Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1999, Page 4

ÞAÐER
YFIR OSS
VAKAÐ
Um þessar mundir koma út í nýrri bók valdir kaflar úr
ræðum séra Haralds Níelssonar prófessors. Pétur
Pétursson prófessor skrifar inngang og birtist hér
útdróttur úr honum og ein af ræðunum úr bókinni.
Útgefandi bókarinnar er Hóskólaútgáfan.
SÉRA Haraldur Níelsson pró-
fessor var kunnasti guðfræð-
ingur og predikari síns tíma á
íslandi. Hann var fæddur á
Grímsstöðum í Mýrasýslu 1.
desember árið 1868 og lést í
Reykjavík árið 1928, þá rétt
tæplega sextugur að aldri.
Foreldrar hans voru Níels Eyjólfsson bóndi
og Sigríður Sveinsdóttir kona hans. Móðurafi
Haralds var hinn þekkti klerkur og fræði-
maður séra Sveinn Níelsson. Sveinn var tví-
kvæntur. Seinni kona hans hét Guðrún Jóns-
dóttir. Þeirra sonur var Hallgrímur, sem var
biskup 1889-1908, og dóttir Elísabet Guðný,
sem giftist Bimi Jónssyni, ritstjóra ísafold-
ar, og síðar ráðherra. Haraldur var tví-
kvæntur. Fyrri kona hans var Bergljót Sig-
urðardóttir og átti Haraldur með henni fimm
börn, en hún lést árið 1915. Seinni kona Har-
aids hét Aðalbjörg Sigurðardóttir og eignuð-
ust þau tvö börn.
Haraldur markaði djúp spor í guðfræði-
sögu 20. aldar og reyndar allt trúarlíf þjóðar-
innar. Þýðing hans á Gamla testamentinu á
íslensku úr frummálinu, sem hann lauk við
árið 1908, var afreksverk sem ber vitni um
afburða þekkingu í biblíufræðum og næmi á
meðferð íslensks máls. En þekktastur hefur
hann orðið sem predikari og eftir hann liggur
fjöldi predikana á prenti og í handriti, ræður
við hefðbundnar guðsþjónustur, líkræður og
húskveðjur sem voru algengar í upphafi ald-
arinnar. Haraldur vígðist sem prestur við
holdsveikraspítalann í Laugamesi árið 1908
og þjónaði því embætti til æviloka. Hann
sótti um og fékk prestsstöðu við Dómkirkj-
una í Reykjavík árið 1909 en varð að láta af
því starfi vegna meinsemdar í hálsi eftir
nokkra mánuði. Aðalstarf Haralds eftir að
hann lauk við þýðinguna var kennsla. Hann
var ráðinn kennari við Prestaskólann í
Reykjavík 1908 og eftir að Háskóli íslands
var stofnaður árið 1911 varð hann prófessor í
guðfræði og aðalkennslugrein hans var
Gamlatestamentisfræði. Tvisvar var Har-
aldur kosinn rektor Háskólans og gegndi
hann því embætti í fyrra skiptið árin 1916-
1917 og seinna skiptið 1927-28.
Mikið hefur verið skrifað um Harald, skoð-
anir hans og kenningar, en mest af því er
með því marki brennt að vera annaðhvort há-
stemmt lof og hól sem á stundum hefur jaðr-
að við persónudýrkun eða svo rætið og nei-
kvætt að ekki er mark á því takandi. Þeir
sem fylgdu honum að málum töldu að hann
hefði með spíritismanum snúið þeirri vörn
sem kirkjan og kristin trú voru í um aldamót-
in í sókn. En andstæðingum hans sveið það
hve áhrif hans voru mikil og vildu þeir að yf-
irvöld vikju honum úr kennarastóli við guð-
fræðideild Háskólans og jafnvel að hann yrði
gerður rækur úr þjóðkirkjunni.
Þegar Haraldur kom heim frá guðfræði-
námi í Kaupmannahöfn vorið 1897 tók hann
af miklum áhuga þátt í samfélagi þeirra guð-
fræðinga í Reykjavík sem mest létu trúar- og
kirkjumál til sín taka. Þar fór fremstur í
flokki Jón Helgason prestaskólakennari og
síðar biskup (1916-1938). Friðrik Friðriks-
son bættist einnig í þennan hóp þegar hann
kom frá Kaupmannahöfn sama ár og Har-
aldur. Þá hafði hann gefið læknisfræðina upp
á bátinn og snúið sér að námi í Prestaskólan-
um í Reykjavík og kristilegu æskulýðsstarfi.
Hann varð leiðtogi KFUM sem sýndi sig að
eiga grundvöll hér á landi þótt sjálft Heima-
trúboðið (Dansk indre mission) fengi engan
hljómgrunn, enda var það lenska hjá íslensk-
um menntamönnum að agnúast út í það. Þeir
Haraldur og Jón Helgason urðu miklir mátar
og samstarfsmenn við Prestaskólann og síð-
ar guðfræðideild Háskólans. Þegar Jón fór
að kynna rannsóknarniðurstöður þýskra
biblíufræðinga og frjálslyndu guðfræðina um
aldamótin 1900 átti hann góðan stuðning þar
sem Haraldur var, enda var hann skráður
meðritstjóri að trúmálatímariti því sem Jón
hafði veg og vanda af og nefndi Verði ljós.
Þessi nýja stefna samrýmdist illa guðfræði
og trúarlærdómum heimatrúboðsfólks og
fylgjendur lútherska rétttrúnaðarins réðust
gegn nýju stefnunni af miklum móð og voru
kallaðir íhaldsmenn í guðfræði fyrir vikið og
líkaði þeim mörgum það alls ekki illa.
Þessir ungu aldamótamenn höfðu brenn-
andi áhuga á því að efla kristna trú og kirkju-
rækni með löndum sínum og vildu af heilum
hug verja kristindóminn gegn gagnrýni og
árásum sem þá var farið að bera meira á en
áður, ekki síst af hálfu menntamanna sem
höfðu stundað nám í Kaupmannahöfn. Flest-
ir þeirra höfðu hrifist af hinum þekkta bók-
menntafræðingi Georg Brandes. Hin skarpa
gagnrýni hans á ríkjandi ástand í stjómmál-
um og menningarmálum Dana féll í góðan
jarðveg hjá íslenskum menntamönnum í
Kaupmannahöfn og nokkrir þeirra urðu
persónulegir vinir og kunningjar þessa
áhrifamikla manns, þar á meðal Hannes Haf-
stein fyrsti ráðherra íslands og leiðtogi
Heimastjómarflokksins. Skáld og rithöfund-
ar tileinkuðu sér hina hörðu gagnrýni og
neikvæðu viðhorf Brandesar gagnvart kirkju
og kristinni trú. Þar má t.d. nefna Gest Páls-
son og Einar Hjörleifsson sem síðar tók sér
eftimafnið Kvaran. Segja má að áhrif Brand-
esar á andlegt líf á Islandi hafi aldrei verið
meiri en þegar Haraldur sneri heim frá námi
og áratuginn þar á eftir. Athyglisvert er að
Einar Hjörleifsson átti eftir að venda sínu
kvæði í kross gagnvart kristindóminum og
gerast eindreginn talsmaður meistarans frá
Nasaret. Einar var áhrifamikill í stjómmál-
um landsins í upphafi aldarinnar sem rit-
stjóri því hann sat aldrei á Alþingi. Hann
sneri sér fyrst og fremst að skáldsagnagerð
og varð einn vinsælasti rithöfundur þjóðar-
innar. Hann lá ekki á liði sínu þar sem spírit-
isminn var og segja má að hann hafi verið
leiðtogi þeirrar hreyfingar allt frá því að
hann heillaðist af spíritismanum, þá ritstjóri
á Akureyri árið 1904. Með þeim Einari og
Haraldi tókst náin vinátta og snem þeir bök-
um saman þegar ráðist var á spíritismann.
Ekki er óeðlilegt að spurt sé hvers vegna
Haraldur Níelsson varð spíritisti. Astæðuna
er að hluta til að finna í einkalífi hans en einn-
ig í stöðu kirkjunnar og kristinnar trúar
meðal menntamanna um aldamótin 1900.
Ymsir sáu í sálarrannsóknunum möguleika á
því að hægt væri að sanna með aðferðum
raunvísinda að maðurinn lifði af líkamsdauð-
ann. Þetta þótti þeim hinum sömu geta
styrkt kirkjuna og rennt nýjum stoðum undir
kristna trú. Hinar miklu framfarir í vísindum
á 19. öld ólu af sér þær vonir að þeim væru
nánast engin takmörk sett þegar um það var
að ræða að bæta mannlífið og sigrast á því
sem ógnaði manninum - jafnvel dauðanum.
Haraldur Níelsson prófessor
Biblíurannsóknimar og endurmat á trúar-
lærdómum kirkjunnar sem Haraldur kynnt-
ist í sambandi við vinnu sína við þýðingu
Gamla testamentisins gengu í berhögg við þá
guðfræði sem hann hafði lært og þá trú sem
hann eignaðist við móðurkné og hjá frænda
sínum og fóstra Hallgrími Sveinssyni bisk-
upi. En hann hlaut að styðjast við túlkunar-
sjónarmið þýsku biblíurannsóknanna sem
byggðust á viðurkenndum sagnfræðilegum
og bókmenntafræðilegum aðferðum og það
var ástæðan fyrir því að hann tók að endur-
skoða þær kenningar og viðhorf sem honum
höfðu verið innrættar. Þá vaknaði efi hans
um réttmæti ýmissa kenninga kirkjunnar og
gildi þeirra fyrir kristna trú.
Það var þrá eftir raunveruleika kristinnar
trúar og ást á sannleikanum sem dró Harald
að fundunum í Tilraunafélaginu sem var
stofnað haustið 1905 að forgöngu Einars H.
Kvaran. Þetta félag sem átti að vera lokað og
starfa í kyrrþey starfaði til ársins 1912. En
starfsemi þess vakti fljótt mikið umtal og
deilur og magnaðar sögur gengu manna á
milli um það sem fór fram á fundum félags-
ins. Félagsmenn voru einkum úr hópi vina,
vandamanna og samherja Einars og Björns
Jónssonar og þess vegna mátti fyrstu árin
greina afstöðu manna til sálarrannsókna
nokkuð örugglega eftir því hvort þeir fylgdu
Heimastjómarflokknum eða stjómarand-
stöðuflokknum undir forystu Björns Jóns-
sonar. Fundargerðir sem varðveist hafa frá
fundum þess sýna glögglega að yfir þeim var
trúarlegur blær, bænir fluttar og sálmar
sungnir. Fyrir kom að haldnar væm sérstak-
ar guðsþjónustur fyrir félagsmenn, annað-
hvort í húsi því sem það lét reisa, sem stund-
um var kallað Sambandshúsið, eða á heimili
Einars H. Kvaran. Að jafnaði predikaði
Haraldur við þær guðsþjónustur og nokkur
handrit af ræðum sem hann flutti við þau
tækifæri hafa varðveist í skjalasafni hans.
Þar fléttar hann spíritismann saman við boð-
un kristinnar trúar og það er greinilegt að ár-
ið 1906 er hann orðinn sannfærður sgíritisti
og hikar ekki við að gangast við því. A þess-
um fundum í Tilraunafélaginu er gmnnurinn
lagður að því predikunarstarfi sem Haraldur
varð frægastur fyrir og fór að mestu fram við
guðsþjónustur sem haldnar voru annan
hvern sunnudag í Fríkirkjunni í Reykjavík
frá árinu 1914. Frumkvæðið að þessum guðs-
þjónustum átti kjami fólks sem áður hafði
sótt fundi í Tilraunafélaginu og hefur áreið-
anlega saknað þess að fá ekki að heyra þær
andríku ræður sem Haraldur flutti þar. Tal-
að var um Haraldssöfnuð í þessu sambandi
og áreiðanlega hefði verið grundvöllur fyrir
stofnun sérstaks safnaðar um séra Harald í
Reykjavík á öðmm áratugi aldarinnar ef
hann hefði gengist inn á það. En hann vildi
ekki að spíritisminn yrði sérstök trú og lýsti
því yfir að hann yfirgæfi ekki evangelísk-lút-
hersku þjóðkirkjuna meðan honum væri
stætt enda var hann viss um að vísindalegar
rannsóknir og samviskufrelsi í trúmálum
væri beinlínis í anda siðbótarmannanna.
Sjálfur leggur Haraldur á seinni hluta ævi
sinnar ekki mikið upp úr predikunarstarfi
sínu fyrir þann tíma er spíritisminn kom til
sögunnar. Þetta sést best á því að hann vildi
síðar á ævinni ekki láta birta neitt af þeim
predikunum sem vom til frá þeim tíma er
hann flutti guðsþjónustur í Dómkirkjunni í
Reykjavík. Ekki er þó svo að predikun hans
frá þeim tíma hafi fallið í grýttan jarðveg. Ás-
mundur Guðmundsson biskup segir frá því
að fólk hafi á þessum ámm þyrpst til kirkju
til að hlýða á hann. „Hann hreif hugi þess og
náði á þeim djúpum tökum, enda þótt þau
yrðu meiri og dýpri síðar meir.“
Afstaða Haralds til eldri predikana sinna í
dómkirkjunni mótaðist að sjálfsögðu af þeirri
áherslu og því mikilvægi sem hann gaf spírit-
ismanum í boðun kristinnar trúar, enda segir
hann sjálfur í formála að fyrri hluta predik-
unarsafnsins Árin og eilífðin árið 1920, að:
„Sé nokkuð nýtilegt í predikunarstarfi mínu
og þessum ræðum, þá er það fyrst og fremst
þaðan [þ.e. frá sálarrannsóknum] runnið.“
Þær ræður sem varðveist hafa frá því fyrir
1914 sýna greinilega að ræðusnilld hans var
ekki bundin við boðun spíritismans. Það er
því full ástæða til að gefa þeim gaum þótt
hann gefi þeim sjálfur ekki háa einkunn. I
safni hans sem áður er minnst á, sem að
mestu leyti virðist hafa varðveist eins og
hann sjálfur gekk frá því í pökkum, hefur
hann sett flestar þessar ræður í pakka og
merkt „Af- gamlar ræður“ og „Gamalt rusl“.
Hér er það bardagamaðurinn Haraldur Ní-
elsson sem skrifar í hita átakanna, en í þeim
hlaut hann sár og missti nána vini. Það var
ekki umburðarlyndi eða sáttfysi sem ein-
kenndi hann í þessum ham. Hann dró skýrar
línur, varð harðorður um kenningar and-
stæðinga sinna og beitti biblíuþekkingu sinni
til að slá vopnin úr höndum þeirra. Þannig
hreif hann fólk með sér og skapaði um sig
hóp aðdáenda og fylgjenda um allt land sem
litu á hann sem andlegan leiðtoga og leituðu
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 20. NÓVEMBER 1999