
„Af því að þér munuð bera áhyggjur fyrir
brjósti út af syni yðar, Haraldi þá leyfi ég
mér að skrifa yður línu um hann. Jeg hef
aldrei séð hann fyrr en hér í London, en nú
kynnst honum vel og getað leiðbeint honum í
mörgu.
Jeg hef varið mörgum kvöldum í að þýða
leikrit hans sem mun vekja athygli þegar
það kemur fyrir almannasjónir ...
Jeg held að Haraldur verði ekki einungis
sjálfbjarga þegar hann er búinn að vera 3
mánuði í film-skóla - hann hefur miklar gáf-
ur til þess og þesskonar er mjög vel borgað
-, nei, hvað meira er, að hann verði yður og
ættinni og minningu föður síns til heiðurs og
sóma þegár komið er fyrir almanna sjónir
fleira sem í honum býr líkt og þetta leikrit.
Hann fær það líklega prentað fyrir árslok.
Hann verður þá sjálfbjarga og langtum
meira svo það er ekki nema herzlumunurinn
að styrkja hann dálítið núna...“
Dr. Jón sem kunnastur hefur orðið fyrir
ævisögu sína, Utan úr heimi, og þá sérvisku
að sitja að bókalestri árum saman á British
Museum en sinna ekki borgaralegu lífi þótt
hann ætti þess ágætan kost, hafði eftir til-
vitnuðum orðum úr bréfi hans að dæma
mikla trú á Haraldi enda var Haraldur vafa-
laust ágætum kostum búinn og bar sig
heldrimannlega sem átti vel við dr. Jón.
Gleðibani
Ég hef ekkert fundið á prenti eftir Harald
annað en tvo ritdóma í Eimreiðinni, 1914,
um bækur eftir Einar Hjörleifsson Kvaran.
Haraldur skrifar þar af skarpskyggni og til-
finninganæmi um smásögur Einars sem
hann hrósar mjög, og um leikritið Lénharð
fógeta sem kom fyrst út á bók árið 1913 og
Haraldi þykir ósannfærandi eftir því sem
hann ritar. Með ritdóminum gengur hann í
berhögg við almenningsálitið, en hann segir
að mönnum hafi yfirleitt líkað leikritið vel.
Haraldi þykir skorta á raunsæið. Og „það er
enginn frumlegur dráttur í leiknum". En
þetta er frumraun Einars í leikritsgerð. Og
„við vonum að Einar hafi í næsta leikriti náð
sömu snilldartökum á meðferðinni og í smá-
sögunum."
Sá maður sem menn muna af Skálanum
var ekki svipur hjá þeirri sjón sem Osbert
Sitwell minnist í ævisögu sinni. Sir Osbert
ritar þar um Harald, auk framangreinds:
„Honum tókst að bjóða mér til samfagnaðar
á hugkvæmasta, óvenjulegasta og skemmti-
legasta hátt sem ég hef orðið aðnjótandi á
ævinni ... Þetta gerðist í fyrra stríðinu, ég
var háttaður, steinsofnaður í svefnherbergi
mínu á annarri hæð í húsi mínu við Swans
Walk, klukkan orðin þrjú að nóttu, kaldur
vetur, hafði farið snemma að sofa eða kl. ell-
efu eftir rólegt kvöld. Þá var eins og ég yrði
gegnum djúpan svefninn óljóst var við ein-
hverjar hræringar, líkast því sem barið væri
að útidyrunum lengst fyrir neðan mig... Og
innan skamms er tendrað ljós í herbergi
mínu, og þjónn minn vekur mig og tilkynnir:
„Herra Island vottar yður virðing sína og
flytur yður þá orðsendingu að hann og herra
Augustus John hafi brotist inn í vínkjallara,
og að þeir æski nú þegar í stað félagsskapar
yðar!“ - Tilvitnun lýkur.
Hverskonar tilgerð átti upp á pallborðið
hjá þeim Bloomsbury- skáldum en hún rétt-
lættist þegar til lengdar lét af stétt og stöðu.
Og dyrnar lokuðust að fullu á Harald. Við
tóku dvalir á vistheimilum utangarðsfólks
og annað ámóta sem heyra má um í sönglag-
inu hjartnæma Stræti Lundúnaborgar og
margir þekkja.
Af Haraldi fór hommaorð eftir heimkom-
una. Og hann hafði reyndar þótt hæpinn á
námsárum sínum í Menntaskólanum, hann
kvað hafa byrjað daginn í Baðhúsi Reykja-
víkur sem fyrst var opnað á þeim árum.
Samkvæmt Freud og ef til vill leikriti hans
fann Haraldur Hamar kynhvöt sinni aldrei
þann farveg sem náttúra og samfélag buðu
heldur ófst hún um bernska ímynd sem hann
hafði af sjálfum sér alla tíð. Það þoldu Eng-
lendingar honum en Islendingar ekki. Arið
1938 gengu í gildi lög um vananir á Islandi
og að fenginni þeirri heimild tóku landar sig
til og beittu á Harald þýsku aðferðinni, þá
hálffimmtugan. Fóru með hann eins og
Lalla í Pólunum, sagði einn heimildarmanna
minna. Hann var geltur!
Það mun vera satt.
Sami heimildarmaður bætti við og minnist
Haraldar vel í sjón frá Skálaárunum: „Hann
var að sjá eins og ævisaga þar sem allar síð-
urnar eru auðar!“
Höfundurinn er rithöfundur.
ERLENDAR
BÆKUR
AÐ BORÐA
OG DREKKA
MEÐ GOETHE
Essen und Trinken mit Goethe. Mit
Goethe-Creationen von Marcello
Fabri Meisterkoch im „Elephant" in
Weimar. Herausgegeben von
Joachim Schultz. Mit 75 farbige Abb-
iidungen. Deutsche Taschenbuch
Verlag 1998.
í ár eru 250 ár frá fæðingu Goethes.
I tilefni þess kemur þessi bók út og
inntakið er matar- og vínsmekkur
Goethes.
Ekkert mannlegt var Goethe óvið-
komandi. Hann er oft talinn til síðustu
alfræðinganna, ef ekki sá síðasti.
Hann er ekki aðeins höfuðskáld Þjóð-
verja, hann fékkst við flestar greinar
mennskrar þekkingar, jarðfræði, lita-
fræði og ljósfræði, dýrafræði og
grasafræði og ekki síst matargerðar-
list. Auk þess var hann drátthagur
eins og myndir hans votta.
Ahugi hans á matargerð kviknar í
bernsku í Frankfurt. Afi hans í föður-
ætt rak gistihúsið „Zum Weidenhof",
sem var talið það fjórða besta þar í
borg. Móðurafi hans var háttsettur
embættismaður, Goethe var heitinn
eftir honum, og sem keisaralegur
embættismaður varð lífsstíllinn að
vera á því stigi að matarsmekkur varð
að vera samkvæmt kröfum „feinsmek-
era“ þeirra tíma.
Það má lesa um nýjársmóttökur og
veisluhöld þeim fylgjandi í „Dichtung
und Wahrheit“. Þar er lýst ýmsum
frábærum réttum og auk þess ólst
Goethe upp við úrvals matargerð í
heimahúsum.
Goethe skrifar vini sínum frá Leip-
zig og telur upp ýmsa rétti og matar-
tegundir, þá var hann 16 ára og
smekkur hans fyrir úrvals réttum
mótaður. Hann nefnir í þessu bréfi
fasana, geldhana, lax og silung,
blóðpylsur, skelfisk og ál, hann talar
um að Mersebúrger-bjórinn sé of
rammur fyrir sinn smekk, nefnir ekki
sterka drykki né önnur vínföng.
Með aldrinum fær vínið meiri um-
fjöllun í bréfum Goethes, og vínið
verður hans „lífseleksír". Eftir að
hann varð heimagangur við hirðina í
Weimar, þróast smekkur hans og í
Italíuferðinni bætast ítölsk vín á vín-
seðilinn. Hann þurfti ekki að lúta að
lélegum víntegundum. Hann naut
þrúgusafans frá bestu vínhéruðum
Evrópu, frá Frakklandi, Þýskalandi
og Italíu.
Goethe minnist mjög víða á mat og
vín í bréfum sínum, dagbókum og
verkum. Þjónn Goethes, Gottlieb
Friedrich Krause, síðasta árið sem
hann lifði, skráði þau matföng og þær
víntegundir sem komu á borð skálds-
ins, súpurnar voru: sagósúpa, kartöf-
lusúpa, grjónagrautur, kjötsúpa,
bygggrjónagrautur og spergilsúpa.
Meðal smárétta: gæsapaté, gæsalifr-
arkæfa, parmesanostur, kavíar, sar-
dínur, ostrur. Meðal kjöt- og fiskrétta
eru: blóðsteik, nautasteik, kálfasteik,
hérasteik, svínaket og fiskréttir, síld,
flatfiskar ýmsir, humar, lax, silungur
o.fl. o.fl. Spergill og blómkál, baunir,
grænar baunir, broccoli, kartöflusalat,
súrkál, spínat og salöt. Goethe var
gefinn fyrir súkkulaðibúðinga og
súkkulaðidrykkinn sjálfan, marsipan
og vanillubúðinga. Kaffi, te, mjólk,
púns og líkjörar voru vinsælir. Villi-
svínaket með kirsuberjum var meðal
eftirlætisrétta skáldsins. Goethe hafði
næman smekk fyrir ýmsum kryddteg-
undum og stjórnaði sjálfur og mældi
það sem hann taldi hæfilegt magn á
kjöt og ídýfur. Hann hafði gaman af
matargerð og bragðskyn hans var
óbrigðult. Þessi bók er skreytt mörg-
um fögrum myndum frá tímum
skáldsins, og lýst margvíslegum rétt-
um sem bornir voru fyrir skáldið, auk
kafla úr bréfum og dagbókum varð-
andi matseld.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. OKTÓBER 1999 5