Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1999, Page 17

r
urðssonar í Kaupmannahöfn 1. ágúst. Páll er
að hneykslast á því að Fjölnismenn skuli
ekki minnast betur Tómasar Sæmundsson-
ar:
Jónas lést ætla að safna datis til æfísögu
hans eystra ísumar, en eg hefí nú lítið traust
til hans; hann er svo latur og svo veikur oft-
ast af óreglulegum lifnaði, að hann er hrokk-
inn uppaf þegar minnst varir. Hann er nú
einhverstaðar í Skaftafellssýslu á ferðalagi
og fer svo ríkmannlega eins og hann væri
barón, eyðir svo öllu sem hann fekk í óþarfa
og rdðleysu. Petta líkar mér svo illa við Jón-
as, hann skapar sér vesöld sína sjálfur. En
falleg eru kvæðin hans.
Páll hefur litla trú á Jónasi og óreglulegur
lifnaður hlýtur að merkja drykkjuskap. At-
hyglisverð eru orðin um að Jónas skapi sér
vesöld sína sjálfur. Fyrr var nefnt að feigð-
argrunur hafi sest að Jónasi, hann iínnur að
veikindin eru alvarleg en ákveður að láta
skeika að sköptu. Hann hefur hvorki þrek né
vilja til þess að snúa við blaðinu í lifnaðar-
háttum, enda verður að taka fram að ekki
dugir að mæla þá samkvæmt nútímahug-
myndum. A hans dögum höfðu menn aðrar
viðmiðanir um hollustuhætti og heilsusemi,
og voru ekki jafnmeðvitaðir um beint sam-
band lifnaðarhátta og heilsu. Jónas tekur
meðvitaða ákvörðun um að halda sínu striki,
enda kom ekkert annað til mála. Þótt læknar
og hómópatar hafi hugsanlega beðið hann að
fara vel með sig, getur hann ekki hugsað sér
slíkt. Hann skal austur og dregur hvergi af
sér, þótt það taki að sjálfsögðu sinn toll. Ein
tollgjöldin eru þau að súpa hraustlega á
pöddunni í tjaldinu á kvöldin.
Sérkennilegt er þetta tal um leti Jónasar,
og í hæsta máta ómaklegt. Þess ber þó að
geta að leti Islendinga var mikið leiðarstef
hjá Páli Melsteð alla tíð, svipað og deyfð
þeirra hjá Jónasi, og Páll víkur einatt að því í
bréfum hvað þessi og hinn sé latur, og að leti
Islendinga „sé óskapleg, stærri en Vatnajök-
ull“. Því má líka halda fram að Páll eigi ekki
við venjulega verkleti, enda dregur hann
nokkuð í land síðar í bréfinu, heldur fremur
þá staðreynd að Jónas þurfti eiginlega alltaf
að hafa einhverja pressu á sér, þrýsting og
helst stuðning góðra manna til þess að eitt-
hvað yrði úr verki. Víða í bréfum hlutaðeig-
andi manna er vikið að því að mikilvægt sé að
Jónas skrifi Islandslýsinguna í Höfn, undir
handarjaðri Japetusar Steenstrups og Jóns
Sigurðssonar. Annars verði tæplega neitt úr
neinu. Þetta á sér einnig hliðstæðu í skáld-
skap hans. Þar þurfti hann líka utanaðkom-
andi hvatningu eða bón. Ótrúlega stór hluti
kvæða hans eru tækifæriskvæði, sprottin af
því að einhver biður hann að yrkja, eða hvet-
ur hann til þess. I því efni gegndi Tómas Sæ-
mundsson lengi lykilhlutverki og þeim mun
heldur saknar Jónas vinar í stað.
Heimildum ber saman um að Jónas hafi
yfirleitt gert sem minnst úr heilsuleysi sínu, í
engu ansað spurningum eða athugasemdum
þar um eða tilmælum um að fara betur með
sig. Hann hlífir sér ekki. Það er ótvíræður
vottur þess að Jónas hafi manna best skynj-
að alvöru málsins en jafnframt verið staðráð-
inn í að láta auðnu ráða; fái hann lifað þetta
eina sumar þá er hann innra með sér sáttur
við að ganga hið dimma fet. Til dæmis versn-
aði hið slæma fótarmein hans stöðugt alla
ferðina, enda virðist hann varla hafa farið úr
stígvélunum allt sumarið, ekki fyrr en vinur
hans Hjörleifur Guttormsson á Galtastöðum
í Hróarstungu lætur taka hann úr þeim
nauðugan og skríða þá maðkar úr fótarsár-
inu. Hans Beldring, fjórðungslæknir á Aust-
fjörðum, er kallaður til og segir Jónas sjálfur
í bréfi um haustið, að Beldring hafi lappað
svo upp á skrokkinn á sér að hann sé nú í ál-
íka góðu lagi „og Vídalínspostilla sem Þóra-
rinn á Brekku hefir nýbundið“.
Um veikindin segir Jónas það eitt í ferða-
dagbók sinni að dagana 10.-13. september
hafi hann verið um kyrrt á Galtastöðum:
„Varð svo hættulega sjúkur að mér var nauð-
syn á að leita læknishjálpar." Og 4. október
segir hann: „Var orðinn það heill heilsu að ég
gat að nýju farið í könnunarferð.“ Engum
frekari orðum er á þetta eytt; hann snýr sér
aftur alfarið að jarðfræðinni sem hann skrif-
ar um langa pósta í þessari dagbók, eins og
nærri má geta á dögum mikilla uppgötvana.
Nánar um það síðar.
Veikindi Jónasar og drykkja eru þannig
samtvinnuð og svo virðist það líka veraj hug-
um annarra, sé að marka orðróm. Á Kol-
freyjustað í Fáskrúðsfirði sat merkisklerkur
sem ekki var við eina fjöl felldur, séra Ólafur
Indriðason, og fékkst við skáldskap og
skriftir. Hann var einn fárra presta á íslandi
sem voru Fjölni hliðhollir, birti þar efni og
varð fyrir vikið skotspónn manna, t.d. Sig-
urðar Breiðfjörðs. Það kom þó til af því að
Sigurður eignaði honum ummæli, m.a. að
hafa kallað sig leirskáld, sem að líkindum
komu úr penna ritstjóra Fjölnis; Jónasar og
Konráðs. Ólafur hittir Jónas í tvígang þetta
sumar og hefur farið vel á með þeim. Af orð-
um hans í bréfi má ráða að Jónas hafi komið
honum á óvart: „Eg fékk hvörgi nærri svo
mikla kynningu af hönum sem mig langaði
til, en af því fannst mér ég komast að hann er
í verunni góð sál og blíð, þó sumum þyki
stundum bágt að fella sig við hann.“ Hér
staðfestir Ólafur að Jónas sé ekki allra og
veki með ýmsum andúð; innst inni er hann
samt blíður og góður, segir Ólafur og aug-
ljóst að framkoma Jónasar hefur oft gefið hið
gagnstæða til kynna.
Þegar Jónas er horfinn utan um haustið
með skipi frá Eskifirði virðist ryktið enn
magnast. Áleitnust eru ummæli hans gamla
kennara og lektors Bessastaðaskóla, Jóns
Jónssonar í Lambhúsum, sem lætur eftir-
farandi orð falla í bréfi til Finns Magnússon-
ar:
Vænt þótti mér að frétta að J. Hallgrim-
sen hefði undir Beldrings hendi svo batnað
að hann hafí getað siglt með seinasta Múla-
skipi, og er óskandi að það verði honum ei til
heilsuspillirs að sáríð á fætinum vargrætt, ef
það er satt sem mér þykirjafnvel ólíklegt því
optast nær plagar það að mæða til meira
heilsumeins, það sýndi sig á Sra Þorst. sál
Helgesen í R.holti.
Hér er vikið að alvarlegri hlutum en marg-
an kann að gruna í fyrstu. Nú skal strax
minnt á að ekki var sérstaklega kært milli
Jónasar og Lambhúsa-Jóns, eins og áður
hefur verið rakið, en engu að síður hlýtur
skoðun hans að teljast marktæk. Hvað er
hann að segja? Hvernig getur það orðið Jón-
asi til heilsuspillis að sárið var grætt? Getur
það leitt til víðtækara heilsumeins? Er Jón
lektor að halda því fram að lækning Beldr-
ings á fótarmeininu kunni að hafá verið Jón-
asi á móti skapi? Slík fullyrðing eða aðdrótt-
un væri þá hliðstæð orðum Páls Melsteðs um
að Jónas skapi sér vesöld sína sjálfur. Hann
vilji ekki bata, heldur sæki í ógæfuna. Merki-
legast er þó að Jón lektor nefnir séra Þor-
stein Helgason til sögunnar og dregur hann
fram sem eins konar hliðstæðu Jónasar í
þessu efni. Með því er lektor eiginlega að
gefa í skyn að Jónas Hallgrímsson sé haldinn
þungsinni eða sinnisveiki sem svipi til geð-
veiki Þorsteins Helgasonar! Fleiri heimildir
staðfesta að Jónas var ekki einungis illa
þokkaður víða, ekki síst í valdahópnum sunn-
anlands sem Jón lektor er fulltrúi fyrir, held-
ur telja sumir þessara menntamanna að
hann sé hreinlega sinnisveikur. Það má einn-
ig skilja orð lektors sem dylgjur um sýfilis;
sár sem síðar leiði til geðveiki.
I þessu sambandi eru merkOeg orð sem
Páll Melsteð lætur falla í bréfi til Jóns Sig-
urðssonar, þar sem hann talar um hina eldri
menn fyrir sunnan sem standi í vegi fyrir öll-
um framförum og komi einhver fram sem
hugsi um eitthvað meira en sjálfan sig mæti
hann háði og álasi þessara manna. I beinu
framhaldi segir hann svo:
Það liggur mér við að halda, að suma
hérna hefði gilt einu þótt Jónas Hallgríms-
son hefði dáið í haust. Eg vildi óska að ham-
ingjan gæfí honum heilsu til að lifa nokkur
ár, og gleðja okkur með kvæðum sínum, og
íslensku geografíunni.
Þessi orð staðfesta tvennt; þann dla hug
sem valdamiklir menn sunnanlands báru til
Jónasar Hallgrímssonar og jafnvel gekk svo
langt að þeir töldu sér trú um að hann væri
sinnissjúkur, og svo hitt að þeir sem best
þekktu hann höfðu áhyggjur af heilsu hans
og mátu það svo að hún væri tæp.
Séra Ólafur á Kolfreyjustað segir í bréfi
frá svipuðum tíma, snemma árs 1843 þegar
Jónas er farinn utan:
Víst væri mikill mannskaði að Jónasi því
vafalaust er hann liprasti gáfumaður og -
það mun óhætt að segja - mesta skáld nú af
íslendingum þegar allt er til samans tekið.
En hitt er og svo hörmulegur skaði ef hann
skyldi ekki sjálfur njóta sín, og máske fá
Ewalds fata.
Enn er talað eins og Jónas standi við dauð-
ans dyr og ýjað að því að hann „skapi sér ves-
öld sína sjálfur" og hreppi jafnvel sömu örlög
og danska skáldið Johannes Evald: drekki
sig í hel. Það er ljóst að vinir Jónasar hafa
verulegar áhyggjur af því að hann sé haldinn
einhvers konar sjálfseyðingarhvöt, sem nú
væri kölluð, og má minna á það sem fyrr
sagði um sálarlegt ójafnvægi Jónasar vorið
1842. Svo langt hefur það gengið að Páll Mel-
steð hefur talið tímabært að hyggja að eftir-
mælum og ámálgað við séra Ólaf um haustið
að yrkja eftir Jónas.
Sumir fagna þó upprisu Jónasar. Hinn
geðþekki Álftnesingur Sveinbjörn EgOsson
hafði í bréfi 1842 látið þessi orð falla: „Hér
yrkir nú enginn neitt nema J. Hallgrímssen,
sem gerir það bæði vel og snoturlega, og
bestur sýnist mér hann síðan Bjarni dó.“ Og
honum er augljóslega létt þegar hann fréttir
af Jónasi og skrifar Jóni Sigurðssyni: „Vænt
er að Jónas Hallgrímsson hjarnaði við aftur
undir handarjaðri Beldrings og gat siglt.
Hann hefir ort hér margt og ágætt, og skoð-
að náttúruna kröftuglega."
Upplognar
smákrásir
TONLIST
Sfgildir diskar
CHOPIN
F. Chopin: Píanókonsertar nr. 1 & 2 í e Op.
11 og f Op. 21. Krystian Zimerman, píanó
& stjórnandi; Pólska hátíðarhljómsveitin.
Deutsche Grammophon 459 684-2. Upp-
taka: DDD, Torino, ítalfu, 8/1999.
Útgáfuár: 1999. Lengd (2 diskar): 81:52.
Verð (Skífan): 2.999 kr.
1999 er Chopin-ár. Friðrik/Fréderic/
Fryderyk Chopin lézt 39 ára gamall 1849,
skömmu eftir byltingarárið mikla 1848.
Því er vissulega kominn tími til að gefa
hinu pólska „ljóðskáldi slaghörpunnar",
eins og hann hefur verið nefndur, gaum í
þessum dálki, og þótt fyrr hefði verið,
enda aðeins borið á góma einu sinni áður
[í SD 12.4.1997 fjallaði Valdemar Pálsson
um kammerútgáfu Fumikos Shiraka á
BIS].
En ef manni leyfist að vera alveg
hreinskilinn voru það eiginlega töfrar
túlkunarinnar sem réðu úrslitum, fremur
en bæði tímabundið tilefni og tónlistin
sjálf. Túlkun Zimermans og Pólsku hátíð-
arhljómsveitarinnar sló nefnilega flestu
við sem maður hafði áður heyrt af þessum
æskuverkum Chopins, sömdum á 19. al-
dursári. Væri hvorki ofsagt né klisja að
kalla að Zimerman og hinir ungu landar
hans í nýstofnuðu Pólsku hátíðarhljóm-
sveitinni hefji hér miðlungsverk í æðra
veldi. Því þó að andagift Chopins leyni sér
vissulega ekki í þessum innblásnu og
bráðfallegu konsertum, einkum þeim í
e-moll, þá kemur reynsluleysi hins korn-
unga snillings í meðferð hljómsveitar og
útfærslu stærri tónlistarforma upp um sig
við ítrekaða hlustun og hættir til að draga
úr ljóma verkanna er frá líður.
Sveigjanleiki er lykilorðið. Hér skiptast
á dreymandi mýkt og stormandi heift, og
hendingamótun er fínpússuð niður í
smæstu smáatriði, þannig að aðrar út-
gáfur minna helzt á tannkrem kreist úr
túbu í samanburði við þessa bráðnæmu
meðferð, sem gerir verkin ekki aðeins fal-
leg áheymar, heldur líka spennandi.
Þetta er galdur hins slynga hljómlistar-
manns, sem nær hámarki, þegar tekst að
Ijá unglingsslána margbreytilegum pers-
ónuleika þroskaðs listamanns, eins og hér
hefur gerzt. Og ekki þarf hlustandinn að
hafa áJhyggjur af undirstöðuatriðum eins
og samstillingu, snerpu og tærleika,
hvorki í spilamennsku né upptöku. Allt er
eins og það getur bezt orðið, og ríflega
það.
Útkoman er makalaus hlustunarupplif-
un. Hreinasti fordæðuskapur.
FRITZ Kreisler (1875-1962) var fræg-
asti fiðlusnillingur aldamóta- og milli-
stríðsáranna. Hann fæddist í Vín, lézt í
New York, en var í raun alþjóðlegur og á
stöðugum tónleikaferðalögum. Hann til-
heyrði jafnframt síðustu kynslóð hljóð-
færasnillinga sem sömdu sjálfir, en flest
er nú horfið úr hljóðfæraleiksfaginu sem
áður þótti sjálfsagt - frumsmíðar, snar-
stefjun af fingrum fram, transpónering og
blaðlestur. Einleikarar treysta sér ekki
einu sinni lengur til að semja kadenzur
sínar sjálfir. En vonandi hefur það skilað
betri spilamennsku í staðinn, enda veitir
ekki af, miðað við tæknikröfur nútímatón-
skálda.
Er þar eflaust að finna part af skýring-
unni á því hvers vegna hijóðfæraleikarar
hættu að semja. Tónlistin var einfaldlega
orðin of flókin. Þar, sem annars staðar,
geystist blessuð sérhæfingin fram svo
ekki varð aftur snúið, og ekki minnkaði
samkeppnin á móti. Hvort tónlistin hafi
batnað við það er aftur á móti opin spurn-
ing.
Það var eitt af menningarhneykslum al-
darinnar - að vísu hvergi jafn afdrifaríkt
og Ossían-folsun McPhersons á 18. öld -
þegar Olin Downes kom upp um „endur-
gerðir“ Kreislers á „handritum úr gömlu
klaustri". Höfðu þó ýmsir gagnrýnendur
áður furðað sig á algerri einokun Kreis-
lers á viðkomandi klaustri, væri það þá til,
því enginn kannaðist neins staðar við
Scön Rosmarin, La Précieuse, „miðalda-
kanzónettuna" Aucassin og Nicolette eða
hvað þær hétu nú, allar þessar upplognu
smákrásir eftir löngu látna smámeistara
eins og Pugnani, Boccherini, Porpora og
allt upp í Beethoven.
Kreisler varð um síðir að játa, þó án
KREISLER
Fritz Kreisler: Praeludium og Allegro;
Schön Rosmarin; Caprice Viennois; La
Précieuse; Liebesfreud; Liebesleid; La
gitana; Berceuse romantique; Polichinelle;
Rondino; Tempo di menuetto; Tindáta-
mars; Allegretto; Marche miniature
viennoise; Aucassin et Nicolette; Menuett;
Sicilienne og Rigaudon; Syncopation.
Joshua Bell, fiðla; Paul Coker, píanó.
Decca 444 409-2. Upptaka: DDD, Bristol,
Bretlandi, 4/7/1995. Útgáfuár: 1996.
Lengd: 62:43. Verð (Skífan): 2.199 kr.
sýnilegrar iðrunar, að hafa samið verkin
sjálfur til notkunar á konsertdagskrám
sínum. Um innra hvatann gaf hann hins
vegar ekkert upp, og hafa menn velt um
vöngum síðan. Tíndar hafa verið til líkleg-
ar ástæður eins og feimni við að leika of
mikið af eigin tónlist á sama kvöldi, fjár-
hagsleg útsjónarsemi - eða hreinlega
löngun til að gera „at“ í fagurkerum,
fræðimönnum og öllu heila klabbinu.
En hví ekki bæta 4. tilgátu við: Kreisler *
kunni - eða öllu heldur langaði - ekkert
að semja nútímatónlist! í faðmi fortíðar
gat hin bullandi lagræna æð hans og sér-
stæði hæfileiki til að lifa sig inn í liðinn
stíl fengið að blómstra óáreitt undir dul-
nefni. Og með ekki litlum árangri, því lög-
in 19 á þessum diski, sem ná yfir kunn-
asta hlutann af alls í kringum 100, riðu
þvílíkum húsum í tónleikasölum og á
glymskröttum allt fram á miðja þessa öld,
að jafna má við vinsældir þolnustu sí-
grænu slagara Broadways og Leroys
Andersons.
Tónlistarsmekkur almennings hefur
óhjákvæmilega breyzt frá því sem áður
var, og sum númer Kreislers þykja nú
jaðra við væmni eða bera á annan hátt
aldurinn miður, eins og oft vill verða um
tónlist sem fangar anda tímans annarri
betur. Vitanlega einkum í slökum flutn-
ingi. En hvað sem því líður, þá hefði
Kreisler gamla varla áskotnazt skörulegri
skjaldsveinn í dag en Joshua Bell frá
Bloomington í Indíönuríki, sem undir
handleiðslu Josefs heitins Gingolds hefur
ratað alla leið upp í heimsúrval stórfiðlara
- enn vart kominn á fertugsaldur.
Eitt af því skemmtilega við spila-
' mennsku Bells er, að hún tengir fortíð við
nútíð. Piltur leikur að mörgu leyti eins og
fiðlarakynslóð Heifetzs og Menuhins, en
temprar saman við nútímasmekk. Tónn
hans er svalari og víbratóminni, „biblíu-
rúbatóin" í nánd við fingurbrjóta eru
færri og tempóið almennt stöðugra, inn-
tónunin hvarvetna upp á hundrað, boga-
tæknin aukahljóðalaus, o.s.frv. En eitt
minnir þó óneitanlega á Heifetz: sérk-
ennilegt lag beggja á að gera „dyggð úr
nauðsyn" á augabragði. Eins og þegar
eitthvað, sem hjá öðrum yrði upphaf feiln-
ótu, verður í staðinn að heiflandi örtil-
brigði.
En fyrst og fremst má hér heyra hreint
útrúlega þroskaða túlkun, sem helmingi
eldri og reyndari spilarar væru fullsæmd-
ir af. Maður hefiir svosem áður heyrt
dæmi um bráðþroska í seinni tíð, en Bell
slær flestum við. Það sem öllu skiptir er,
að hvergi skuli virtúósinn skyggja á miðl-
arann. Tónlistin fær að blífa - í fjaður-
mögnuðum meðleik Pauls Cokers á píanó,
sem oftast nær góðu jafnvægi við fiðluna,
þótt framar sé í upptökunni en Heifetz
hefði kunnað við.
Ríkarður Ö. Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 20. NÓVEMBER 1999 1 7