Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.2000, Blaðsíða 5

urinn er kominn hálfur upp á að spyrja hann
tveggja spurninga en ekki þriggja því þá hverf-
ur draugurinn niður aftur, fyrir þrenningunni.
Fyrsta spurningin er vanalega hver hann hafi
verið í lífinu og sú seinni hversu hraustur hann
sé. Ef draugurinn segist hafa verið meðalmaður
eða meir er ráðlegt að hætta, því það liggur fyr-
ir særingarmanni að takast á við drauginn.
Draugar eru ákaflega sterkir og sagt er að þeir
magnist um helming umfram það sem þeir voru
í jarðlífinu. Þetta er ástæða þess að særingar-
menn velja helst börn, tólf til fjórtán ára gömul,
en ekki menn sem komnir eru undir þrítugt. Sé
ákveðið að halda áfram, skal særa uns hann er
allur kominn upp. Þegar draugar koma fyrst
upp úr gröfum sínum vella öll vit þeirra, munn-
ur og nasir, í froðuslefju og saur, heitir þetta
náfroða. Froðu þessa á særingarmaðurinn að
sleikja af draugnum. Siðan skal hann vekja sér
blóð undan litlu tá á hægra fæti og vökva með
því tungu draugsins. Nú hefjast slagsmálin við
drauginn, menn eru ekki á einu máli um það
hvor ræðst á hvem, draugurinn eða kuklarinn,
en hafi draugurinn betur dregur hann særing-
armanninn niður í gröfina með sér. Hafi sær-
ingarmaðurinn betur, er draugurinn skyldugur
til að þjóna honum. Karlar sem vaktir eru upp
nefnast Mórar en kvenmenn Skottur.
Þeir uppvakningar sem særðir eru upp áður
en Iíkið nær að kólna, þykja rammastir og
verstir viðureignar. Það verður einnig að sjá
þeim fyrir mat, því þeir þurfa að nærast eins og
lifandi menn. Irafellsmóra var skammtaður
matur eins og öðru fólki enda er talið víst að
hann hafi ekki verið með öllu dauður þegar
hann var magnaður. Irafellsmóri virðist enn
vera á ferli því það sást til hans á ferðalagi í
Belfast á Norður-írlandi ekki alls fyrir löngu.
Varnir gegn
draugum
Þegar menn höfðu andvarpað þrisvar á bana-
legunni mátti telja víst að sálin hafi yfirgefið
líkamann. Þá þótti vissara að taka skjáinn úr
glugganum sem næstur var líkinu, til þess að
sálin kæmist út. Setja varð skjáinn síðan öfugan
í aftur til þess að sálin gæti ekki snúið til baka.
En það er aldrei víst að nokkur maður sé svo
aldauður að hann geti ekki gengið aftur. Það
var trú manna að eitthvert líf eða einhver hluti
sálarinnar leyndist með líkinu, að minnsta kosti
fyrst um sinn eftir dauðann. „Ef hinn dauði vildi
fyrir einhverjar sakii' leita á sínar gömlu slóðir
var nauðsynlegt að gera honum erfitt fyrir.
Fyrst og fremst þarf að loka augum dáinna
manna, til að þeir geti ekki séð. Þetta kallast
nábjargh-."5
Draugar eiga ekki að geta farið aðra leið frá
gröf sinn heim, en þá sömu og þeir voru fluttir.
Þess vegna vora lík borin með fæturna á undan.
Þá sér hinn dauði ekki aftur fyrir sig og ratar
ekki heim. Þess era dæmi að brotin hafi verið
göt á húsgafla og hlaðið í aftur jafnskjótt og
borið hafði verið út. I Egils sögu segir frá því að
Egill Skallagrímsson lét rjúfa vegg og bera föð-
ur sinn þar út af hræðslu við að hann gengi aft-
ur. Og ekki er nema rám öld síðan sá siður lagð-
ist að fullu af, að hringsnúa líkkistunni til þess
að ragla hinn dauða í ríminu. Talið var að mun
hægara væri að yfirbuga afturgöngur en upp-
vakninga og sjaldnast tókst að sigra þá að fullu.
Líftími drauga er eitthvað á reiki. Sumh- segja
hann vera 120 ár, magnast þeir fyrstu 40 árin,
standa í stað í 40 og dofna síðustu 40 árin. Aðrir
segja hann vera 300 ár eða að hann fylgi í 9 ættl-
iði. „Þegar draugar eru orðnir gamlir, verða
þeh- sumir mjög farlama enda búnir að ganga
undan sér fæturna upp að hnjám, [...]. Þetta
bendh’ enn á, hvað þjóðtráin gerir þá líka-
mlega.“6
Það var talið gott að bera grájurt, öðru nafni
fjandafælu (Omalotheca norvegica), milli
brjóstanna eða í höfuðfati. Tilvalið var að
brenna surtarbrand eða grafa hann í gólf þar
sem reimt var. Talið var heillaráð að steypa
hlandi yfir drauga og höfðu margar kerlingar
koppinn sinn með einhverjum leka í við rúmið,
svona til öryggis. Bjöm Halldórsson (1724-
1794) í Sauðlauksdal taldi að best væri að spýta
duglega frá sér og snúa svo að þeim rassinum
og reka duglega við. Einnig þótti gott að skjóta
á drauga með silfurhnöppum en þar sem þeir
vora ekki á hvers manns færi mátti allt eins not-
ast við lambaspörð eða rekla af grávíði (Salix
callicarpaea). Éf draugar vora mjög magnaðir
gat reynst nauðsynlegt að grafa upp líkið og
reka nagla í iljar þess eða höggva af því höfuðið
og leggja það þannig að nefið sneri til saurbæj-
ar. í þjóðsögum má finna eftirfarlandi sögu um
það þegar var verið að sauma utan um Finn
galdramann, „[...] hann var svo forn og illur í
skapi að allir vora hræddir við hann. Þegar
hann dó vildi enginn, hvorki karl né kona, verða
til þess að líkklæða hann og sauma utan um
hann. Þó varð kvenmaður einn til þess að reyna
það; komst hún ekki nema hálfa leið og varð vit-
stola. Þá gaf önnur sig til og gaf hún sig ekki að
því hvernig líkið lét. Þegar hún var nærri búin
sagði Finnur: „Þú átt eftir að bíta úr nálinni.“
Hún svaraði: „Eg ætlaði að slíta, en ekki bíta,
bölvaður," sleit hún síðan nálina frá, braut hana
í sundur og stakk brotunum í iljar líkinu.“2.
Einnig era þess dæmi að menn hafi kveðið nið-
ur drauga með góðri vísu eins og Sigurður
Gíslason í sögunni, Maður og draugur kveðast
á, í þjóðsagnasafni Sigfúsar Sigfússonar:0
„Engir eða fáir draugar voru svo rammir, að
þeir stæðust, ef kveðin var Lilja eða Bama-
ber.“5 Allra best var þó að grafa upp líkið og
brenna það til ösku.
Niðurlag
Af framangi-eindu má sjá að trá manna á
drauga hefur verið almenn og fáir dregið tilvera
þeirra í efa. Menn hræddust drauga og fundu
allskonar ráð og aðferðir til að verjast og sigi-ast
á þeim og líkama þeirra. Draugar slógust við
menn, drápu skepnur og áttu jafnvel börn með
mennskum konum. Vamir gegn draugum bein-
ast nær eingöngu að líkama þeirra, t.d. með því
að reka nagla í iljarnai- á þeim eða þá að brenna
líkið. Af þessu má sjá að draugar era bundnir
jarðlíkama sínum. „Én sannast er það að segja,
að hin foma, heiðna draugatrá hefir undralitl-
um breytingum tekið allt fram undir vora daga,
en nú á síðustu mannsöldram hafa flestir hinna
römmu, fornu drauga dáið út að mestu eða
orðnir að meinlitlum slæðingi og engir nýir
komið í þeiiTa stað, nema meinlitlir svipir.“6
Draugatrá hefur tekið þá stefnu nú í seinni tíð
að þeir virðast ótengdari jarðlíkamanum. Þeir
era fai-nir að líkjast meira vofum sem svífa um
stofur og ganga, eða að þeir hrella menn á næt-
urránti við Geitháls eða Stapann. Draugar eru
ekki leng^r fastir fyrii’ og líkamlegir, þeir era
hættir að ríða húsum, drepa skepnur og bama
konur. Þeir virðast smátt og smátt vera að
þynnast upp, verða að gufu og hverfa.
Kveð ég þig niður í kraftí hans
erkrossinnbarábaki.
Allar hallir andskotans
opnarviðþértaki.
Hcimildaskrá:
1 Halldór Pétursson. 1962. Ævisaga Eyjasels-Mdra.
Reykjavík, ísafoldarprentsmiðja h.f.
2 Jdn Árnason. 1961. íslenska þjóðsögur og œvintýri I.
lteykjavík, Þjóðsaga.
8 Jón Hnefill Aðalsteinsson. 1988. íslensk þjóðmenning
VI. Reykjavik, Þjóðsaga.
4 Jón Þorkelsson, 1899. Þjóðsögur og munnmæli. Akur-
eyri, Prentvcrk Odds Björnssonar.
B Jónas Jónasson frá Hrafnagiii. 1961. íslenzkir Þjóð-
hættir. Reykjavík, ísafoldaprcntsmiðja h.f.
6 Sigfús Sigfússon. 1982. íslenskar þjóðsögur og sagnir
II. Reykjavík, Þjóðsaga.
Höfundurinn er skólastjóri í Þykkvabæ.
MyndlýsÍng: Freydís Kristjánsdóttir
„Móri gekk nú Ijósum logum í Eyjaseli, svo að næróskyggnir sem skyggnir sáu hann. Það var líkast því sem geðbilaður maður gengi um og fremdi
illvirki á skepnum. Stundum hófust kindur í háaloft og komu niður steindauðar, aðrar fundust hálsbrotnar, sligaðar, hengdar eða beinbrotnar.“
NIIA NORTHSUN
RAUÐHETTA
LITLA
ÁRNIIBSEN ÞÝDDI
þegar amma lá á spítala
eftir hjartaáfall
kallaði hún til sín eins marga
af átta sonum og hún náði í
hún kallaði ekki
á einkadóttur sína
babe sem var 34 ára
amma hafði ekki hugmynd hvar
hún kynni að vera
steininum götunni
á bar í klamath falls
eða hokrandi með einum af
chicano elskhugunum eða
indjána-lessu
ÍLA
babe fór að heiman 16 ára
giftist ekta kapteini króki
með lepp fyrir auga og allt
ferlega fær ípóker en
fór svo frá honum ári síðar
inn og út úr steininum
bílstuldir innbrot
eiturlyf ávísanafals
hún þyngdist um 30 kíló
varð næstum 90 kíló
klippti síða svarta hárið í
stuttar litaðar rytjur
andlitið bitið og sogið
af afbrýðisamri vinkonu
fór að tala eins og svartur hóru-
mangari
amma kallaði ekki á hana
en hún birtist samt á spítalan-
um
viskíflaska í annarri hendi
bjórdós í hinni
nýlega lamin
vætlandi sígarettubrunasár á
handleggjunum
slefandi & volandi
„mamma mamma“
babe var eina barnið
sem heimsótti ömmu
Höfundurinn er bandarískt samtímaskóid.
STANLEY KUNITZ
MYNDIN
Aldrei fyrirgaf móðir mín
fóðurmínum sjálfsmorðið,
en einkum að hann framdi það
á afar óheppilegum tíma
og það í almenningsgarði,
vorið
sem ég beið eftir að fæðast.
Hún læsti nafn hans niður
ídýpstu hirsluna
og neitaði að hleypa honum út,
þó égheyrði hann knýja á.
Þegar ég kom ofan af háalofti
með pastelmynd í hendi
af ókunnum, breiðmynntum
manni
með þéttvaxið yfirskegg
og dimmbrún, beinsett augu,
reif hún hana í tætlur
umyrðalaust
og löðrungaði mig fast.
A sextugasta ogfjórða ári
finn ég enn
sviða á kinninni.
Höfundurinn er bandarískt samtímaskóld.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 29. JANÚAR 2000 5