Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1999, Side 10

Útsýni til Snæfellsjökuls af Laugarhöföi, hæðinni ofan við Laugarbrekku.
GRE IN OG MYNDIR: GÍSLI SIGURDSSON
Guðríður Þorbjarnardóttir, víðförlasta kona miðalda,
fæddist, ólst upp og átti heima vestur und ir Jökli fram
til þess er hún flutti til Grænlands um tvítugt. Hér er
liti iðá æskuslóðir þessarar merku konu sem verður
heiðruð með [: jví að höggmynd Ásmundar Sveins-
sonar, Fyrsto hvíta móðirin íAmeríku, verður sett
upp í nónd við Laugarbrekku.
✓
Asíðustu mánuðum hefur
þrennt orðið til þess að
vekja athygli á Guðríði
Þorbjarnardóttur, sem
fengið hefur þá einkunn
að vera víðförlasta kona
miðalda og auk þess
fyrsta hvíta móðirin í
Ameríku. Fyrsta ástæðan er landafundaaf-
mælið og af því tilefni margskonar umfjöllun
og umræða um Grænlands- og Vínlandssigl-
ingar íslendinga fyrir 1000 árum, þar sem
byggt er á frásögn Grænlendinga sögu og
Eiríks sögu rauða. I annan stað kom út fyrir
síðustu jól bók Jónasar Kristjánssonar, fyrr-
verandi forstöðumanns Ámastofnunar, um
Guðríði. Bókin heitir Veröld víðog fjallar um
ævi Guðríðar, þó ekki sagnfræðilega. Bókin
er að öðrum þræði skáldverk, en stór-
skemmtileg aflestrar. Þriðja ástæðan sem
mætti nefna er sú að Hilary Rodham Clin-
ton, forsetafrú í Bandaríkjunum, hefur hrif-
izt af sögu Guðríðar og vakið athygli á henni,
en stundum er eins og þurfi frægt fólk í út-
löndum til að opna augu okkar fyrir því sem
ætti að vera vel ljóst.
Við teljum að Leifur Eiríksson eigi heiður-
inn af því að hafa fyrstur Evrópumanna stig-
ið fæti á strönd meginlands Ameríku, eða
„fundið Ameríku“ eins og það hefur stundum
verið orðað. Seint verður úr því skorið hvort
írskir sjófarendur voru þá löngu búnir að því
eins og kenningar eru um og fram kom til
dæmis í greinum eftir Hermann Pálsson í
Lesbók sl. haust.
Það er samt ekkert sem bendir til annars
en að Guðríður Þorbjarnardóttir sé fyrsta
hvíta móðirin á þeim slóðum og að fæðing
Snorra Þorfmnssonar sé meðal þess sem
hæst gnæfir þegar litið er til Vínlandssigl-
inga íslenzkra manna fyrir 1000 árum.
Hver var Guðríður Þorbjarnardóttir?
Þrátt fyrir aukna frægð Guðríðar upp á
síðkastið eru ugglaust margir meðal okkar
sem þekkja sögu hennar minna en vert væri.
Guðríður hefur samt verið heiðruð með því
að ein af millilandaflugvélum Loftleiða bar
nafn hennar og að minnsta kosti þremur
listamönnum hefur hún orðið yrkisefni.
Fyrstan er að nefna Ásmund Sveinsson og
verður síðar vikið að höggmynd hans,
Fyrstu hvítu móðurínni í Ameríku". Annar
er Jónas Kristjánsson eins og áður var nefnt
og í þriðja lagi hefur Brynja Benediktsdóttir
samið einleikinn Ferðir Guðríðar sem fluttur
var í fjórum löndum. En hver var Guðríður
Þorbjarnardóttir? Hér verður aðeins að
stiklað á mjög stóru og þá byggt á því sem
segir í Eiríks sögu rauða og Grænlendinga
sögu.
Á Laugarbrekku á Hellisvöllum undir
Jökli bjó á síðasta aldarfjórðungi 10. aldar
Þorbjörn Vífilsson en Vífill faðir hans hafði
komið út til Islands með Auði djúpúðgu.
Höggmynd Ásmundar Sveinssonar: Fyrsta hvíta móðirin í
Ameríku. Þessi mynd af Guðríði Þorbjarnardóttur og
Snorra syni hennar verður sett upp i námunda vfð Laugar-
brekku næsta vor.
Bjarnarlaug, kennd við Bárð Snæfeilsás, er efst á hæðinni ofan við Laugarbrekku þar sem heitir
Laugarhöfuö. Vatnið er í fornum eldgíg.
Langf erðir Guðríðar Þorbjarnardóttur

2. Misheppnuö
- Vínlandsferö með L
Þorsteini Eiríkssyni,
eiginmanni sínum
3. Vínlandsferö með
Þorfinni Karlsefni, síðari
eiginmanni sínum
Heliuland
r
G*
Vestribyggð
1. Frá íslandi til
H Grænlands með
foreldrum sínum
Glaumbær
s w Eystrl-
■ '5ay"ð
4. Heimsi.
frá Vínlandi
til Grænlands
|6. Heimflutnjngar
“I frá Noregi til Islands
Noregur
5. Flutningur
'ÍfráGrænlandi, ,
fórtilNoregs
England
8. Heimganga
frá Róm og
sigling út
Sigling utan
suourganga
Rómar
Róm
Kona hans hét Hallveig Einarsdóttir. Hún
var frá Laugarbrekku og þar bjuggu þau
Þorbjörn og Hallveig. Þau áttu dóttur þá er
Guðríður hét og þótti þá er hún varð gjaf-
vaxta allra kvenna fríðust og „hinn mesti
skörungur í öllu athæfi sínu“.
Skammt er frá Laugarbrekku austur að
Arnarstapa þar sem Guðríður var löngum að
fóstri, enda mikil vinátta með Laugar-
brekkufólki og þeim Ormi og Halldísi á Arn-
arstapa. Vinátta góð var og með Þorbirni og
Eiríki rauða.
Svo fór rúmum áratugi eftir að Eiríkur
rauði sigldi með sitt hafurtask til Grænlands
að Þorbjörn á Laugarbrekku ákvað að flytja
einnig búferlum til Grænlands og keypti skip
sem uppi stóð í Hraunhafnarósi. Ásamt
Laugarbrekkufólkinu voru með í för hjónin á
Arnarstapa.
Skemmst er frá því að segja að byr tók af
eftir skamma siglingu og lenti fólkið í lang-
varandi hafvillum og hrakningum í stórsjó
þegar veður tóku að ýfast. Dóu þá margir,
þar á meðal Ormur og Halldís. Um vetur-
nætur náðu þeir sem eftir lifðu til Herjólfs-
ness, syðst í Grænlandi þar sem þeim bauðst
veturseta. Vorið eftir hélt Þorbjörn áfram
með fólk sitt og skip upp með vesturströnd
Grænlands, inn í Eiríksfjörð og til Bratta-
hlíðar þar sem Eiríkur rauði fagnaði þeim
vel. Gaf hann Þorbirni vini sínum land að
Stokkanesi, handan fjarðarins.
Fyrir utan Leif átti Eiríkur tvo syni, Þor-
vald og Þorstein, sem talinn var gjörvileg-
astur maður á Grænlandi. Það fór því eins og
vænta má að Guðríður var gefin Þorsteini og
sögð „væn kona“, „sköruleg...vitur og kunni
vel að vera með ókunnum mönnum“. Auk
þess hafði hún söngrödd sem mikið orð fór
af. Guðríður og Þorsteinn settust að í Lýsu-
firði, sunnarlega í Vestribyggð.
Þorvaldur bróðir Þorsteins hafði fallið fyr-
ir skrælingjum í könnunarför til Vínlands.
Hvorttveggja var að Þorsteinn vildi ná í lík
bróður síns til sómasamlegrar grefrunar og
svo hitt, að hinar ókunnu strendur hafa þótt
seiðandi.
Athyglisvert er í ljósi þeirrar mannraunar
sem Guðríður hafði þá nýlega ratað í á leið-
inni til Grænlands, að hún varð samferða
bónda sínum. í annað sinn lagði hún upp út í
óvissuna og hrakfarasagan endurtók sig.
Velkti skipið úti næstum heilt sumar og dóu
margir af sótt; þar á meðal Þorsteinn.
Nú var Guðríður orðin ung ekkja á Græn-
landi. En naumast var þess von að ekkju-
standið stæði lengi þegar önnur eins kona
átti í hlut. Skömmu eftir árið 1000 sigldi
Þorfinnur karlsefni frá Þórðarhöfða í Skaga-
firði til Grænlands; auðugur farmaður með
konungablóð í æðum, og lagði að landi í
Eiríksfirði. Beztu kostir hans þóttu þó
gjörvileiki, manndómur og drengskapur.
Þarna hafði Þorfinnur karlsefni vetursetu og
þá bar saman fundum þeirra Guðríðar og
felldu þau fljótt hugi saman. Bað Þorfinnur
Guðríðar og var brúðkaup þeirra drukkið
þann vetur í Brattahlíð.
Ljóst má vera að margt hefur verið rætt
um Vínland í Brattahlíð. Hefur Þorfinn
Forn þingstaður á Laugarbrekku var uppi á bergbrúninni við gilið. Þar var réttað yfir Axlar-Birni,
hann tekinn af lífi og dysjaður skammt frá.
i kirkjugarðinum á Laugarbrekku. Glerhýsið er yfir leiði Matthíasar sýslumanns sem grafinn var í
kirkjunni 1660. Fjær er bæjarhóllinn, rústir bæjarins á Laugarbrekku.
karlsefni og farmenn hans fýst að sjá þessi
lönd í vestrinu og svo er að skilja að Guðríður
hafi ekki latt eiginmann sinn, né heldur að
hún hafi verið búin að fá nóg af hrakningum
á sjó. Að vori lögðu þrjú skip af stað og urðu
samflota, en Þorfinnur karlsefni var forystu-
maður og Guðríður komin í sína þriðju út-
hafssiglingu. Er skemmst frá því að segja að
leiðangurinn fann Leifsbúðir, en Þorfinnur
og Guðríður sigldu áfram suður með þessum
ókunnu ströndum og settust að til bráða-
birgða. Sumii’ fræðimenn telja að það hafi
verið þar sem New York-borg byggðist
löngu síðar.
Fyrsta veturinn í Vesturheimi fæddi Guð-
ríður sveinbarn og eftir því sem bezt er vitað
er sonurinn, Snorri Þorfinnsson, fyrsti hvíti
maðurinn sem fæðist í Vesturheimi. En fljót-
lega versnaði sambúðin við þá innfæddu,
sem aðkomufólkið nefndi skrælingja og því
var frekara landnám gefið upp á bátinn um
sinn.
Eftir þrjá vetur sigldu Þorfinnur karlsefni
og Guðríður aftur með sitt fólk til Græn-
lands; það var fjórða sigling Guðríðar, og
næsta vetur dvöldust þau í Brattahlíð. En
ekki til þess að setjast þar að. Næst var
stefnan tekin á Noreg; framundan var
fimmta úthafssigling Guðríðar. Skip þeirra
var hlaðið verðmætri verzlunarvöru og seldi
Þorfinnur vaming sinn í Noregi „og hafði
þar gott yfirlæti og þau bæði hjón af inum
göfugustu mönnum í Noregi, en um vorið
eftir bjó hann skip sitt til íslands".
Sjötta úthafssigling Guðríðar var út til ís-
lands. En stefnan var ekki tekin til æsku-
stöðva hennar undir Jökli, heldur til Skaga-
fjarðar, þar sem þau hjón settust að og
bjuggu það sem eftir var ævinnar. Heim-
koman til tengdaforeldranna hefur þó verið
blandin beizkju fyrir Guðríði, slík yfirburða-
kona sem hún var. En Þórunni tengdamóður
hennar, sem var stórættuð; jafnvel með kon-
ungablóð í æðum, þótti sem sonur sinn „hefði
lítt til kosta tekið“.
Eiríkssaga segir þau Þorfinn og Guðríði
hafa sezt að á Reynisnesi, sem var í eigu ætt-
arinnar, en Grænlendingasaga segir að eftir
hinn fyrsta vetur þeirra í Skagafirði hafi
Karlsefni keypt Glaumbæ og reist þar bú.
Slíkt orð fór brátt af mannkostum og vits-
munum Guðríðar að tengdamóðirin flutti til
hennar og var hjá henni meðan hún lifði.
Ekki varð Þorfinnur karlsefni gamall
maður, en eftir dauða hans bjó Guðríður í
Glaumbæ með Snorra syni sínum og afhenti
honum búið þegar hann kvongaðist. Guðríð-
ur hafði alla tíð verið sannkristin kona og
þegar hún var orðin ekkja í annað sinn
fannst henni að hún skuldaði guði sínum það
að ganga suður til Róms og fá syndaaflausn.
Það var í rauninni glæfralegt fyrirtæki á
þeim tímum, en heimikhr um þessa för Guð-
ríðar eru ekki fjölorðar. I Grænlendingasögu
segir svo: „Og er Snorri var kvongaður, þá
fór Guðríður utan og gekk suður og kom út
aftur til bús Snorra, sonar síns, og hafði
hann þá látið gera kirkju í Glaumbæ. Síðan
varð Guðríður nunna og einsetukona og var
þar á meðan hún lifði.“
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 20. NÓVEMBER 1999
+ <
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 20. NÓVEMBER 1999 1 1