Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.1999, Blaðsíða 17

EIGA ÞORVALDUR
THORODDSEN OG KRISTJÁN
KRISTJÁNSSON EITTHVAÐ
SAMEIGINLEGT?
SÍÐBÚIN VIÐBRÖGÐ VIÐ SKRIFUM MATTHÍASAR VIÐARS
SÆMUNDSSONAR UM PÓSTMÓDERNISMANN
REINAR Matthíasar
Viðars Sæmundssonar,
Flugur og Fjöll I-IV,
sem birtust í Lesbók
Morgunblaðsins1 seint
á síðasta ári eru and-
svar Matthíasar við
gagnrýnum skrifum
Kristjáns Kristjánssonar2 heimspekings
um póstmódernisma. Þar spyrðir Matthías
saman þá Kristján og Þorvald Thoroddsen
(1855-1921) jarðfræðing, sem andstæðinga
„sundurtektar og fjölbreytni" (MVS IV),
þar eð hann telur þá báða hafa aðhyllst
„upplýstar skynsemishugsjónir átjándu
aldar sem stefnt er gegn hnignun nútímans
í stórorðum heimsósómastíl, enda má
greina undarlega endurkomu nú á dögum
því vofa Nietzsches gengur ljósum logum á
nýjan leik, við önnur aldamót, umræða
lista- og fræðimanna hverfist enn á ný um
skrif sem urðu. hluti af fortíð okkar fyrir
hartnær einni öld (MVS I).
Með þessum gjörningi, þ.e. að spyrða
Þorvald og Kristján saman sem fylgismenn
skynsemishugsjóna átjándu aldar, gerir
Matthías, sem greinilega lítur á sig sem
fylgismann sundurtektar og fjölbreytni, sig
sekan um samantekt og einsleitni.3 Ástæða
þessa er sú að í greinasafninu „Vísindaleg-
ar nýjungar og stefnubreytingar nútímans"
frá 1910,4 sem Matthías leggur til grund-
vallar túlkun sinni á skoðunum Þorvaldar,
virðist Þorvaldur hafna flestu því sem við
tengjum skynsemishugsjónum 18. aldar.
Mun ég hér á eftir færa rök fyrir þeirri
skoðun minni að Matthías hafi mistúlkað
greinasafn Þorvaldar frá 1910 og þar með
ekki leyft Þorvaldi að njóta sannmælis.
Þetta mun ég gera með því að bera áður-
nefnda grein saman við grein sem Þorvald-
ur skrifaði árið 1901,5 en á tímabilinu 1901-
1910 umpólaðist heimsmynd hans. Það sem
í ljós mun koma er eftirfarandi: Matthías
einblínir á skrif Þorvaldar um listir og
menningu, og ber þau saman við skrif Kri-
stjáns um sama efni, og dregur þá ályktun
að báðir hafi mennirnir stjórnast af skyn-
semiskröfu upplýsingarinnar. En ef litið er
betur á skrif Þorvaldar um vísindi og
stjórnmál í greinasafninu og sú umræða
tengd umræðu Þorvaldar um aðra þætti
menningarinnar kemur í ljós að þetta á
ekki við um hann.
II
I niðurlagi greinasafnsins „Tíðarandi í
aldarlok“ segir Kristján Kristjánsson m.a.:
„Oskandi væri að hruni pm-ismans fylgdi
almennt afturhvarf til hugsjóna upplýsing-
arinnar, er hafa sem betur fer varðveist í
hópum hefðbundinna heimspekinga og
raunvísindamanna: hugsjóna þar sem hlut-
læg þekkingarleit, sammannlegur skilning-
ur og eining alls mannkyns eru höfuð-
keppikeflin" (KK X).
Kristján ber greinileg mikla virðingu
fyrir „hlutlægri" þekkingarleit visinda-
manna nútímans, eins og „sönnum“ upp-
lýsingarmanni ber. Svipað var uppi á ten-
ingnum í aldamótahugleiðingu Þorvaldar
frá 1901. Þar taldi Þorvaldur grundvöll
allra framfara, jafnt í efnis- sem andlegum
efnum, liggja í beitingu vísinda, þar sem
lögmálið um varðveislu orkunnar varðar
veginn, og í aukinnþ menntun. En fljótt
skipast veður í lofti! I greinasafninu „Vís-
indalegar nýjungar og stefnubreytingar
nútímans", frá 1910, var Þorvaldur kominn
á þá skoðun að það hafi verið miður að lífs-
sýn jafnt leikra sem lærðra 19. aldar
manna hafí mótast af kenningum náttúru-
vísinda:
„Lífsskoðanir manna á 19. öld stóðu með
allri sinni margbreytni í nánu sambandi við
kenningar náttúruvísindanna, [að meðtal-
EFTIR STEINDÓR J. ERLINGSSON
Þorvaldur Thoroddsen
inni efnishyggjunni, ... en hún] er í raun
réttri mjög grunnhugsuð og getur alls ekki
staðist visindalega röksemdaleiðslu.“ Að
mati Þorvaldar voru „úrvalskenningin6 og
hin mekaniska heimsskoðun [] að hverfa úr
sögunni".7
Sömu umskipti má sjá á stjórnmálaskoð-
unum Þorvaldar. Árið 1901 var hann lýð-
ræðissinni og fór hlýjum orðum um lýð-
ræðistilburðina sem átt höfðu sér stað víða
í Evrópu:
„Æði-ólíkt er það nú því er áður var, hve
mikið alþýða tekur þátt í opinberum mál-
um, og virðist mér [íslensk alþýða] gera
það alveg eins myndarlega eins og alþýða í
öðrum löndum.“a
Níu árum seinna fór Þorvaldur hins veg-
ar hörðum orðum lýðræðið og framkvæmd
þess. Þorvaldur sagði vitra menn vera
hrædda um að „þingræðið muni leiða til
stórvandræða í framtíðinni, til taumlausrar
eyðslu og skrumaraveldis, sem örðugt
verður að búa undir fyrir hinar mentuðu
stéttir“. Þetta skapist af því að yfirleitt
stríði það gegn lögmálum náttúrunnar „að
gera alla jafna; er því óframkvæmanlegt og
heimska að byggja framtíðarvonir á slíku“.“
Afstaða Þorvaldar til tilverunnar gjör-
breyttist einhverntíma á árabilinu 1901-
1910 en þar laust saman hugmyndafræði
rómantíkur og upplýsingar, líkt og sjá má
þegar skrif Thomas Kuhns og Karl Popp-
ers eru borin saman.10 Hver ástæða þess-
ara umskipta var læt ég hér kyrrt liggja,
en vangaveltur um hugsanlegar orsakir
þeirra, auk ítarlegri umfjöllunar um þróun
heimsmyndar Þorvaldar, má finna í inn-
gangi mínum að Lærdómsritinu Um upp-
runa dýrategunda ogjurta eftir Þorvald.
Skrif Þorvaldar í Eimreiðinni árið 1910
bera öll merki þess að hann hafi verið orð-
inn einlægur fylgismaður síð-rómantísku
heildarhyggjuhreyfingarinnar sem spratt
upp í Þýskalandi um 1890, en áhrifa henn-
ar gætti víða í þýskum vísindum og menn-
ingu fram á þriðja og fjórða áratug þessar-
ar aldar" Einkenni hreyfingarinnar var
andóf gegn pósitívisma og efnishyggju; ein-
staklingshyggju og frelsishugmyndum
millistéttarinnar; blindri trú á vísindi,
tækni og framfarir; og því sjónarmiði að
maðurinn sé einungis tilgangslaus vél.
Markmiðið var að endurvekja húmanisma
rómantíkurinnar og koma hugmyndum um
tilgang aftur inn í umræðuna um lífið og
tilveruna, en eitt af slagorðum hreyfingar-
innar var „Aftur til Goethes".12 Þessar hug-
sjónir koma allar með einum eða öðrum
hætti fram í greinasafni Þorvaldar frá 1910
og eiga þær augljóslega lítið skylt við túlk-
un Kristjáns Kristjánssonar á „upplýstum
skynsemishugsjónum átjándu aldar“.
III
Matthías hefur því ekki gætt að sér er
hann ákvað að nota Þorvald Thoroddsen til
að undirstrika gagnrýni sína á Kristján
Kristjánsson og fyrir vikið gert sig sekan
um nokkuð losaraleg vinnubrögð. Hann
mistúlkar megininntakið í greinasafni Þor-
valdar (1910), sem var gagnrýnin úttekt
rómantísks hugsuðar á samtíð sinni. Skýr-
ingin er e.t.v. sú að Þorvaldur og Kristján
fjölluðu báðir á mjög gagnrýninn hátt um
þýska heimspekinginn Friedrich
Nietzsche, en Matthías telur þá báða eiga
„sér höfuðandstæðing í Friedrich
Nietzsche, þegar öll kurl koma til grafar“
(MVS I). Þetta getur vel verið rétt, en í
ljósi þess sem á undan er komið má ljóst
vera að forsendur gagnrýni þeirra á
Nietzsche eru ekki þær sömu; annar var
með ákveðna hugmynd um arf upplýsing-
arinnar að vopni en hinn með rómantíska
andúð á skynsemishyggju, sem að hans
mati hafði þróast út í mannfjandsamlega
tæknihyggju. Þessu til áréttingar virðist
sem gagnrýni Kristjáns á Nietzsche sé á
þekkingarfræðilegum nótum (KK II), með-
an gagnrýni Þorvaldar er á frumspekileg-
um, nánast guðfræðilegum, nótum, en Þor-
valdur hafði þetta að segja í niðurlagi
umfjöllunar sinnar um Nietzsche:
„Nietzsche var í lok 19. aldar spámaður
allra þeirra, sem hata kristindóminn, hinna
andlega voluðu ... Það hefði verið matur
fyrir galdrabrennuklerka á 16. eða 17. öld
að ná í Nietzsche, til þess að brenna hann;
þá voru einmitt margir slíkir ruglaðir vesa-
lingar brenndir, þó minni væru sakir ... Yf-
ir brennu Nietzsches hefði vel átt við fyrir
klerka að syngja þetta gamla sálmavers ...:
Djöfullinn dóm þá, / dárlega fyrir verk sín,
/ maklega mun fá, / mín gleði er hans pin, /
ískrandi heit, hná, / helsótt er ei dvín, /
plágar það pintsvín."12
1 Matthías Viðar Sæmundsson, „Flugur og Fjöll I-
IV“ (MSV I-IV). Lesbók Morgunblaðsins, 14.
nóv. - 5. des. 1998. Vísað verður til þessara
greina sem MSV I-IV.
2 Kristján Kristjánsson, „Tíðarandi í aldarlok, I-X.
Lesbók Morgunblaðsins, 6. sept - 8.nóv. 1997.
Vísað verður til þessara greina sem KK I-X.
3 Eitt af markmiðum póstmódernískrar aðferða-
fræði er að gefa öllum skoðunum færi á að koma
fram en ekki þvinga skoðanir manna í einn far-
veg og halda þeim þar.
‘ Þorvaídur Thoroddsen, „Vísindalegar nýjungar
og stefnubreytingar nútímans 1-111“. Eimreiðin,
26: 1- 13, 77-102 og 199-224, 1910. Vísað verður
til þessara greina sem ÞTH I-III.
6 Þorvaldur Thoroddsen. „Hugleiðingar um alda-
mótin“. Andvari, 27: 1-52, 1901, bls. 48 og 51.
6 Þorvaldur hafnar hér þróunarkenningu Darwins
sem hann hafði áður haft miklar mætur á, sbr.
Þorvaldur Thoroddsen, Um uppruna dýrateg-
unda og jurta. Reykjavík: Hið íslenzka bók-
menntafélag, [1887-89] 1998. Steindór J. Erlings-
son ritaði inngang og sá um útgáfuna.
7 ÞTH III, bls 199-200 og 202. Umfjöllun Þorvald-
ar um náttúruvísindin má finna í ÞTH II, bls. 88-
99.
8 Þorvaldur Thoroddsen. „Hugleiðingar um aida-
mótin“, bls. 41.
8 ÞTH III, bls. 204-5 og 207.
111 David Bloor, Knowledge and Soeial Imagery.
Chicago: University of Chicago Press, [1976]
1991, bls. 55-83.
11 Sjá t.d. Anne Ilarrington, Reenchanted Science:
Holism in German Culture from Wilhelm II to
Hitler. Princeton: Princeton University Press,
1996.
12 Harrington, Reenehanted Science, bls. 26.
13 ÞTH III, bls 215-16.
VÍSA
SÉRA
ÞÓRLEIFS
LAUGARDAGINN 9. október síð-
ast liðinn birti Lesbók Morgun-
blaðsins fróðlega og skemmtilega
grein eftir Konráð Bjarnason í
Hafnarfirði. Þar segir nokkuð af Ein-
ari skáldi Benediktssyni og Hlín
Johnson, en greinarhöfundur var
heimilismaður þeirra þHerdísarvík „á
sumardögum 1934“. Á einum stað í
greininni segir, að fagurkerinn Einar
Benediktsson hafi ekki verið „sáttur
við álappalegt göngulag svo og er
varðaði skáldlega tilburði sem gætu
verið vítaverðir. Fór með eftirfarandi
dæmi því til staðfestingar":
Sólin gyllir fjöllin há;
heldur svona myndarlega;
ekki er Drottinn ennþá dauður
og ekkert gerir hann kindarlega.
Hér er greinarmerkjum haldið,
eins og þau eru í Lesbókargreininni,
en vísan sett upp í hendingar, til
hægðarauka.
Þarna hefur gamalli og alkunnri
vísu verið umturnað svo rækilega, að
ekki má láta hjá líða að koma athuga-
semd á framfæri þó ekki væri nema
vegna þeirra lesenda sem eru of ung-
ir að árum til þess að vita upphaf
þessa máls. Þar er þá fyrst til að
taka, að vísan er eftir þekktan lær-
dómsmann og vísnasmið, séra Þórleif
Jónsson á Skinnastað í Oxarfirði, (f.
1845, d. 1911). Um hann er langur
kafli í íslenzkum æviskrám eftir Pál
Eggert Ólason, V. bindi, bls. 179-180,
þar sem lýst er fræðastörfum hans,
og þess getið meðal annars, að hann
hafi farið suður til Þýzkalands og
lært þar hraðritun. (Ætli hann sé
ekki eini nítjándu aldar Islendingur,
sem hefur tekið sér slíkt og þvílíkt
fyrir hendur?)
En sérkennilegur þótti séra Þór-
leifur í háttum á stundum, og eru til
af því ýmsar sögur norður þar. Meðal
annars þótti honum víst gaman að
skrýtnum vísum, og einhverju sinni
kom hann að Brekku í Núpasveit í
góðu veðri, þar sem útsýn kvað vera
með eindæmum fögur. Klerkur horfði
hugfanginn á alla dýrðina og varð
þetta að orði:
Sólin gyllir haf og hauður,
heldur svona myndarlega.
Ekki er Drottinn ennþá dauður
og ekkert ferst honum kindarlega.
Nú er að vísu skylt að geta hins, að
vísa þessi mun vera til í ýmsum
myndum, eins og oft vill verða með
kveðskap, ekki sízt ef hann er á ein-
hvern hátt sérkennilegur. Eg vil þó
freistst til þess að halda því fram -
a.m.k. þangað til annað kemur í ljós -
að sú gerð sem ég hef tilfært hér sé
hin upprunalega, og liggja til þess
eftirfarandi ástæður:
1) I þessari mynd hefur vísan jafn-
an gengið á Norð-Austurlandi, þar
sem hún er upp runnin. Þannig fara
gamlir Öxfirðingar með hana, og
þannig lærði ég hana austur í Vopna-
firði fyrir rösklega hálfri öld.
2) Mjög er það ólíkt vísnasmiðum
um og fyrir síðustu aldamót, að kasta
bæði stuðlum og endarími í fyrri
hluta vísu, en láta hvort tveggja
halda sér í síðari hlutanum. Og í
þessu tilviki er öldungis ekki um
neinn bögubósa að ræða, þótt hann
hefði gaman af skringilegum kveð-
skap og þó að hann þætti ekki alltaf
binda bagga sína sömu hnútum og
samferðamenn hans.
Hér skal nú látið útrætt um þetta
lítilræði. Lausavísan er svo feiknar-
lega stór þáttur í menningu okkar ís-
lendinga, að hana verður að umgang-
ast með fyllstu varúð og virðingu. En
þökk sé Konráði Bjarnasyni annars
fyrir fróðlega og skemmtilega grein.
Hann mætti gjarna skrifa fleiri slík-
ar.
VALGEIR SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 6. NÓVEMBER 1999 17