Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1999, Blaðsíða 15

*
MAÐURINN ER ALLTAF
AÐ SKAPA SJÁLFAN SIG
EFTIR JÓHANN BJÖRNSSON
Það er rétt hjá Sartre og verður ekki um deilt að frelsið
er ávallt aðstæðubundið. Staðvera mín er ávallt háð
þáttum eins og líkama mínum, menningu, umhverfi,
fortíð og öðru fólki svo eitthvað sé nefnt. En því verður
ekki neitað að þessar byrðar leggjast mismunandi
þungtá menn.
Sköpun mannsins. Mélverk eftir Anton Koberger frá 1483.
SIÐARI HLUTI
IHEIMSPEKI Sartres er enginn ves-
ældómur umborinn. Fanginn sem lok-
aður er inni í klefa sínum er einnig
frjáls þrátt fyrir rammgerða veggi og
rimla fyrir gluggum. Sartre getur
ekki neitað því að fanginn er lokaður
inni í fangelsinu en frelsi hans felst í
því að geta gert eitthvað frekar en
ekkert. Hann hefur einhverja möguleika í
stöðu sinni og einn er sá möguleiki að skipu-
leggja og reyna flótta svo dæmi sé nefnt. Pað
má ímynda sér hvemig meðhöndlun
vímuefnaneytenda væri háttað ef unnið væri
eftir existensíalískri hugmyndafræði. Sá for-
fallni kæmi á meðferðarstofnunina og á móti
honum tæki meðferðarfulltrúinn sem myndi
ekki klæða hann í náttföt og segja að hann
væri sjúkur. Hinsvegar mætti hann klæðast
sínum eigin fötum en honum yrði gerð ljós sú
staða lífs síns að hann gæti ekki skýlt sér á
bakvið sjúkdómshugtakið, ástríður eða al-
mennan aumingjaskap. Hann væri þarna
kominn til þess að fallast á og sannreyna
frelsi sitt og ábyrgð á eigin lífi og hann yrði að
standa sig því enginn gæti staðið sig fyrir
hann. Það færi vel á að einkunnarorð slíks
meðferðarheimilis væru: „Ef þú hjálpar þér
ekki sjálfur hjálpar Guð þér ekki.“
Þetta er róttæk afstaða og hæpið að hún
standist í okkar hversdagslega lífi. Menn
upplifa sjálfræði sitt misjafnlega og það er í
samanburði mínum við aðra sem ég get dæmt
um frelsi mitt til athafna. Maurice Merleau-
Ponty hefur gagnrýnt frelsishugmyndir Sar-
tres og tekur dæmi af tveimur mönnum sem
koma að drukknandi manni.13 Annar á við
líkamlega fötlun að stríða en hinn er stæltur
sundmaður. Sundmaðurinn fer létt með að
bjarga þeim sem er í háska en sá fatlaði get-
ur, þrátt fyrir mikinn vilja, sig hvergi hreyft.
Er hægt að segja að þeir hafi jafnmikið frelsi
til athafna í þessu tilviki? Þrátt fyrir jafnmik-
inn vilja af beggja hálfu er ekki nema eðlilegt
að sá fatlaði beri hæfni sína saman við sund-
manninn og álykti að frelsi hans til athafna sé
takmarkaðra. Það er því ekki nóg að hafa
vilja og ætla sér eitthvað ef staðvera manns
og aðstæður leika mann verr en aðra.
Það er rétt hjá Sartre og verður ekki um
deilt að frelsið er ávallt aðstæðubundið. Stað-
vera mín er ávallt háð þáttum eins og líkama
mínum, menningu, umhverfi, fortíð og öðru
fólki svo eitthvað sé nefnt. En þvi verður ekki
neitað að þessar byrðar leggjast mismunandi
þungt á menn. Líkami þess fatlaða hindrar
vilja hans meir en líkami sundmannsins. Og
hvað getur hann gert að því? Það er því ekki
hægt að segja mann ávallt frjálsan til athafna
í þeim aðstæðum sem maður finnur sig í.
Hvernig frelsi er það sem ekki leiðir neitt af
sér? Frelsið þarf að vera eitthvað annað og
meira en hreinn vilji eða ósk og þarf að geta
leitt eitthvað af sér eða áorkað einhverju í lífi
mínu. Frelsishugmynd Sai*tres er um of
bundin því að vera bara eitthvað óskilgreint
sem maður getur gert eða hugsað í sérhverj-
um aðstæðum. Sá fatlaði er ekki frjáls að því
að bjarga drukknandi manni en hann er frjáls
að því að hreyfa litla fingur í þessum aðstæð-
um þar sem hann hefúr mátt til þess. En að
hreyfa litla fingur kemur ekki að gagni og
bjargar ekki drukknandi manni.
Sartre gæti svarað þessari athugasemd á
þá leið að fatlaði maðurinn væri sjálfur búinn
að ákveða að hann gæti bjargað þeim sem var
að drukkna, rétt eins og fjallgöngumaðurinn
ákveður sjálfur hvort fjall sé klífanlegt eða
ekki. Ef fjallgöngumaðurinn hefur ákveðið að
fjall sé klífanlegt, sem reynist svo ekki vera,
þá er frelsi hans í engu skert því hann hafði
frelsi til þess að ákveða klífanleika fjallsins.
Frelsið samkvæmt Sartre er eins og sjá má
mjög algilt og með öllu ómögulegt er að nokk-
ur maður hafi tök á því að tala um skerðingu á
frelsi og óþarfi er að tala um að frjálsar at-
hafnir þurfi að áorka einhverju. Maðurinn er
bara frjáls og það í öllum sínum aðstæðum.
En hvernig var með freistingu Adams, fík-
ilinn sem óskar sér bata, manninn sem fellur
fyrir dömunni gimilegu og ofbeldismanninn
sem freistast til þess að slá frá sér að tilefnis-
lausu? Eru þeir ábyrgir gjörða sinna og hafa
þeir frelsi til að bæta hegðun sína? Hvað þá
með hugleysingjann sem þjáist af minnimátt-
arkennd? Getur hann hætt að vera huglaus?
Sartre hélt því fram eins og fram hefur
komið að sá huglausi gæti hætt að vera hug-
laus. En hvaða forsendur hefur hann til þess
að láta af hugleysi sínu eftir áratuga hug-
leysi? Það væri óþarfleg svartsýni að segja
þann huglausa aldrei geta verið neitt annað
en huglausan. Hér tek ég undir þann
mannskilning Sartres að manninn er ávallt
verið að skapa. Maðurinn er ávallt verðandi í
þeim skilningi að hann gerir eitthvað úr sér
og það er ekkert víst að hann sé á morgun ná-
kvæmlega það sama og hann er í dag. I þess-
ari hugsun er vonin fólgin. Hér er von exist-
ensíalismans og bjartsýni. I slíka von er
nauðsynlegt að halda til þess að komast af í
þessu lífi. Enginn er útilokaður í möguleika
sínum á að verða eitthvað annað en hann er.
Það er mikilvægt að halda í þá trú bernsk-
unnar að ævintýri geti enn gerst. Móðir fíkn-
iefnaneytandans lifir í þessari von, að hann
einn daginn geri sjálfan sig að einhverju öðru
en fíkniefnaneytanda. Og þrátt fyrir góð má-
lefni, hungraðan heim og háskólaprófessora
þá verður spilafíkillinn sem of oft tæmir úr
veski sínu í spilakassa Rauða krossins og Há-
skóla íslands að lifa í þeirri von að mega sigr-
ast á fíkn sinni og verða öðruvísi maður.
Hvaða forsendur eru til staðar fyrir breyt-
ingum? Ég segi það ef til vill svartsýni að
ætla hinum huglausa að vera huglaus áfram
en Merleau- Ponty telur slíka svartsýni ekki
ástæðulausa enda ekki létt verk að ætla sér
að snúa hugleysingjanum frá hugleysi sínu ef
hann á að baki langa sögu hugleysis.14 Hug-
leysið er hér orðið að ákveðnum tilveruhætti
hins huglausa ólíkt því sem gerist hjá þeim
sem verður örsjaldan huglaus og þá bara við
einstaklega ógnvekjandi aðstæður.
Þó við höfum öll möguleika á að gera eitt-
hvað úr okkur og séum í raun dæmd til þess
hvort sem við viljum eða ekki, þá erum við öll
einhvemveginn að upplagi. Maður áformar
líf sitt ekki úr engu þó maður sé frjáls og
ábyrgur. Við gerum okkur að einhverju úr
þeim efnivið sem við höfum og er falinn í okk-
ur sjálfum og aðstæðum okkai-. Við eigum
okkur sögu, líkamleg og sálfræðileg skilyrði,
höfum samskipti við annað fólk og búum við
ákveðnar aðstæður. Maður getur ekki alltaf
orðið það sem maður vill eða eins og Merleau-
Ponty kemst að orði: „Jafnvel þó ég óski mér
þess að taka upp ákveðna hegðun, verða bar-
dagamaður eða daðrari, þá verður það mér
ekki endilega auðvelt verk og aldrei eiginlegt
því ég er það ekki að upplagi.“16 Ég verð
kannski bara eins og lélegur leikari ef ég
reyni að gera sjálfan mig að því sem ég í raun
get ekki verið.
En hvað með þá sem breyta gegn betri vit-
und eins og Adam? Adam vissi að ávöxturinn
sem hann át var var honum forboðinn og
maðurinn sem hélt framhjá vissi að konan
góða var honum ekki ætluð ætti hann að
halda tryggð við eiginkonu sína. Adam vissi
vel af þessu en samt breytti hann gegn vissu
sinni. Það kemur best fram í skömminni og
feluleiknum sem hann ástundaði gagnvart
Guði. Hann hefði ekki skammast sín hefði
hann breytt rétt og í samræmi við samvisku
sína. Sama má segja um eiginmanninn ótr-
ygga sem fer í feluleik gagnvart eiginkonu
sinni, segist hafa spilað golf meðan hann
gerði eitthvað allt annað.
Samt er lífið nú þannig að stundum breytir
maður en spyr sig síðan eftirá hversvegna
maður gerði það sem maður gerði. Það er
horft á mig og ég lít undan. Síðan spyr ég
sjálfan mig hversvegna ég hafi litið undan því
ekki ákvað ég það á meðvitaðan hátt að ætla
mér að líta undan þegar horft yrði á mig.
Kannski breytir maður of oft fyrst en hugsar
síðan eftirá. Svona er þetta en er það afsak-
anlegt? Getur Adam sagt við Guð: „Kæri Guð
þú veist nú hvernig við mennirnir erum. Það
er bara iyrirbærafræðileg staðreynd að við
breytum oft í fljótræði og af einhverri hvat-
vísi en hugsum svo og sjáum eftir öllu sam-
an.“ Er slík hvatvísi, hugsunarlaus breytni og
ástríðufull hegðun á einhvem hátt afsakan-
leg? Sartre svarar þessu neitandi og telur
sérhvern einstakling ábyrgan fyrir allri
breytni sinni og þar með talið að láta undan
ástríðum sínum.
Það er vissulega rétt að hér er ekki orsaka-
lögmál á ferðinni sambærilegt við orsakalög-
mál dauðra efnislegra hluta, enda er maður-
inn ekki dauður viljalaus hlutur. Það er ekki
hægt að segja að epli í Eden orsaki það nauð-
synlega að Adam gæði sér á því. Adam hefði
getað gert eitthvað annað. Og sama má segja
um kvennabósann og ofbeldismanninn. Það
er ekki lögmál að kvennamaðurinn bregðist
fyi’irvaralaust við birtingu girnilegrar konu á
þann hátt að hjónabandi hans sé stefnt í
hættu, eða sá ofbeldisfulli með ofbeldi þegar
hann mætir einhverjum sem hann telur sig
ekki líka við.
En má líta svo á að sá ástríðufulli sé fatlað-
ur gagnvart ástríðum sínum á sambærilegan ''
hátt og sá líkamlega fatlaði sem getur sig
hvergi hreyft þó hann vilja bjarga drukkn-
andi manni? Tilhneigingar í þessa veru eru
ekki óalgengar, samanber konur þær sem
ítrekað fýrirgefa eiginmönnum sínum svik og
ofbeldi og segja svo: „Æi, þeir ráða bara svo
illa við sig strákarnir." Þar með er þeim fyrir-
gefin ámælisverð hegðun á þeirri forsendu að
þeir séu ekki frjálsir og ábyrgir breytni sinn-
ar. Með slíkri fyrirgefningu eru þeir einnig
afsakaðir og þá er ekki nema von að spurt sé
hvort menn fari ekki að ganga á lagið og
skýla sér á bakvið vanmátt sinn gagnvárt -
ábyrgðarfullri hegðun.
Það er ekki rétt að túlka breytni Adams,
kvennamannsins og þess ofbeldisfulla sem
fötlun gagnvart tilfinningum á kostnað frelsis
og ábyrgðar. Hvemig væri umhorfs í heimi
hér ef öllum misindismönnum væri fyrirgefið
á þeirri forsendu að vera fatlaðir gagnvart
ástríðum sínum? Frelsishugmynd Sartres
getur hér þjónað góðum tilgangi í að reka
menn til ábyrgrar hegðunar. Að fá menn til
þess að takast á við frelsi sitt, ábyrgð og lífs-
áform er markmið sem sállækningai’ og með-
ferðir sem byggjast á existensíalískri hugsun
hafa. Sálfræðingurinn getur vel sagt við
skjólstæðing sinn að hann verði að velja,
hann sé frjáls og ábyrgur eins og Sartre sagði
við nemanda sinn en það þarf skjólstæðing-
urinn í raun að gera ætli hann að áforma líf
sitt á ábyrgan hátt. Sálfræðingurinn getur
ekki leyft sér að taka allt vit og framkvæði af
skjólstæðingi sínum.
En það era ekki bara bældar húsmæður og
forhertir töffarai’ sem eiga það til að afneita
frelsi sínu og ábyrgð á eigin lífi. Þar sem ex-
istensíalistinn sem sat í hægindastól sínum
heima í stofu kveikir á sjónvarpinu og skoðar
samskipti raunvísindamanna, einkum þeirra
sem starfa við svokölluð vísindafyrirtæki
annarsvegar og fréttamanna hinsvegar, þá
má ætla af þeim skilaboðum sem gefin era og
því birtingarformi sem út úr kassanum kem-
ur að manneskjan sé aðeins efnasamsetning
á háu stigi og ef tekst að skilja til hlítar og
hafa taumhald á þessari efnasamsetningu þá
megi komast fyrir alla hennar kvilla, breysk-
leika og misgjörðir. Vissulega er þetta ekki
svona, það vita allir góðir existensíalistar og -
eflaust vísindamennirnir einnig þó þeir hugs-
anlega eigi sér þann draum að mega skilja
manneskjuna til hlítar og geta komist að öll-
um hennar kvillum hvort sem það er alkóhól-
ismi, sjálfsvíg, lífsleiði, ástríðuþrangin hegð-
un, tilfinningaleg óreiða, angist,
fjarstæðukennd eða eitthvað allt annað.
V. Existensíalisminn og visindin
Hver er staða existensíalistans á dögum
árangursríkra erfðarannsókna og framsókn-
ar vísindafyrirtækja? Eru sjónarmið exist-
ensíalistans ekki léttvæg þegar kemur að
árangri raunvísindamanna á rannsóknum á
manneskjunni í ljósi þess sem Sartre segir?:
Þegar fólk áfellist okkur fyrir skáldverk
þar sem við lýsum veiklyndum og huglausum
manneskjum og stundum beinlínis vondum,
þá er ástæðan ekki sú að þær séu veiklyndar,
huglausar eða vondar: því ef við tækjum fram
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 20. NÓVEMBER 1999 1 5