Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.1999, Blaðsíða 13

Dómkórinn syngur í kirkju heilags Nikulásar við Garnla torgið í Prag.
EFTIR ÞRÖST HARALDSSON
Fyrir þrjátíu og fimm árum - sum-
arið 1964 - fór ég í hópi unglinga
til Tékkóslóvakíu. Við fórum með
því góða skipi Dronning Alex-
andrine sem hafði viðkomu í
Færeyjum á leiðinni til Kaup-
mannahafnar. Þaðan var haldið
áfram með lest til Prag og flug-
vél sem millilenti í Brno og Bratislava áður en
hún lenti í borginni Banská Bystrica í miðri
Slóvakíu.
Skammt frá þeirri borg dvöldum við svo í
fjórar vikur í ungherjabúðum, eins konar sós-
íalískum Vatnaskógi eða Ulfljótsvatni, ásamt
hundraðum ungmenna frá ýmsum löndum
Evrópu. Þessar vikur lifa í minningunni sem
alger paradísardvöl. Veðrið var dásamlegt og
við gengum um og tíndum hindber af trjám
milli þess sem við hömuðumst á íþróttavellin-
um og urðum ástfangin þrisvar á dag.
Við ferðuðumst líka um Slóvakíu, fóram í
langa ferð upp í Tatrafjöllin við pólsku landa-
mærin og sáum í leiðinni stærsta dropasteins-
helli í Evrópu sem mig minnir að hafi verið
sagður 150 km að lengd enda teygði hann sig
langt inn í Pólland. Og aldrei rigndi, að
minnsta kosti gerir það það ekki í minning-
unni.
A einum stað námu rútumar staðar og okk-
ur var sagt að fara út að skoða merkilega hluti.
1 minningunni er eins og þá hafi dregið fyrir
sólu þegar við gengum drjúga stund um fanga-
búðir nasista úr síðari heimsstyi'jöldinni. Þar
sáum við dvalarstaði fanganna og sturtur sem
vora víst ekki eingöngu ætlaðar fyiir vatn. Og
við sáum gríðarmikinn ofn með víðu opi að of-
an. Upp að því var okkur sagt að hefði áður
fyn- legið færiband því ofan í ofninn vora líkin
sett eftir að fangarnir höfðu farið í sturtu.
Við gengum þegjandi í burtu fra þessum
stað og settumst upp í rútu. Eftir nokkra stund
tók sólin aftui' að skína og við héldum áfram að
vera glaðir unglingar í paradísarieik.
Af röngu faðerni
Þessi ferð hefur smám saman verið að rifj-
ast upp fyrir mér að undanfömu og ástæðan er
sú að leið mín lá aftur til Tékkóslóvakíu, rcynd-
ar bara til þess hluta sem nú heith' Tékkland.
Dómkórinn söng nú í lok október á tónlistar-
hátíð í Prag sem haldin var í tilefni af sjötugs-
afmæli Petrs Ebens. Hann er þekktasta tón-
skáld Tékka um þessar mundir og álitinn
verðugur arftaki stórmeistara tónlistarinnar á
borð við Dvorák, Smetana og Janasek.
Þegar Petr Eben var á svipuðu reki og við
unglingamir sem upplifðum paradís á jörð
austur í Slóvakíu komust þýsk hernaðaryfir-
völd að því að hann væri af óæskilegu faðerni
Upp á líf og dauða
Sungiö fyrir gesti og gangandi á Gamla torginu þar sem hjarta
Tékklands slær í takt við klukkurnar frægu í ráðhúsinu.
Petr Eben fæddist í
smábænum Zamberk
skammt frá landamærum
Bæheims og Póllands árið
1929 en fjölskylda hans
fluttist skömmu síðar til
Ceský Ki-umlov í suður-
hluta Bæheims þar sem
hann ólst upp. Þar í borg
er frægur kastali og í hon-
um kirkja þar sem Petr
hinn ungi fékk sínar fyrstu kennslustundir í
tónlist. A fyrstu árum heimsstyrjaldarinnar
síðari dvaldi hann löngum stundum á kii'kju-
loftinu og byrjaði að læra á orgel þótt hann
næði vart niður á fótstigið.
En árið 1943 komust yfirvöld að því að afi
Petrs var gyðingur og þá var endi bundinn á
tónlistamám og aðra skólagöngu unglingsins.
Engu skipti þótt fjölskyldan játaði kaþólska
trá, Petr og faðir hans vora sendir í fangabúð-
irnar í Buchenwald i Þýskalandi og vora þar til
stríðsloka.
Þessi reynsla markaði Petr Eben fyrir líf-
stíð. Stundh-nai’ á kirkjuloftinu beindu honum
inn á tónlistarbrautina og dvölin í fangabúðun-
um illræmdu efldi með honum tráarþöi-fina.
Kannski engin furða því í Buchenwald stóð
hann daglega andspænis spurningum um líf og
dauða, grimmd mannsins og hæfileika hans til
að tráa á betra líf. Hann fékk þá köllun að
bæta heiminn og koma á sáttum og friði milli
manna.
Eftir stríðið settist hann að í Prag og hélt
þar áfrarn tónlistamámi. Arið 1948 innritaðist
hann í Tónlistarakademíuna í Prag og nam þar
píanóleik og tónsmíðar næstu sex árin. Hæfi-
leikar hans til að miðla öðram komu fljótt í ljós
og hann var skipaður kennari við Karlsháskóla
árið 1955. Þar kenndi hann upp frá því sam-
hliða tónsmíðum.
Biðin langa eftir vorinu
En þótt stríðinu hefði lokið með ósigri nas-
ismans steðjuðu aðrar ógnir að hinu upprenn-
andi tónskáídi og kennara. Árið 1948 komst
kommúnistaflokkurinn tíl valda í Tékkóslóv-
akíu og forystumenn hans vora lítt gefnir fyi'ir
trúariðkan. Peti' Eben stóð fast á því að hlýða
köllun sinni og mætti í messu á hverjum
sunnudegi ásamt fjölskyldu sinni. Þetta var
ekki hollt iyrir starfsframann og íyrir vikið var
honum synjað um stöðuhækkun. Hann gegndi
lektorsstöðu við háskólann allt fram til ársins
1989 þegar hann vai- loksins gerður að prófess-
og sendu hann ásamt föður sínum til
Buchenwald. Þar lenti Petr Eben í þeim
hremmingum meðal annars að vera sendur í
sturtu án þess að vita hvort.úr henni kæmi
vatn eða eitthvað annað. Sem betur fer fyrir
hann og heiminn var bara vatn í sturtunum í
Buchenwald þann daginn og Petr Eben lifði
dvölina af.
Reynsla Petrs Ebens úr fangabúðum nas-
ista leiddi hann á vit trúarinnar og kannski er
það þess vegna sem hann er ekki þekktari hér
uppi á íslandi en raun ber vitni. Nútímaleg
kirkjutónlist er ekki það sem vekur mesta at-
hygli í tónlistai’lífinu en meira máli skiptir þó
eflaust sú staðreynd að
trúarlegt inntak tónlistar
Petrs Ebens varð til þess
að tékknesk stjómvöld
hömpuðu honum ekki
meðan kommúnistaflokk-
urinn var við völd þar í
landi. Tónlist hans vai'
ekki talin heppileg til út-
flutnings.
Líkbrennsluofninn sem greinarhöfundur skoð-
aði í fangabúðum nasista í Tékkóslóvakíu fyrir
35 árum.
PETR EBEN
ÞEKKTASTA TÓNSKÁLD TÉKKA BAUÐ
DÓMKÓRNUM í AFMÆLIÐ SIH
Tvö tónskáld: Petr Eben og Þorkell Sigur-
björnsson á góðri stund í Prag.
or, þá orðinn sextugur.
Þrátt íyrir þessa þrjósku hans við að halda í
trúna slapp hann við margar verstu hliðar hins
kommúníska stjómarfars. Hann hélt stöðu
sinni við háskólann og gat eflaust þakkað það
tvennu, annars vegai' því að hann var fórnar-
lamb nasista í stríðinu og hins vegar því að
hann var afburðagóður og vinsæll kennari. Það
síðamefnda sást glöggt eftir Flauelsbylting-
una árið 1989 en þá greiddu háskólanemar at-
kvæði um það hvaða kennara úr fortíðinni þeir
vildu halda í. Við talningu kom í ljós að nafn
Petrs Ebens var á öllum atkvæðaseðlunum.
Eben tók þátt í andófinu gegn einræði
kommúnistaflokksins þótt ekki gæti hann tal-
ist áberandi í því. Hann er ágætur vinur
Vaclavs Havels forseta og árið 1990 var hann
kallaður til að stjóma þekktustu tónlistarhátíð
Tékka sem ber heitið Voríð í Pmg. Hann var
listrænn stjómandi hennar í fjögur ár og fékk
á þeim tíma marga þekktustu útlaga Tékka úi'
röðum tónlistarmanna til að koma á hátíðina.
Síðan hefur þessi hátíð verið helsta stolt Tékka
á menningarsviðinu.
Þjóðlög og munkasöngur
Petr Eben hefur verið afkastamikið tón-
skáld. Listinn yfir tónsmíðar hans er langur og
spannai’ að heita má allar tegundir tónlistar.
Mest hefur hann samið af orgeltónlist en kór-
verk og einsöngslög era einnig fýrirferðannik-
il. Hann hefur samið fjölmörg kammerverk
tyrh' píanó og strengjahljóðfæri og spreytt sig
bæði á óperam og sinfóníum.
Tónlist hans stendur ýmsum fótum. Hann
komst ungur í tæri við tékknesk þjóðlög og fór
um á skólaárum sínum og safnaði þjóðlögum
frá Mæri. í verkum hans gætir mikilla áhrifa
frá einradda söng eins og munkai' hafa iðkað
um aldir enda hefur hann dvalið af og til í
klaustrum til að kynna sér sönglist íbúanna.
Einnig hefur hann orðið fyrir áhrifum frá tón-
list endurreisnartímans og fleira mætti tína til.
Við heyrðum til dæmis leikna sinfóníu efth’
hann, glæsilegt æskuverk sem hann samdi 24
ára gamall. Þar byggir hann á einradda
söngstefjum en áhrif ýmissa helstu tónskálda
aldarinnai’ - Bartoks, Hindemiths, Mahlers -
era einnig greinileg.
Þjóðlögum og fornum kh’kjusöng steypir
hann saman við nútímalegra tónmál svo úr
verður áhrifamikil og grípandi tónlist. Eitt
þeirra verka sem Dómkórinn flutti í Prag er
Prager Te Deum sem Eben samdi um það bil
sem árið 1990 gekk í garð. I því ríkir mikil gleði
og fögnuður og tónskáldið hefur lýst því
hvemig hann stefnir saman gregoríönskum
munkasöng og nútímalegu tónmáli. Meginstef-
ið er fom einradda söngur en gegn því er stillt
upp nútímalegu viðlagi. „Þessar andstæður,“
segh’ Petr Eben, „eru mér mikilvægar því þær
tákna sættir sögulegra hefða og veraleika nú-
thnans innan veggja kirkjunnar."
Utkoman er glæsilegt kórverk með undir-
leik fjögurra blásara, páku og annars slag-
verks. Helsta tónskáld Tékka er þar að fagna
nýfengnu frelsi þjóðar sinnar með áhrifamikl-
um hætti. Þetta verk var fyrst flutt 20. apríl
1990 á tónleikum sem haldnir voru til heiðurs
Jóhannesi Páli páfa sem þá var í heimsókn í
Prag.
Tónverk fyrir Dómkórinn
Á tónlistarhátíðinni í Prag flutti Dómkórinn
einnig verkið Visio Pacis - Fríðarsýn - sem
Petr Eben samdi sérstaklega fyiir kórinn. Það
var frumflutt á Tónlistai’dögum Dómkirkjunn-
ar haustið 1994 að tónskáldinu viðstöddu.
Einnig söng kórinn það inn á geisladiskinn Um
aldir a/da sem kom út á 200 ára afmæli Dóm-
kirkjunnar árið 1996.
Marteinn H. Friðriksson dómorganisti og
stjórnandi Dómkórains segir að það hafi í raun
verið alger tilviljun að Petr Eben skyldi semja
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 6. NÓVEMBER 1999 1 3