Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.1999, Blaðsíða 16

LJÓDRÝNI
TOMAS GUÐMUNDSSON
FUOTIÐ HELGA
Að haustnóttum einn égað heiman geng
því harms míns oggleði bíður
hið myrka fljót, sem við flúð og streng
svo fallþungum niði líður.
Það kom hingað forðum á móti mér
hvern morgun ísóldýrð vafíð.
í kvöld á það sefandi söng, sem ber
minn síðasta vordag í hafíð.
Já, hér fann ég aldir og örlög hjá
í elfunnar niði streyma,
oghljóðum mér dvaldist við hylji þá,
sem himin og stjömur geyma.
Þar hvarf mér sú veröld, sem vökunnar beið.
Þar varð mérh ver ævinnar dagur
að heilögum söng, er um hjartað leið
svo harmdjúpur, sár ogfagur.
Þá settust þeir töfrar í sál minni að,
sem síðan égmátti ekki verjast.
Og því lét mig ósnortinn æðimargt það,
sem öðrum varð hvöt til að berjast.
- Ég veldþeirri sökþví ég veit hver hún er,
sú veröld, sem fékk mín ei notið.
En hér fann ég ungur í hjarta mér
þann himin, sem éggat lotið.
Oggeiglausum huga ég held til móts
við haustið, sem allra bíður.
Og sefandi harmljóð hins helga fljóts
úrhúminu til mín líður.
Eins veit ég og fínn að það fylgir mér
um fíirð hinna bláu vega,
er hníg eittsíðkvöld að hjarta þér,
ó, haustfagra ættjörð míns trega.
(Fljótið helga, 1950.)
Oft hefur Tómas Guðmundsson verið kallaður Reykjavíkurskáld,
skáld þversagna og skáld hinnar góðlátlegu kímni. En slíkar
nafngiftir eru ekki annað en alhæfing til einföldunar - og gera í
raun alltof lítið úr fjölbreytileika ljóða hans. Vissulega var hann
þess konar skáld - en einnig öðruvísi skáld. í bókinni Fljótið
helga (1950) hljómar oft alvarlegri og dýpri tónn en í fyrri bókum
hans, og þar er aftast þetta ljóð sem er samnefnt bókinni.
Tómas fæddist að Efri-Brú í Grímsnesi, rétt hjá Úlfljótsvatni
og Soginu, við hinn mikla vatnaveg frá Þingvallavatni að Ölfusá. Þetta streymandi fljót
hefur hann haft fyrir augum frá fyrstu tíð og það hefur fylgt honum síðan, eins og
greinilega kemur fram í ljóðinu. Bemskustaðir eiga oft ótrúlega sterk ítök í mönnum,
ekki síst ef þeir búa yfír mikilli náttúrufegurð eða sterkum landslagssérkennum. Við
könnumst flest við erindi úr Númarímum Sigurðar Breiðfjörð:
Móðurjörð, hvar maður fæðist,
mun hún eigi fíestum kær,
þar sem Ijósið lífí glæðist
oglítil sköpun þroska nær?
Og síðan er oft eins og dularfullir þræðir liggi til baka til upprunans og verði æ áleitn-
ari þegar líður á ævina, líkt og líf mannsins sveigist eða hverfist í eins konar hring. Eða
eins og Snorri Hjartarson orðaði það: „Hver vegur að heiman / er vegur heim“ (Ferð).
Fljótið er mælanda ljóðsins heilagt. Það er í senn hið sístreymandi fljót í ytri skiln-
ingi - sem kom á móti honum í æsku „í sóldýrð vafið“ og jafnframt er það í táknrænum
skilningi hinn eilífi lífsflaumur - hið myrka fljót sem bíður harms hans og gleði. I það
mun hann hverfa að lokum á því hausti „sem allra bíður“.
Þannig byggist þetta ljóð annars vegar á tákni: hinu streymandi vatni sem er tákn
lífsins - og hins vegar á þeirri notkun frumminnis (Archetypus) er lýtur að árstíðum
sem endurspeglun mannsævinnar. Fljótið heillar hann í æsku. Sem lífsflapmur geymir
það „aldir og örlög“ - felur í sér samhengi kynslóða og hlutskipti þjóðar. í djúpi vatns-
ins speglast bæði himinn og stjömur - sjálfur alheimurinn birtist í þeirri dularfullu
skuggsjá sem geymir í senn andartak hvers dags ævinnar og eilífðargildi þess himins
er hann „gat lotið“. Fljótið heillar mælandann í tvöföldum skilningi og færir hann ofar
amstri hversdagsins „sem öðrum varð hvöt til að berjast". Sá skilningur gerir honum
kleift að ganga „geiglausum huga“ til móts við endalokin við „sefandi harmljóð hins
helga fljóts“. Hann veit að fljótið í hinum tvöfalda skilningi mun fylgja honum að eilífu
um leið og hann hverfur inn í lífsflaum kynslóðanna.
NJORÐUR P. NJ ARÐVIK
REYFARAR
OG RABB-
KENND UÓÐ
Dan Turéll var danskur rithöfundur sem lést 47 ára úr
krabbameini. ÖRN ÓLAFSSON fjallar um Turéll sem
skrifaði manna mestog lifói það að knæpa í miðbæ
Kaupmannahafnar var nefnd eftir honum.
Dan Turéll
AN Turéll er
með kunn-
ustu rithöf-
undum
Dana. Jafn-
vel í lifanda
lífi var
knæpa í mið-
bænum nefnd eftir honum, og
þó varð hann aðeins 47 ára, dó
1993 úr krabbameini. Hann
vakti líka stöðugt athygli, bæði
skrifaði hann mikið í blöðin og
kom oft fram opinberlega, og
svo hefur síst spillt fyrir sölu
bóka hans, hve sérstætt útlitið
var, rakað höfuð, spaðaskegg,
svart naglalakk, kúluhattur,
frakki og gleraugu einnig svart.
Og sífellt birtust bækm- eftir
hann og einkum á tveimur svið-
um, ljóð og reyfarar.
Kunnastur mun Turéll fyrir
reyfara sína. Þeir gerast yfir-
leitt í Vesterbro-hverfinu í
Kaupmannahöfn, við Aðal-
brautarstöðina, umhverfis Istedgade. Þetta
er gamalt verkalýðshverfi, en hefur síðustu
áratugi verið miðstöð hverskyns kláms,
vændis og eituriyfjasölu, og því kjörinn vett-
vangur glæpasagna. Turéll fylgdi mjög staðl-
aðri fyrirmynd á þessu sviði, „harðsoðnu"
bandarísku reyfurunum. Söguhetjan, sem
upplýsir glæpina, er drykkfelldur blaðamað-
ur, en hann er ekkert að berja fólk, eins og títt
er í bandarísku fyrirmyndinni, þeim mun
lunknari að veiða upp úr því leyndarmál og
hugsa. Þessir reyfarar einkennast af félags-
legu raunsæi, líkt og bækur Sjöwall og Wa-
hlö, eða fyrirmyndar þeirra, Ed McBain.
Pólitískt eru þeir til vinstri, þó ekki eins stórir
í sniðum og bækur sænsku fyrirmyndarinnar.
Megináherslan er á lýsingu lægstu stéttar
þjóðfélagsins, tötraöreiganna. Þessir reyfar-
ar urðu víða vinsælir, einnig á Islandi. En
mér sýnist ótvírætt að þeim hrakaði stöðugt,
þeir urðu æ formúlukenndari, og þesslegri að
höfundur væri bara að vinna fyrir sér.
Ljóðin vöktu fyrst verulega athygli á Tu-
réll, 1973 þegar hann gaf út Karma cowboy,
sem nýlega var endurútgefín í upprunalegu
formi. Þetta er löng bók, uppundir 300 bls. og
ýmist prentuð eftir vélriti eða handriti, eins
og fleiri ljóðasöfn hans. Þetta eru „opin ljóð“,
eins og þá var tíska, ljóðmælandi talar um
sjálfan sig við hversdagslegustu aðstæður,
nefnir vini sína, lestrarefni og hugleiðingar.
Titillinn helgast af því að þama blandast sam-
an svokölluð fjöldamenning, ekld síst banda-
rísk, mikið er vitnað í Andrés Önd, kúreka-
myndir, Súpermann, djassleikara og
tískuhöfunda 6. áratugsins; en á hinn bóginn
kemur inn búddismi og taótíska þessa tíma.
Allt skyldi fram, ekki aðskilja einkalegt og
opinbert, og því er hér margt sem mátti þykja
nýstárlegt 1973, en virðist helsti smálegt nú,
þ.á m. flatrímaðar þýðingar bandarískra
dægurlaga. Enn útþvældara er þó þegar Tu-
réll yrkir á ensku. Hér eru m.a. prósaljóð um
bernskuárin, og þann þráð tók Turéll upp og
spann áfram í fyrstu lausamálsbók sína: Van-
gedebilleder 1975. Hann hélt sama ljóðformi
alla tíð, dvelur við hversdagsleikann, en af
meiri sjálfsgagnrýni, t.d. í hinstu bókinni,
sem mótast af banalegu hans: Tja-a cha cha,
1993. En besta bók hans sem ég hefi séð er
Kom forbi (1984), þar eru mismunandi þættir
ljóðanna samstilltir að ákveðnu marki, svo
rabbkennd sem þau þó eru. Þar er m.a. langt
Ijóð sem ég heyrði hann lesa upp hvað eftir
annað, hann sagði að þannig yrði verk klass-
ískt, að höfundur væri alltaf að trana því
fram. Það heitir „For meget, mand“. „Þegar
mér finnst annað fólk vera að gera mér lífið
óbærilegt,“ sagði Turell, „þá reyni ég að setja
mig í þess spor.“ Og þama lýsti hann lífi sínu
sem einstæð móðir, bréfberi, gluggaþvotta-
maður og Frank Sinatra, svo salurinn lá í
hlátri. Ljúkum þessu á glefsu, lauslega
þýddri:
Það er ekki auðvelt að vera Einstæð Móðir
þá býr maður í tveggja herbergja í úthverfi, með húsa-
leigubætur
og allir aðrir í kringum mann eru líka einstæðar mæður
eða útlendir verkamenn.
Og maður kemst aldrei neitt að heiman
því börnin eru þarna alltaf og taka mann allan
og á hillunni er enn myndin af honum sem maður átti
þaumeðogmaður
hélt að það gæti orðið eitthvað almennilegt með honum,
og nú nennir
hann ekki einu sinni að koma og líta til þeirra eða gæta
þeirra annað veifið um helgi
og maður er alltaf einn með hugsanir sínar
og manni finnst maður vera að staðna
og þegar það svo loksins tekst að fá konuna í næsta til að
sjá um bömin
eitt kvöld og komast aðeins út á lífið og sjá eitthvað nýtt
oghittanýttfólk
og þegar maður svo aldrei þessu vant fer ekki ein heim
þá verður gaurinn alltaf skelfingu lostinn og ætlar út um
gluggann
þegar hann heyrir í bömunum.
Eða þá reiknar hann með að hann geti bara komið og
gert það og farið því allir
vita að Einstæð Móðir er auðveld bráð -
það er ekki auðvelt að vera Einstæð Móðir.
Og ef það svo loksins hefur tekist
og maður hittir mann og maður kann við hann
og maður skilur hvað hvort annað er að segja
og maður getur haldist í hendur og horfst í augu án þess
aðfinnastmaður
vera Ghita Norby og Ebbe Langberg í danskri kvik-
myndfrál960
og hann er ekki hræddur við bömin og þau kunna vel við
hann og spyrja sjálf hvort þau megi kalla hann pabba
og maður er farinn að skipuleggja sumarið, viku suð-
reftir,ogífyrsta
skipti ætla þau að vera saman allan daginn frá morgni til
kvölds
bara hann hún og bömin -
Og þá er það að bréfið skellur inn um lúguna einn morg-
un
bréfið frá konunni hans sem segir að hann sé giftur og
eigi fjögur böm í Herlev-úthverfinu og fái ekki skilnað
ogkomiekkiaftur
og þegar það bréf kemur
þá er ekki auðvelt að vera Einstæð Móðir.
En það er heldur ekki auðvelt að vera póstmaðurinn
sem á að kasta þessu bréfi inn um lúguna [o.s.frv.]
1 6 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 6. NÓVEMBER 1999