Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1999, Blaðsíða 13

mikils misst, má vera að Lenskíj hafi tekið
með sér í gröfina heilagt leyndarmál, „lífgef-
andi rödd“ mikils skáldskapar. En svo snýr
Púshkín við blaðinu og segir: Hitt hefði líka
getað orðið; að Lenskíj hefði orðið leiður á
skáldskap, eins og fleiri, hann hefði setið á
óðali sínu uppi í sveit, „sæll í sínum hlýja
sloppi, gigtveikur kokkáll sem um fertugt át
á sig ístru og lífsleiða og dó í rúmi sínu frá
krökkum og grátkonum“. (6.37-38)
Hér er rómantísk skáldskapardýrkun um
leið og hún er borin fram rifin niður með
raunsæislegri skoðun á möguleikum per-
sónunnar. Höfundurinn er ekki heimssmið-
ur sem gerir rétt sem honum þóknast, held-
ur samtíðarmaður persónanna, stendur við
hlið þeirra, hugsar upphátt um þær, kannar
möguleika þeirra - án þess að gleypa þær.
Þetta er með nokkrum hætti upphaf þeirrar
margröddunar í skáldsögu sem Dostojevskij
var svo mjög lofaður fyrir síðar. Höfund-
urinn er jafnan nálægur, en hann er byrjað-
ur að draga sig í hlé. Það er sem lífsfruma
hans hafí skipt sér í nokkra kjarna og hver
tekur sitthvað af hans reynslu og persónu-
leika til sín - en öðlast um leið sjálfstæða til-
veru.
Ætlar hún að gifta sig?
„Nú tók hún Tatjana mín upp á því að
gifta sig, segir Púshkín í vinarbréfí - ekki
bjóst ég við því af henni.“ - Nei hann bjóst
ekki við því - en hann sá þegar hann hélt „út
á víddir hinnar frjálsu skáldsögu" að þetta
var einkar sennileg niðurstaða. Hann hafði
áður sýnt unga stúlku sem er eins og óskrif-
að blað í tilverunni og lifir ekki síst því lífi,
sem hún þekkir af bókum. Þegar hún játar
Onegín ást sína þá er hún einlægt og opin-
skátt náttúrubarn - og um leið mótuð af
þeim ensku skáldsögum (Klarissu Richard-
sons o.fl.) sem hún elskar og „hafa komið
henni staðinn fyrir allt“ (2.29) Það er þessi
tillærða, rómantíska „orðræða ástarinnar"
sem fær hana til að segja í ástarbréfi sínu, að
guð hafi sent Onegín til sín, að allt hennar líf
hafi verið bið eftir þeirra fundi. En þótt hún
taki það fram í lokauppgjörinu við Onegín,
að hún vilji helst ekkert annað en snúa aftur
til þess tíma þegar hún lék sér í skógi og las
bækur langt frá heimsins glaumi, þá verður
ekki í þeim draumi lifað. Tilfinningar eru
sterkar í sögunni, en þær stjórna ekki heim-
inum eins og í „Raunir Werthers unga“ eða
hástemmdum rómantískum sögum. Tilfinn-
ingarnar eru í sögu Púshkíns til umræðu, til
skilgreiningar - þær verða til í ákveðnu fé-
lagslegu samhengi og þær eru hverfular,
þeim er ekki treystandi til langframa. Þetta
raunsæi verður til þess að Tatjana hefur
undir lokin sætt sig við að sogast inn í hring-
iðu samkvæmislífs sem er þó ómerkilegt og
lágkúrulegt, eins og hún veit best sjálf - og
meira að segja rógurinn er hundleiðinlegur.
(7.48) Þetta raunsæi verður líka til þess að
Tatjana hafnar Onegín, þótt hún elski hann
enn. Og það er ekki einungis vegna þess, að
hún vill ekki fara á bak við mann sinn. Það er
einnig vegna þess, að nú þekkir hún heiminn
- hún grunar Onegín um græsku: Kannski
er hann nú svo hrifinn af konu sem hann áð-
ur mat einskis vegna þess, að nú er hún vel
gift og mikils metin við hirðina. Hann gæti
unnið sér „freistandi frægð“ með því að
eignast aðra eins ástkonu! Og líklega hefur
Tatjana rétt fyrir sér: eitthvað svipað gerð-
ist þegar Vronskíj kynntist Önnu Karenínu
hálfri öld síðar - í frægri skáldsögu Tolstojs
- og allir vita hvernig það fór.
Vissulega hefur Púshkín nálgast mjög
realismann með hans könnun á einstakl-
ingnum: hvernig stétt og staða, umhverfi og
menning mótar hvern og einn. Og hann er
um leið nógu stór í sér til að sneiða hjá ein-
faldri félagslegri forlagahyggju: menn eru
dæmdir til ákveðinna lífshátta en þeir eiga
sér alltaf nokkurra kosta völ. Glæpur On-
egíns - daðrið við Olgu, unnustu Lenskíjs,
og svo einvígið sjálft - er vitaskuld ekki
óumflýjanlegur. Glæpurinn er eitt af því
sem getur hent lífsleiðan og sjálfhverfan
mann. Onegín er gramur út í Lenskíj, sem
hefur dregið hann í leiðinlegt samkvæmi, og
vill hefna sín á honum með stríðni. Um leið
kemur hér ef til vill fram ómeðvitað hatur á
vininum, sem er svo sæll í sinni ást á Olgu,
meðan Onegín sjálfur getur ekki elskað
nokkurn mann: hér er öfund hins ástlausa
einhvers staðar á bak við þótt hún sé aldrei
færð í orð.1 Hér er einnig á ferð sljóleiki hins
eigingjarna sem er svo vanur að láta að eigin
geðþótta að hann skilur ekki að hann er að
gera öðrum illt. Um leið er Onegín aðal-
smaður, sem lýtur harðstjórn fáránlegra
hugmynda um móðgun og æru: Hann vill
helst sættast við Lenskíj en þá færi milli-
göngumaður þeirra, gamall einvígjahundur,
að bera út kjaftasögur um að Onegín sé hug-
laus, þori ekki að ganga á hólm (6.11) Málið
er komið úr höndum hans um leið og fleiri en
tveir vita.
Allt er þetta, sem nú var nefnt, til þess
fallið að stækka í vitund lesandans þessa
einföldu sögu af tiltölulega venjulegu fólki.
En svo er annað: örlög sögunnar í rúss-
neskri menningu. Það er einmitt í umræðu
um ljóðsöguna Jevgeníj Onegín að til verður
í rússneskri menningu ákveðin túlkunar-
hefð: að gera einkalíf persóna í skáldsögum
að heimild eða vísbendingu um ástand og
möguleika samfélagsins í heild. Onegín fékk
ekki lengi að vera barasta lífsleiður ungur
aðalsmaður sem kannski var um leið eftir-
líking og skopstæling á bókmenntapersón-
um sem þá voru í tísku. Nei - menn fóru að
kalla hann „hinn fyrsta óþarfa mann“. Sjá í
honum harmleik heillar kynslóðar hæfi-
leikamanna, sem finnur sér engin verkefni
við hæfí í því þrúgandi andrúmslofti sem
einkenndi stjórnartíð Nikulásar keisara
fyrsta (1825-55) - en það var hann sem kom
í alvöru á fót ritskoðun og pólitískri lögreglu
í Rússlandi. Litið var svo á, að tilvistarvandi
þessara ungu gáfumanna kæmi skýrt fram í
einkamálum þeirra. Þeir bregðast á stefnu-
móti við unga konu sem er reiðubúin til að
leggja á þá heita og einlæga ást, ástin er
prófraun á þá og þeir flýja af hólmi (eins og
Onegín vísar Tatjönu frá sér). Og konan,
Tatjana í þessu dæmi, verður þá ekki aðeins
sú ást sem ekki varð af, hún er tákn og ím-
ynd þess lífsafreks sem hinn óþarfi maður
hefði átt að vinna, hefði hann ekki látið tí-
mann smækka sig.
Kannski finnst okkur langt gengið í túlk-
unarofsa þegar látið er að því liggja að On-
egín geti ekki elskað Tatjönu strax og skjóti
Lenskíj fyrir klaufaskap vegna þess hve
vont stjórnarfar var í Rússlandi. En margir
túlkendur hafa vissulega verið á þessum
buxum.6 Og eitt er víst: Onegín eignaðist
langan slóða eftirmanna í rússneskum bók-
menntum - persónur í sögum Lermontovs
(Hetja vorra tíma), Gontsjarov (Oblomov),
Túrgenévs og fleiri höfunda sem fengu að
heita einu nafni „hinir óþörfu menn“. Það
eru þeir sem finna sér ekki stað, hvorki í hin-
um „stóra“ heimi né hinum „smáa“ (einka-
lífinu) og gætu vel tekið undir það með Jón-
asi Hallgrímssyni að „tíminn vill ei tengja
sig við mig.“ Þessi ættartala óþarfra manna
segir margt um þýðingu Púshldns fyrir gul-
löld hinnar rússnesku skáldsögu. Það er
meira að segja hægt að færa líkur að því, að
Raskolnikov stúdent og morðingi í skáld-
sögu Dostojevskijs Glæpur og refsing sé
einn af niðjum Onegíns - eða svo taldi Dost-
ojevskíj sjálfur: Báðar voru þessar persónur
að hans mati dæmi um skaðvænleg vestræn
áhrif á rússneska æsku, áhrif sem slitu hinn
unga mann úr sambandi við það sem var
gott, kristið og rússneskt. En allir þeir kost-
ir komu saman í Tatjönu sem ekki vill taka
fram hjá manni sínum vegna þess að hún er
sönn rússnesk sál sem ekki getur hugsað sér
að reisa gæfu sína á ógæfu annarra.6
Þessi útlistun Dostojevskíjs á Jevgenij
Onegín leiðir hugann að spurningu sem Pús-
hkín lætur „Skrflinn“ spyrja Skáldið í
þekktu kvæði: „Hvað ertu þú að kenna okk-
ur?“ Hver er boðskapur sögunnar? Er hann
tengdur því að Onegín fái makleg málagjöld:
„stór var mín villa, hörð mín refsing" segir
hann í bréfinu til Tatjönu í lok sögunnar. En
svo hafa ýmsir móralistar talið. Eða er það
óþarft kannski og heimskulegt að spyrja um
„boðskap" þessa verks?
Hverfulleiki alls, vonbrigði, illur uggur,
óvissa um allt nema það að hamingjan muni
renna okkur úr greipum - þetta er allt til
staðar í skáldsögunni. Astin er tekin frá öll-
um, saklaust skáld drepið, Tatjana, þessi ör-
láta og göfuga sál gengin inn í meinfúst sam-
kvæmislíf og kemst ekki þaðan aftur. Allt er
þetta dapurlegt - en samt stafar einhverri
undarlegri birtu af þessum heimi. Þetta
verk Púshkíns einkennist öðrum fremur af
því sem Rússar nefna svetlaja grúst - bjart-
ur dapurleiki. I ljóðsögunni um Jevgeníj og
Tatjönu vakir fegurð heimsins, skáldið
gleymir því ekki að allir eru í lífsháska en
hann man enn betur þá gleði sem felst í að
njóta sem best og með skapandi glaðværð
hverfulla gæða lífsins. Hann ræðir þessi mál
aldrei beint, en segir þetta án þess að segja
það, þræðir þessa afstöðu til heimsins inn í
skáldskap og ber þannig fram það „kampa-
vín, glitrandi í sólskini"7 sem þessari rauna-
sögu hefur verið líkt við.
1 A.S. Púshkín: Polnoje sobranije sotsjinenij. Moskva
1958. VII, bls. 298.
2 D.I. Písarév: Púshkín íBelinskij. Solsjinenija, Moskva
1956. III, bls, 856-364.
8 G. A. Gúkovskij: Púshkín i problemy realistítsjeskovo
stíya. Moskva 1957, bls. 130.
4 E. Wilson: In Honour of Pushkin. The Triple Thinkers.
Penguin 1962, bls. 51.
8 L. Grossman: Púshkín, Moskva 1958, bls. 372-388.
6 F. M. Dostojevskij. Púshkín. Sobranije sotsjineng.
Moskva 1958. X, bls. 447-454.
7 J. Lavrin: From Pushkin to Mayakovsky. London 1948.
bls. 23.
Höfundurinn er rithöfundur og
hóskólakennari.
ERLENDAR/
BÆKUR
JACQUES LE GOFF
The Works of Jacques Le Goff and the
challenges of Medieval History.
Edited by Miri Rubin. The Boydell
Press 1997.
Ef einhver þjóð ætti að leggja alúð við
ástundun miðaldasögu þá eru það Islend-
ingar. Engin þjóð í Evrópu á slíkan fjár-
sjóð miðaldatexta á þjóðtungum og þeir.
Fremsti sagnfræðingur miðalda var
Snorri Stui-luson og næst honum kemur
Stm-la Þórðarson. Helgi- og biskupasögur
miðalda eru stöðug uppspretta miðalda-
mynda og -persóna, jarteiknasögm-nar yf-
irgripsmikil óbein lýsing á almennu mann-
lífi og kjörum þjóðarinnai’ og síðan eru
þessi furðuverk bókmenntanna, Islend-
ingasögm-. Kveðskapurinn gerir þessa
mynd enn fjölbreytilegri.
Bestu textar sem skrifaðir hafa verið
undanfarin tæp þúsund ár eru skráðir á
miðöldum, tærleiki og skýrleiki málsins,
tónninn og hinar margvíslegu tóntegundir
furðuleg fyrirbrigði í bókmenntasögunni.
Þessi blómatími íslenskrar sagnfræði og
bókmennta stóð frá því á 12. öld og fram á
þá 15. A þeim tímum voru íslenskir höf-
undar innan hins alþjóðlega latínu-máls-
væðis heilagrar kirkju. Hér blómgaðist ís-
lensk og evrópsk listmenning með
séríslenskum einkennum. Menntunin var
evrópsk, vottui’ af svipaðri menningarlegri
samþættingu átti sér stað í tíð Engilsaxa á
Englandi fyrir daga Vilhjálms bastarðar.
En hér á landi náði listsköpunin fullri hæð.
Jacques Le Goff er meðal merkustu
miðaldasagnfræðinga nútímans. Málþing
um verk hans og áhrif var haldið í King’s
College í Cambridge 6.-9. apríl 1994. Miri
Rubin segir í formála í tilefni af sjötugsa-
fmæli hans að einn af forstöðumönnum
Boydells and Brewers hafi sýnt áhuga á að
gefa erindi sem flutt voru á málþinginu út.
Og hér er bókin.
Le Goff virðist gefið mun meira ímynd-
unarafl og innsæi en flestum þeim
miðaldasagnfræðingum sem starfandi eru.
Hugmyndaauðgi hans er einstök. Hann
fjallar um þemu sem engum hefur dottið í
hug að ræða. I þessari bók má marka hin
miklu áhrif sem Le Goff hefur haft á aðra
miðaldasagnfræðinga. Trúarbrögð al-
mennings og tengsl þeirra við villutrú,
konungstáknið og dulspekilega réttlæt-
ingu þess, menntamenn í miðaldasamfé-
lagi, tíma og peninga, þ.e. tíma kirkjunnar
og tíma kaupmannsins. Aukin kaupsýsla á
miðöldum varð kveikja nýs tímaskyns, ná-
kvæmari mælingar tímans, meðan megin-
þorri Evrópubúa bjó að tímatali kirkjunn-
ar sem miðaðist við messudaga heilagra
manna og hátíðir kirkjunnar. Hann skrif-
aði: „aukið peningamagn í umferð varð til
þess að tímamælingar urðu nákvæmari á
13. og 14. öld“. Bankastarfsemi á Ítalíu og
upphaf tvöfalds bókhalds um 1340 verður
á svipuðum tíma og notkun arabískra
talna, og uppfundning klukkunnai’ um
1327. Nákvæm tímasetning var ný af nál-
inni, þar sem mínútur og klukkustundir
sólai’hringsins voru mældar á vélrænan
hátt. Tenging verslunar og tímasetninga.
R.I. More á hér ritgerð um „Heilagleika
og hjáti’ú" sem á sér kveikju í riti Le Goffs:
Time, Work and Culture in the Middle Ag-
es. Þýtt úr frönsku af Arthur Goldhammer
1980. Le Goff hefur flestum betur nálgast
trúarlega meðvitund miðaldamannsins og
sýnt fram á líf hans „í tveimur heimum"
jarðvist og vist handan grafar. An skiln-
ings þessa verður öll miðaldasaga mark-
laus. Þessi skoðun Le Goffs hefur orðið
kveikja mikilla rannsókna og útlistana á
þýðingu og mörkun kirkjunnar á líf hárra
sem lágra. Hjátrúin kemur hér inn í mynd-
ina. Forn trúarbrögð lifðu áfram oft í formi
galdra og varúðarvenja og blönduðust
hvíta galdri kirkjunnar. Aaron Gurevich
hefur útlistað þessi efni manna best í „Cat-
egories of Medieval Culture" 1985. Hann
skrifar hér grein um: Annales in Moscow.
En Annálamir era eitt merkasta sagn-
fræðitímarit sem út hefur komið á þessari
öld. Marc Bloch var hvatamaður að útgáfu
þessa tímarits 1928.
Ritgerðir og greinar í þessari bók eiga
sér allar kveikjur í ritum Le Goffs. Höf-
undamir rekja kenningar hans og sér-
stæðan söguskilning og rekja síðan rit sem
skrifuð era ef svo má segja undir forteikn-
um hans. „Das Alte Europa und die Welt
des Moderner" eftir Le Goff, þýsk þýðing
1994, er kveikjan að grein Ottos Gerhards
Oexle um Le Goff í Þýskalandi. Jafnframt
vitnar hann í bók, „L’Appétit de histoire“
Essais d’ego-histoire, ed. Pierre Nora,
Paris 1987, bls. 173-239; og í Histoire et
mémoire, París 1988.
I þessum ritum leggur hann mikla
áherslu á stöðu höfundarins og viðhorf til
viðfangsefnisins og persónulega og þjóð-
ernislega mótun eigin persónu og ekki síst
þann málheim sem hann er fæddur í og
mótaður af. Höfundar sagnfræðirita eru
markaðir fyrirfram vissu umhverfi og það
ber hverjum höfundi að hafa í huga. Mat á
sögunni er fyrirfram ákveðið og niðurstað-
an mótuð. Sá sem skrifar þætti úr þjóð-
sögu er einnig að skrifa um sjálfan sig.
Þetta glögga skyn á takmarkanir óhlut-
lægi’ar sagnfræði hefur Le Goff skilgreint
manna best.
Viðfangsefni Le Goffs voru lengst af
tengd efnahagssögu, menningarsögu og
félagslegum tengslum miðaldaheimsins
samofin trúarbrögðum. Síðasta stórvirki
hans var ævisaga Lúðvíks IX. Lúðvíks
helga Frakkakonungs, 1214-1270. Síðast-
liðin 10 ár hefur Le Goff notað lífssögu
Lúðvíks IX. sem lykil að heimum trúarinn-
ar á hámiðöldum og á hvern hátt sá heimur
tengist hinum ,jarðliga skilningi". Hann
vefur fyrri verk sín, um gyðingdóm, versl-
un og viðskiptí, kynjamun og umfjöllunina
um menntamenn á miðöldum, inn í rit um
Saint Louis, París 1996. Heimur þessa
heilaga konungs, líf hans og krossferðir og
veraldlegt umhverfi 13. aldai’ eins og hann
hefur lýst því í ritgerðum og bókum, verð-
ur honum hvati til enn nánari útlistana og
skilnings á heimi Lúðvíks helga og heimi
Snorra Sturlusonar sem gefinn var skiln-
ingur á „hinni andlegu spektínni" sem var
þessum samtíðarmönnum sameiginleg.
SIGLAUGUR
BRYNLEIFSSON
GRÍMURTHOR BOLLASON
ÓTTI
Þú hugsar um þinn ótta, langar aðhverfa frá honum,
þú biðst fyrir, reynir að fmna svar, þín tilvera er ruglandi,
þú leitar inn íþig, þín sál er kvalin.
Þú leitarsvars, biður fallnar sálir um hjálp,
lítur upp til himins, hann er bjartur,
skín fegurð sinni,
horfir lengra, það skel&r þig,
þú sérð sjálfan þig þaktan blóði.
Þú leitar íþinni trú, fínnur ekkert svar, þú gefst upp.
Þú ert af mold kominn, þú ert orðinn hún aftur,
þú hverfurí dimman dal,
sveimar um öskrandi, það heyrir enginn,
umhverfið er kunnuglegt, þú hefur verið hér áður.
Hvað er að gerast,
þú ert að leysast upp, þín sál er að hverfa,
sameinast föllnum sáium.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 27. NÓVEMBER 1999 1 3
i