Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1999, Side 13

ALDAMOT
OG ENDURREISN -
ÚR NÝRRI £ÓK UM BRÉFA$KIPTI DR. VALTÝS GUÐMUNDSSONAR OG
JOHANNESAR JOHANNESSONAR BÆJARFOGETA
Valtýr Guömundsson til vinstri og Jóhannes Jóhannesson.
ALDAMÓTAÁRIN, tíma-
bilið frá því um 1895 og
fram undir fyrri heims-
styrjöld, voru mikið um-
brotaskeið í íslensku þjóð-
lífi og sér ýmislegs þess,
sem þá var hrundið í
. framkvæmd, enn nokkum
stað. Á þessum árum voru stjórnmálaátök á
íslandi Ukast til hatrammari en nokkru sinni
síðar, og gild rök má færa fyrir því, að ekki
hafi í annan tíma jafn vösk sveit manna tekið
virkan þátt í íslenskum stjómmálum eða átt
sæti á Álþingi.
Harðastar urðu deilumar um „valtýskuna"
svonefndu, frumvarp um skipan sérstaks ráð-
gjafa fyrir ísland með búsetu í Kaupmanna-
höfn, sem dr. Valtýr Guðmundsson lagði fyrir
Alþingi árið 1897 með vitund og samþykki
dönsku ríkisstjórnarinnar. Það frumvarp olli
miklu uppnámi í íslenskum stjórnmálum og
næstu árin skiptist þjóðin í fylkingar, með og
ámótidr. Valtý.
Kaflaskipti urðu í átakasögunni með til-
komu heimastjórnarinnar árið 1904.
Þá lagasetningu mátti hins vegar rekja
beint til „valtýskunnar", þótt ekki yrði hún
með sama hætti og dr. Valtýr hafði lagt til. Því
ollu ekki síst breytingar í dönskum stjórnmál-
um.
En aldamótaárin voru ekki síður tímabil
mikilla framkvæmda og þá voru mörg stór
skref stigin til endurreisnar og nýsköpunar í
íslensku atvinnulífi.
Heimastjómin efldi fólki bjartsýni og kjark
og með stofnun Islandsbanka hins eldra árið
1904 og lagningu síma til Islands og um landið
næstu ár á eftir var nýju lífi blásið í eíhahags-
og samgöngumál. Dr. Valtýr Guðmundsson
átti mikinn þátt í þessum málum báðum og má
með réttu telja hann upphafsmann beggja.
Á næstu dögum kemur út á forlagi Nýja
bókafélagsins bók, sem hefur að geyma merk-
ar frumheimildir um sögu aldamótaáranna,
og þá ekki síst átakanna uin „valtýskuna" og
aðdragandann að stofnun íslandsbanka og
lagningu sæsíma til Islands. Bókin, sem nefn-
ist Aldamót og endurreisn, sjálfstæði, Qár-
mál, samgöngur, hefur að geyma bréfaskipti
þeirra dr. Valtýs Guðmundssonar og Jóhann-
esar Jóhannessonar, alþingismanns og bæj-
arfógeta, á árunum 1895-1909.
Dr. Jón Þ. Þór, sagnfræðingur, hefur valið
bréfin, búið þau til prentunar og ritar jafn-
framt inngang og skýringar.
Bréfritaramir, Valtýr Guðmundsson og Jó-
hannes Jóhannesson, voru mágar og trúnað-
arvinir. Valtýr var lengst af ævinni búsettur í
Kaupmannahöfn og rak þaðan stjórnmála-
baráttu sína. Hann var fyrst kosinn á þing ár-
ið 1894 og átti sæti á flestum þingum til ársins
1913. Jóhannes var bæjarfógeti á Seyðisfirði
lengst af því tímabili, sem bréfin í bókinni ná
til. Hann varð alþingismaður árið 1901 og sat
á þingi lengi eftir það. Hann var forseti Al-
þingis um skeið og formaður sambandslagan-
efndarinnar árið 1918. Þá var hann og lengi
bæjarfógeti í Reykjavík.
Bréfin, sem fóru á milli þeirra mága, eru af-
ar skemmtileg aflestrar og hafa mörg hver
mikið heimildagildi. Morgimblaðið hefur
ákveðið að birta sýnishorn úr nokkrum þeirra
og fara þau hér á eftir.
Við grípum fyrst niður í bréf, sem Valtýr
ritaði 5. mars árið 1896. Þá hafði hann hafið
viðræður við Johannes Nellemann, Islan-
dsráðgjafa í dönsku ríkisstjórninni, um lausn
stjórnarskrármálsins, þ.e. fyrirkomulagsins á
stjóm Islands og sambands þess við Dan-
mörku.
Þetta bréf hefur mikil pólitísk tíðindi að
færa.Valtýr hefur hafið ákveðnar viðræður
við Nellemann, íslandsráðgjafa, um lausn
stjórnarskrármálsins, en enn sem komið er
telur hann sig ekkert geta sagt um gang við-
ræðnanna. Af orðum Valtýs virðist mega
ráða, að hann hafi átt nokkurt frumkvæði að
þessum samtölum. Af bréfinu er ljóst, að
mjög leynt hefur verið farið með þessar við-
ræður, og m.a. gengið algjörlega fram hjá
embættismönnum í íslensku stjórnardeild-
inni. Það munu þeir Dybdal og Olafur Hall-
dórsson aldrei hafa getað fyrirgefið Valtý.
„Kingosgade 15,5J3.1896.
Elskulegi Jóhannes minn!----Jeg hef haft
töluvert með Nellemann að gera út af stjórn-
arskrármálinu og bæði skriflega og munn-
lega, en jeg hef hvorki tíma til að skýra frá því
frekar, nje má það. Þú skalt heldur ekki geta
neitt um það, að jeg hafi nokkuð við hann átt.
- Einhver tilboð mun stjórnin gera næsta
þingi, en þó ekki eins góð og jeg vildi. Verð jeg
þá líklega ekki sem þægilegast settur, því ef
jeg fylgi stjórninni verð jeg sjálfsagt kallaður
föðurlandssvikari, en snúist jeg á móti henni,
þá fellur líklega allt mitt ráðabrugg um koll
og ekkert vinnst. Sem stendur mun stjómin
ekki taka annara íslendinga tillögur meira til
greina en mínar. Undarlegt er það, að jeg veit
ekkert, hvort Dybdal hefur nokkra hugmynd
um forhandling mína við Nellemann eða efni
þeirra, því Nellemann minntist ekkert á hann,
og jeg hef opt talað við Dybdal og hann aldrei
minnst á slíkt einu orði og jeg ekki heldur.
Hann hefur heldur ekki minnzt á neitt við Ól-
af, og Ólafur veit því ekkert nema það sem jeg
hef sagt honum. Ölafur heldur að Dybdal viti
ekkert. Nellemann hefur skrifað mjer beint
og jeg honum. - Jæja nóg um þetta.
Nú hef jeg ekki tíma til að skrifa meira, og
er þó margt eptir, sem jeg hefði viljað minn-
ast á, - en Stefán vinur minn verður líka að fá
línu og hann er eptir. Þið eruð alltaf seinastir.
Lifðu alla tíma blessaður, Þinn elskandi
Valtýr Guðmundsson."
Hörð átök urðu um frumvarp Valtýs á Al-
þingi árið 1897, en svo fór að lokum, að það
var fellt. Skömmu eftir þinglok skrifaði Valtýr
Jóhannesi mági sínum og skýrði honum frá
því hvemig hann og stuðningsmenn hans
hygðust bregðast við. Bréfkaflinn bregður
skemmtilegu ljósi á stjórnmálabaráttu þess-
ara ára og hér segir frá stofnun fyrstu eigin-
legu stjórnmálasamtaka á íslandi.
„Nú höfum við, sem styðja vildum að fram-
gangi málsins, myndað fastan pólitískan
flokk, 17 alls (og vantar þá 1 til þess að hafa
meirihluta í sameinuðu þingi). Höfum við nú
sent út prentaða áskonm til þjóðarinnar um
stuðning og undirskrifað 16 (einn vildi ekki
undirskrifa af prívatástæðum, en er jafnviss
fylgismaður fyrir því: Þórðui- Thoroddsen).
Þar á meðal eru bæði forseti Nd. og forseti
sameinaðs þings (biskup), alls 3 konungkjörn-
ir, Kristján assessor og síra Þorkell. Þessi
áskorun kemur nú í öllum blöðum, en mót-
flokkur okkar veit ekkert um hana enn. - Við
ætlum okkur að fá í gegn þingrof hjá stjórn-
inni nú þegar og nýjar kosningar og aukaþing
að ári.
Málið verður hvort sem er ekki til lykta
leitt, nema með aukaþingi, og þá er sama,
hvort það er haldið á undan reglulegu þingi
eðaáeptírþví.
Landshöfðingi reynir náttúrlega að spilla
því, en hans tillögur munu nú mega sín minna
hjá stjórninni eptir framkomu hans í sumar.
Allar raddir, sem hingað koma ofan úr
sveitunum, eru með okkur og lítur því væn-
lega út. Við þykjumst vissir með nýja þing-
menn okkar megin bæði í Árness- og Rangár-
vallasýslu (4 þingmenn) og er þá nóg, því nú
eru þeir aUir á móti okkur.
Við viljum helzt stilla upp kandídötum í öll-
um kjördæmum á landinu, jafnvel þó við höf-
um enga von um sigur í sumum, og viijum
setja á stofn eins konar stjómamefndir í
hverjum landsfjórðungi, sem standi fyrir ag-
itatiónum og stilli upp kandídata [sic] í þeim
fjórðungi og láti svo hinar nefndirnar og okk-
ar blöð vita hver frá öðmm, svo öll blöðin
mæli með sömu kandídötum. Aðalblöð okkai-
em ísafold og Þjóðviljinn, svo em Island og
Fjallkonan okkar megin, þó þau fylgi ekki
eins eindregið. Við búumst við Bjarka og þeir,
sem til þekkja, vona að Austri verði líka með.
Hinumegin verða þá Þjóðólfur og líklega
Stefnir, sem engin áhrif hefur, og Dagskrá, ef
hún lifir, en allir telja víst, að hún sálist í
haust.
Við höfum valið í nefnd hjer sunnanlands
Bjöm Jónsson ritstjóra, Þórhall Bjarnarson
forseta Nd. og Jón Jensson assessor.
Skúli og síra Sigurður Stefánsson hafa tek-
ið að sjer að mynda nefnd fyrir Vesturiand.
Og nú vildi jeg fá þig til að mynda nefnd
fyrir Austurland á Seyðisfirði, t.d. með Þor-
steini Erlingssyni og Skapta. Guðlaugur Guð-
mundsson, síra Jón í Stafafelli, Bjöm Jónsson
ritstjóri og Skúli hafa allir tekið að sjer að
skrifa Skapta og fá hann með. Hafa menn ráð-
gert að stinga upp á að hann stilli sig í Norð-
ur-Múlasýslu (til þess að uppveðra hann,
hann hefur lengi langað á þing, þó hann lík- •
lega yrði aldrei kosinn).
I Suður-Múlasýslu ættu 2 nýir þingmenn
að komast að, því Sigurður Gunnarsson stillir
sig líklega framvegis í Snæfellsnessýslu (og
mætti líka alveg missa sig) og Guttormur á
ekki að komast að optar. Norður-Múlasýslu
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 20. NÓVEMBER 1999 1 3