Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1999, Page 12

Það er ótrúlegt þrek og áræði hjá konu sem
komin var yfir miðjan aldur að ráðast í suð-
urgöngu. En fyrst varð að sigla utan, líklega
til Noregs og það varð sjöunda ferð Guðríðar
yfir úthafið. Sú áttunda skilaði henni heim og
þá hafði þessi víðförlasta kona miðalda séð
nóg af heiminum.
Litast um á Laugarbrekku
A æskuslóðum Guðríðar Þorbjamardóttur
undir Jökli er víðast hvar fagurt um að litast,
einkum þegar bjart er og jökullinn sést í sínu
mikla veldi svo og hraunstraumamir sem
hafa storknað í brattri hlíðinni. Undirlendið
er hvorki stórt né tiltakanlega grösugt og
hafið hvergi langt undan; brimið svarrar við
hamra sem rísa hæst í Þúfubjargi og Lón-
dröngum, lítið eitt vestar. Fyrir utan húsa-
þyrpingar á Arnarstapa og Hellnum er
ósnortin náttúra nánast hvert sem litið er; á
þessu umhverfi er ugglaust lítill munur frá
uppvaxtaráram Guðríðar.
Frá Arnarstapa liggur Utnesvegurinn
vestur yfir Hellnahraun og lítið eitt vestar
liggur hann norðan undir brattri hæð sem
heitir Laugarhöfuð og síðan meðfram Laug-
arvatni. Snertuspöl þaðan vekur athygli
skilti sem sett hefur verið upp við veginn.
Það er hópur áhugamanna á Snæfellsnesi
um Guðríði sem heiðurinn á af skiltinu og
þar segir í fáum orðum hver hún var og sé
litið til suðurs frá þessum stað sést bæjar-
stæðið á Laugarbrekku undir grösugri
brekku, rúman kílómetra frá veginum.
Búið var á Laugarbrekku til 1860; þá bjó
þar Magnús Gunnlaugsson, en litlar sögur
fara af honum. Bærinn var fluttur að Helln-
um, en túnið í Laugarbrekku var nýtt miklu
lengur. Raunar svo lengi að einhvemtíma
um miðja öldina, sem nú er að enda, var það
plægt og herfað með það fyrir augum að
gera það véltækt. En þess sér ekki stað leng-
ur; mestan part er þar kargaþýfí vaxið gras-
beðju.
Leiðin heim að Laugarbrekku frá þjóð-
veginum liggur yfir þýfðan móa og er þá
komið að tröð sem enn sést vel þrátt fyrir
grasbeðjuna. Tröðin liggur upp að háum
bæjarhóli með tóftum efst; því er líkast að
þar hafi hver bærinn verið byggður ofan á
öðrum. Fátt er þó markvert að sjá annað en
stein sem ber ártalið 1743. Yfir öll önnur
mannanna verk á þessum stað hefur grasið
miskunnað sig.
Skammt sunnan við bæjarhólinn er
kirkjutóft og kirkjugarður. Stóðu kirkjuyfir-
völd fyrir því 1993 að hann var girtur. Þarna
hefur staðið allstór torfkirkja sem lögð var
niður 1883 og stendur tóftin að mestu. Þar
stingur í augu að sjá mannvirki sem komið
hefur verið fyrir í tóftinni og líkist mest litlu
gróðurhúsi. Þegar betur er að gáð er þetta
ál- og glerhús einskonar grafhýsi. Það er yfir
gröf Matthíasar Guðmundssonar, sýslu-
manns á Snæfellsnesi, sem lézt voveiflega í
febrúarmánuði 1660. Ekki hefur þótt sæm-
andi að grafa annan eins mann utan
kirkjunnar og hann virðist jafnvel eiga góða
að í nútímanum.
Af síðari alda búendum á Laugarbrekku
hefur farið mest orð af Asgrími sem nefndur
var Hellnaprestur. Eftir ósætti við sóknar-
böm sín missti hann hempuna 1793 og þá
mest fyrir þær sakir að hann hafði af stríðni
við sýslumann gefið saman norðlenzkan
flakkara og frillu hans. Flakkarinn var þá
þegar kvæntur fyrir norðan. A þessum tíma
átti Ásgrímur Laugarbrekku og fluttist þá á
eignarjörð sína. Eftir mikið málaþras tókst
honum að að í'á uppreisn til prestsembættis
að nýju 1804. Arið 1821 kærði sýslumaður
hann aftur og varð það upphaf að langvinnu
málastappi; fylgdi ákærunni „sálmur" eftir
Ásgrím, sem var níð um sóknarbömin.
I prófastsrétti að Laugarbrekku 1822 var
hann aftur dæmdur frá kjóli og kalli, en
þrjózkan var slík þótt aldurinn væri farinn
að færast yfir kappann, að enn sigldi hann til
Kaupmannahafnar og var þar langdvölum til
að berjast íyrir endurheimt hempunnar. Fór
svo að hæstiréttur sýknaði hann og tók hann
þá enn við embætti í Breiðuvíkurþingum. Þá
var hann kominn fast að sjötugu og átti ekki
langt eftir. Mælti hann svo iyrir að hann
skyldi grafinn í hempu sinni í tvöfaldri kistu
og gröfin höfð fjögurra álna djúp.
Hvar á höggmynd Ásmundar
að standa?
Laugarbrekkuhópurinn, eins og áhuga-
menn um minningu Guðríðar Þorbjamar-
dóttur nefna sig, hefur fest kaup á afsteypu
af verki Ásmundar Sveinssonar, Fyrstu
hvítu móðurinni íAmeríku og verður myndin
sett upp í nánd við Laugarbrekku næsta vor.
Þessa höggmynd vann Ásmundur vegna
Heimssýningarinnar í New York 1940 og
sýnir hún konu standa í stafni á stílfærðu
skipi sem Ásmundur hefur þó kosið að láta
líkjast sel. Styður konan annarri hendi ofan
á drekahöfuð skipsins, en skyggir með hinni
fyrir augu um leið og hún heldur í höndina á
Þverhöggviðgnapir Þúfubjarg/ þrútið af lamstri veðra, segir í Áföngum Jóns Helgasonar. Á Þúfu-
bjargi sem sést frá Laugarbrekku segir þjóðsagan að Kolbeinn Jöklaraskáld hafi kveðizt á við
Kölska og haft sigur.
Rústir bæjarins á Laugarbrekku ber yfir kargþýft en grasgefið tún.
Laugarvatn, skammt frá Laugarbrekku. í fjarska sjást Lóndrangar. í sefi við Laugarvatn er
stærsta blómálfabyggð á íslandi að sögn Margrétar frá Öxnafelli.
Snorra syni sínum sem stendur á öxl hennar.
I Laugabrekkuhópnum eru Kristinn Jón-
asson, Ólafsvík, Reynir Bragason, Hellnum,
Ragnhildur Sigurðardóttir, Álftavatni í Stað-
arsveit, Guðrún Bergmann, Hellnum, og
Skúli Alexandersson, Hellissandi. Hugmynd
þeima var að gera eitthvað til heiðurs Guð-
ríði Þorbjarnardóttur á árinu 2000, en málið
hefur átt talsvert langan aðdraganda. Vetur-
inn 1990-91 fluttu alþingismennimir Skúli
Alexandersson, Ragnar Arnalds, Stefán
Guðmundsson, Salome Þorkelsdóttir, Rann-
veig Guðmundsdóttir, Kristín Einarsdóttir
og Aðalheiður Bjarnfreðsdóttir tillögu til
þingsályktunar um kynningu á Guðríði
Þorbjamardóttur. Var þar skorað á ráðun-
eyti menntamála og samgöngumála að beita
sér fyrir verðugrí kynningu og Laugar-
brekka var þá sérstaklega nefnd.
Laugarbrekkuhópurinn hefði helzt viljað
fá vegagerðina til þess að leggja afleggjara
frá þjóðveginum að Laugarbrekku og að þar
yrði byggður stallur undir höggmyndina. Nú
virðist málið hinsvegar hafa fengið þá af-
greiðslu að vegurinn nái aðeins hálfa leið.
Þar á höggmyndin að standa og þar er fyrir-
hugað bflastæði.
Kynngimagnaður staður
Landnámsmaður á Laugarbrekku var
Bárður Snæfellsás, maður af tröllakyni og
eigi einhamur. Að sögn gekk hann inn í jök-
ulinn á dánardægri og varð átrúnaðargoð.
Flest er hér kynngi magnað og ekki sem
sýnist. Lítum fyrst á Laugarholtið ofan bæj-
arstæðisins; hæð eða lágt fell sem hallar til
suðurs. Fljótt á litið virðist þetta vera há
jökulalda, en þegar upp er gengið kemur í
ljós rauðamöl og loks mikið gímald með vatni
efst, þar sem heitir Laugarhöfðuð. Þarna er
þá forn eldgígur með vatni sem heitir Bárð-
arlaug; náttúravætti og nafnið er til komið
vegna þess að þar baðaði Bárður sig. Vestar,
í Purkhólum, er svipað náttúrufyrirbæri sem
lítur út fyrir að vera gígur en er líklega jarð-
fall og án vatns. Þar heitir Bárðarból.
Skammt vestan við bæjarstæðið á Laug-
arbrekku er hamar á gilbrún og flöt uppi á
honum. Þar er forn þingstaður enda heitir
staðurinn Þinghamar. Þar var réttað yfir
Axlar-Birni, einum frægasta fjöldamorð-
ingja Islandssögunnar. Þótti hann hafa unn-
ið til þess að vera beinbrotinn áður en hann
var höggvinn, en að enduðu var líkið hlutað í
þrennt og dysjað þar skammt frá í þrennu
lagi til þess að ófétið gengi síður aftur. Hvort
það dugði til þess að hann lægi kyrr veit ég
ekki, en mér varð hugsað til hans þegar ég
var á gangi um bæjarstæðið á Laugarbrekku
og þá var hreinlega einhver sem setti fyrir
mig fótinn svo ég steyptist á hausinn. En þar
var gras undir og mér varð ekki meint af
byltunni.
Frá Laugarbrekku sést vestur með
ströndinni út að Malarrifi. Þar eru alls stað-
ar hamrar og jafnvel í góðviðri þegar hafflöt-
urinn virðist spegilsléttur, rísa alltaf öldur
og brotna við þessa bergveggi. Á unglingsár-
um sínum hefur Guðríður Þorbjarnardóttir
þekkt þessa strönd vel; ugglaust hefur hún
margoft gengið vestur á Þúfubjarg, sem er
þverhöggvið og þiútið af lamstri veðra eins
og Jón Helgason segir í Áföngum. Ofan af
Svalþúfu er stórfenglegasta útsýnið hér um
slóðir þegar horft er til Lóndranga, þessara
myndrænu gostappa sem rísa upp úr klett-
óttri ströndinni eins og miðaldadómkirkja.
Nema hvað þær skarta ekki brimlöðrinu.
Mannvirki nútímans setja ekki mark sitt á
þetta iimhverfi svo um muni. Þegar ekið er
eftir Utnesvegi vestur og norður með jöklin-
um er náttúran alls staðar í aðalhlutverki.
Og ekki er allt sem okkur sýnist, þessum
sem enga dulræna hæfileika hafa. Við tökum
að vísu eftir fallegu sefi skammt frá veginum
við Laugarvatn. En „augu voru eru haldin og
hjörtu voru trufluð“, eins og Snæfellingurinn
Jóhann Jónsson segir í Söknuði, og þess
vegna sjáum við ekki blómálfana þar. En
þeir eru þar; meira að segja stærsta blóm-
álfabyggð á Islandi, eða svo sagði sjáandinn
Margrét frá Öxnafelli. Annar sem upp er
sprottinn úr þessum jarðvegi og sér lengra
en nef hans nær er listamaðurinn og refa-
skyttan Þórður frá Dagverðará. Nú er hann
ekki lengur hér og íbúðarhúsið á Dagverðará
ber þess merki, jafnvel úr fjarlægð, að þar er
allt í eyði.
Það er freistandi að gera sér einhverja
hugmynd um útlit Guðríðar Þorbjarnardótt-
ur, en óvíst hvort maður kemst nokkuð
nærri hinu sanna. Að líkindum var hún ljós
yfírlitum og hávaxin. Hún var áreiðanlega
líkamlega sterk, að öðrum kosti hefði hún
ekki þolað þrekraunir á sjó í tvígang, eða
gönguna suður til Rómar. Hún hefur verið
gáfuð og glæsileg og umfram allt haft magn-
aðan kjark fyrst hún guggnaði ekki á sjó-
ferðum eftir mannraunir upp á líf og dauða í
tveimur fyrstu úthafssiglingum sínum.
Önnur eins kona er vel að minnisvarða
komin.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 20. NÓVEMBER 1999