Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1999, Qupperneq 7
Myndín var tekin af fjölskyldunni við tjöldin, trúlega sumarið 1936. Á myndinni eru Guðlaug Gísladóttir, Sigurjón Árni Ólafsson og börnin Guðlaug
V (f. 1921), Jóhanna (f. 1927), Guðmundur (f. 1926), Örn (f. 1930) og Atli (f. 1932). Guðlaug (yngri) var oftast hjá pabba sínum inni í bænum og
sá um heimilið fyrir hann og bróður sinn sem var í vinnu með honum. Eldri börnin voru á þessum tíma í sveit eða bundin í vinnu.
í TJÖLDUMI
ELUÐAÁRDAL
EFTIR KRISTÍNU ARNARDÓTTUR
Stundum getur ein Ijósmynd sagt mikla sögu. Hér er
sögð sagan ó bak við Ijósmynd fró liðnum tíma.
Asumarmánuðum
streyma borgarbúar út
um sveitir landsins til að
njóta sumarsins í nátt-
úrulegu umhverfi. Marg-
ir halda á skipulögð
tjaldsvæði þar sem að-
staða er fyrir ferðafólk
og sumir slá upp tjaldi við lítinn læk fjarri
alfaraleið. Fæstum borgarbúum myndi þó
detta í hug að eiga næturstað rétt utan við
borgina, hvað þá að dvelja í nokkrar vikur
með börn og buru í tjaldi í Elliðaárdalnum.
Fyrr á öldinni voru tengsl borgarbúanna
við sveitir landsins enn sterkari en nú er.
Það þótti alls ekki viðunandi að láta börn
mæla göturnar sumarlangt og allflestir áttu
þess kost að koma börnum sínum í sveit.
Einnig var nokkuð um að fjölskyldur kæmu
sér upp sumarbústöðum, stundum mun nær
borginni en við eigum að venjast, enda sam-
göngur allar erfiðari en nú er. Nokkru fyrir
1930 var byrjað að deila út til almennings
erfðafestulöndum úr landi Ártúns, svo-
nefndum Ártúnsblettum. Þarna var gert
ráð fyrir sumarbústöðum og garðlöndum.
Eftirspurn eftir þessum löndum virðist hafa
verið töluverð, því næstu árin voru útbúin
fleiri svæði s.s. á hluta jarðarinnar Bústaða,
ofan við Árbæ, svonefndir Árbæjarblettir
og upp með Elliðaánum voru Selásblettir.
Sumarbústaðir voru einnig í Blesugrófinni
og utan í Elliðaárdalnum. Ekki áttu allir því
láni að fagna að eiga sumarbústað og meðal
þeirra var Sigurjón Árni Ólafsson fyrrver-
andi alþingismaður og kona hans Guðlaug
Gísladóttir. Guðlaug lét sumarbústaða-
leysið ekki aftra sér frá sumardvöl utan
borgarmarkanna. I sumarbyrjun árin 1936,
1938 og 1939 tók hún sig upp með barna-
hópinn sinn og settist að í tjöldum utanvert
í Elliðaárdalnum. Á þessum tíma var hún
rúmlega fertug og hafði eignast 13 börn en
misst tvö þeirra mjög ung. Fjölskyldan stóð
í eilífum flutningum og hafði átt heima á ell-
efu stöðum undanfarin 24 ár frá giftingu
þeirra hjóna. Árið 1936 bjuggu þau í
þriggja herbergja íbúð við Hverfisgötu en
1937 fluttu þau að Bergstaðastræti og 1938
á Hringbraut. Ætla mætti að Guðlaug hafi
verið lúin af flutningum og barnastússi og
því er það nokkurt undur að hún hafði orku
til að leggjast í útilegur sumarlangt.
Guðlaug dvaldi þessi þrjú sumur í tjöld-
um í hvömmum rétt ofan við Elliðaárnar.
Þarna voru gilskorningar eftir ársprænur
sem runnu ofan af Breiðholtinu í kvíslina
sem nefndist Litlu Elliðaár og rann um lág-
ina sem nefndist Blesugróf. Nú er búið að
slétta þetta svæði, trúlega vegna malar-
náms. Guðlaug dvaldi ekki alltaf á sama
stað og síðasta sumarið var hún í grennd við
sumarbústað vinafólks þeirra hjóna sem
var á þessum slóðum. Þessar útilegur voru í
4-6 vikur hvert sumar, þó eitthvað styttra
1938 vegna rigninga og vatnavaxta í ár-
sprænunni sem rann um hvamminn. Ein-
munablíða var sumarið 1939 og munu börn-
in hafa verið fáklædd flesta daga það
sumarið. Sumarið 1937 var farið lengra út
úr borginni og dvalið í gömlu bæjarhúsi að
Syðri-Reykjum í Biskupstungum.
Utbúnaðurinn var fluttur úr bænum inn í
Elliðaárdal á yfirbyggðum bíl sem í daglegu
tali nefndist sveitabíll. Þetta var bíll með
sætum fyrir nokkra farþega og einföldu
húsi yfir pallinum.
Fjölskyldan kom sér fyrir í tveim vega-
vinnutjöldum, annað tjaldið var eldhústjald
en hitt tjaldið svefntjald. Þegar margt var
um manninn var sofið í þeim báðum. Tré-
gólf voru í báðum tjöldunum og var þeim
slegið saman á staðnum. Farangurinn var
fluttur í kössum og koffortum sem síðan
gegndu hlutverki sem húsbúnaður í tjöld-
unum. I eldhústjaldinu var kommóða og
prímus að elda við. Fyrir utan tjaldið stóð
skápur undir matvæli sem þurftu að geym-
ast á svölum stað. Einn dívan og fáeinir
beddar voru teknir með að heiman en það
voru eins konar harmonikkurúm sem hægt
var að leggja saman. Þau voru úr trégrind
sem strigi var strengdur á. Þessi sömu rúm
voru notuð heima og sváfu börnin í þeim
alla barnæskuna.
Lífið í tjöldunum var með svipuðu sniði
og heima fyrir. Á borðum var hinn almenni
hversdagsmatur þeirra tíma, slátur, siginn
fískur og saltfiskur og einstaka sinnum nýr
fískur eða kjöt sem Sigurjón kom með úr
bænum. Uppistaðan var aðallega grautar
og brauðmatur. Eitthvað var notað af grös-
um úr umhverfinu svo sem hundasúru-
stönglar sem soðinn var grautur úr og blóð-
berg í te. Mjólk var sótt frá rafstöðinni í
Elliðaárdal og seinasta sumarið frá býlinu
Bústöðum við Bústaðaveg. Börnin voru lát-
in sækja matvörur í verslun í Sogamýrinni
rétt neðan við Sogaveginn en þangað var
drjúgur spölur. Þar var keypt brauð,
kringlur og kleinur og það sem vantaði af
nýlenduvörum. Stundum fór Guðlaug með
þeim. Börnin undu sér oftast nær úti lið-
langan daginn. Einkum hafði lækurinn að-
dráttarafl til alls kyns leikja. Þau þvældust
um holtin í kring og með ánum. Eitt sinn
slógust þau í för með ættingjum alla leið yf-
ir Breiðholtið um Yatnsendahæð og inn að
Vatnsenda við Elliðavatn. Þar var farið á
báti yfír í Þingnes þar sem elsta systirin var
gestkomandi í sumarbústað ásamt eigin-
manni sínum. Þetta var langur gangur iýrir
stutta fætur og þreyttir ferðalangar sem
komu heim í tjöld þann daginn. Votviðri
aftraði engum frá útiveru og börnin höfðu
vaxbornar regnkápur og sjóhatta frá Sjó-
klæðagerðinni.
I Blesugrófinni var volgra utan í litlum
kletti þar sem heitt vatn rann í röri út úr
berginu. Utan um þetta hafði verið hróflað
upp torfkofa og þar var trékassi sem vatnið
safnaðist í. Þar voru börnin böðuð og stund-
um var þveginn þvottur.
Ekki var um að ræða mikla einangrun því
hægt var að komast í bæinn ef með þurfti.
Strætisvagn gekk að rafstöðinni og var
göngubrú yfir Elliðaárnar frá hólmanum
yfir að rafstöð. Sigurjón Árni Ólafsson var á
þessum árum alþingismaður en var verk-
stjóri hjá Ríkisskip milli þinga eða á eyrinni
eins og það var kallað. Hann var bundinn af
vinnu en kom stundum inneftir um helgar á
fund konu og barna. Oftast fékk hann ein-
hvern til að skutla sér og kom færandi
hendi með vistir úr bænum.
ERLENDAR/
B&KUR
HJÁTRÚ
OG HIND-
URVITNI
Ditte und Giovanni Bandini: Kleines
Lexikon des Aberglaubens.
Deutscher Taschenbuch Verlag
1998.
Hugtakið „hjátrú“ kemur
fyrst fyrir í prentuðum
textum í Nýja testameti
Odds Gottskálkssonar
1540, næst í Alþingisbókum frá fyrri
hluta 17. aldar - 5. bindi. Hugtakið
var fyrst notað um afskræmisleg
trúarbrögð, frávik frá kórréttum
trúarbrögðum, hindurvitni var af
samskonar toga. Síðar er tekið að
nota hugtakið í nútímamerkinu um
„þjóðsögur og ævintýri“. Fyrsti
safnari slíkra sagna var Árni Magn-
ússon, en hann hefur kynnst ævin-
týrasöfnum Charles Perraults. Árni
hóf söfnun sína fyrir 1689, síðan líða
um 150 ar, þar til Magnús Grímsson
og Jón Árnason hefja þjóðsagnasöfn-
un. Og fyrir hvatningu Konrads
Mauress vinnur Jón Árnason að
þjóðsagnasöfnun og Þjóðsögur Jóns
Árnasonar koma út í Leipzig 1862-
64. Rómantíska stefnan varð hvati
söfnunar ævintýra og alþýðulegra
sagna, Grimms bræður, og síðan
verður „þjóðsagan" rannsóknarefni
fræðimanna ásamt allskonar hjátrú
og hindurvitnum. Handwörterbuch
des deutschen Aberglaubens, gefin
út af Báchold Staubli í 9 bindum,
1927, endurútgáfa 1987, er meðal
merkustu uppflettirita um þessi efni.
í þessari bók eru margvíslegar
frásagnir og lýsingar á því sem nú er
nefnt hjátrú og hindurvitni. Höfund-
amir vitna í orð Goethes um að „hjá-
trúin væri póesía lífsins". Skáldskap-
ur lífs kynslóðanna. Skáldskapur
ævintýranna og „huldufólk, sem
sveimar um dalinn“, álfaskip, sem
sigla inn fjörðinn undir hvítum segl-
um. En hjátrúin var meira. „Allt lífið
var gegnsýrt af varúðarreglum og
bannreglum.
Undirrót þessa er trú frummanns-
ins. Menn hugðu alla náttúruna
magni gædda, og gat það orðið
mönnum bæði til góðs og ills; mikill
ótti einkenndi allt viðhorf manna,
einkum varð að hafa mestu gætni við
alla hluti, sem framar öðrum voru
magnaðir“ - Einar Ól. Sveinsson:
Um íslenskar þjóðsögur. Rv. 1940.
Þessi ótti við margvíslegustu hluti
og trú á víti og hegðunar hætti
bundu hegðun manna í ákveðnar
skorður, sem var varhugavert að
víkja sér undan. Umhverfið var mag-
ískt og menn gátu kallað fram hætt-
ur með óvarkárni í umgengni. Bann-
helgi lá á vissum stöðum og
glannaleg umgengni á bannhelgum
stöðum kallaði yfir glannann heiftar-
full viðbrögð. Ef menn sviku sína
álfamey, hrein hefndin á svikaranum
í og afkomendum hans í marga liði.
Helgi og ótti voru bundin vissum
dögum og nóttum. Valborgarmessu-
nótt var einhver varahugaverðasta
nótt ársins, þá fór allt illþýði undir-
heima á kreik, en daginn eftir, 1. maí
var dansað kringum maísstöngina.
Sólhvörf og sólstöður voru örlaga-
dagar. Það má tengja þjóðtrúna sögu
og viðhorfum manna í árdaga, óttinn
um að sólin gæti horfið og sólardýrk-
un. I þessari uppsláttarbók eru kafl-
ar um íllt augnaráð, ýmsar dýrateg-
undir og umgengni við þau, „dyggð“
steina, mánaðarnöfn og tengsl þeirra
við stjörnuspekina, nomir og varnir
gegn galdri, spásagnir og lækninga-
mátt ýmissa jurta, nýarsnótt og þær
hulduverur sem þá fara á kreik.
Þannig mætti lengi telja. Bókin kom
út í desember 1998 og er fyrsta út-
gáfa, 336 blaðsíður.
SIGLAUGU R
BRYNLEIFSSON
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 20. NÓVEMBER 1999 7