Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.2000, Blaðsíða 15

Börn Óla Peter Blöndal póstritara: Anna Guðrún, Ingólfur og Hjálmar Jóhann, 1922
Ljósm. Sigríður Zoega.
Hjálpræðisherinn. Frá vinstri: Harluck, Laufey Þóroddsdóttir, síðar Harluck, frú Gráslund,
óþekkt kona og Major Sören Gráslund, 1918.
tökur og læra af honum, annars setti hann
henni fyrir verkefni sem hún átti að vinna
uppá eigin spýtur meðan hann væri í burtu.
Þannig leið tíminn og þegar Sigríður Zoega
sneri aftur til Islands vorið 1914, var það
vegna þess að ráðningartíminn hjá Sander var
liðinn og hann búinn að kenna henni það sem
þurfti. Aldrei kom annað til greina en að snúa
heim og helst setja sjálf upp eigin stofu, en það
kostaði mikla peninga. Niðurstaðan varð sú,
að það voru foreldrar hennar sem útveguðu
henni bankalán og áður en hún kveður Köln,
hjálpar August Sander henni við að velja vél,
linsur og ýmisleg nauðsynleg tæki sem til
þurfti. Pappír og vökvar komu hinsvegar frá
Kaupmannahöfn.
Þetta var rétti tíminn til að setja upp nýja
ljósmyndastofu í Reykjavík. Glæsileg ljós-
myndastofa Péturs Brynjólfssonar var í lægð
vegna óreglu eigandans og Pétur svo að segja
hættur öllum rekstri. Enginn virtist ætla að
taka við viðskiptum hans. Ekki voru margir
ljósmyndarar starfandi í Reykjavík á þessum
árum. Helsta má nefna Carl Ólafsson og
Magnús Ólafsson, en sonur hans Ólafur Magn-
ússon var nýkominn heim frá námi og voru
þeir feðgar lengi meðal afkastamestu ljós-
myndara í Reykjavík.
Á fyrstu tuttugu árum aldarinnar þrefald-
aðist íbúafjöldi Reykjavíkur og framkvæmdir
voru miklar í atvinnulífinu. íbúarnir voru önn-
um kafnir við að skapa nýtt borgaralegt sam-
félag með þeim menningarbrag sem því fylgir.
Þetta var tímabil vakningar og þjóðlegs metn-
aðar bæði á sviði atvinnuvega og menningar.
Ljósmyndastofa Sigríðar féll fullkomlega inn í
þetta andrúmsloft og Sigríður fékk strax nóg
að gera.
Vinkona Sigríðar, Steinunn Thorsteinson,
fór að vinna með henni á stofunni strax um
haustið 1914. Því miður er lítið til af myndum
frá þessu fyrsta starfsári og engar plötur, því
ljósmyndastofan brann með öllu sem í henni
var í Reykjavíkurbrunanum mikla aðfaranótt
sunnudagsins 25. apríl 1915.
„Ég var með lyklana að ljósmyndastofunni,
og ætlaði að reyna að komast þangað upp, til
að bjarga einhverju, eri það var ekki viðlit
vegna reyks og hita... Ég var nýbúin að stilla
nokkrum myndum út í sýningarkassa við
Austurstræti, og þar á meðal var stór og falleg
mynd af Sigurði Eggerz, sem hann var mjög
hrifinn af... Ég hafði ekki hugsun á að bjarga
myndinni, sem ég hefði þó vel getað gert. Eftir
það reyndi ég mikið við að taka svipaða mynd
af honum, en aldrei líkaði honum það eins vel
og myndin, sem brann.“
Sigríður tapaði öllu. Myndavélinni og lins-
unum sem keyptar höfðu verið í Þýskalandi,
pappírsbirgðum og öllum ljósmyndaplötunum.
Hins vegar var hún betur stödd en margir aðr-
ir eftir brunann, því innbúið var tryggt og
tryggingarféð gerði Sigríði kleift að byrja upp
á nýtt. Skömmu síðar keypti hún ásamt Stein-
unni Ijósmyndastofu Péturs Brynjólfssonar
við Hverfísgötu með öllum tækjum. Fljótlega
komu þær sér fyrir í glæsilegu stórhýsi Garð-
ars Gíslasonar við Hverfisgötu 4-6 og hið nýja
fyrirtæki fékk nafnið Ljósmyndastofa Sigríð-
ar Zoega og Co.
Sigríður Zoéga var alla tíð fyrst og fremst
stúdíóljósmyndari og vann þar af leiðandi nær
eingöngu eftir pöntunum. Verkefni hennar
voru aðallega myndir af einstaklingum, en
einnig hópmyndir af fjölskyldum, starfsstétt-
um, nemendum og myndir af börnum. Hún tók
einnig, en í minna mæli, myndir á heimilum
fólks og á vinnustöðum. Önnur myndefni telj-
ast til undantekninga og má þar nefna nokkrar
ljóðrænar útimyndir. Þær myndir tók Sigríð-
ur á fyrstu starfsárum sínum og eru þær tekn-
ar í öðru samhengi og með önnur markmið í
Ljósm.Sigríöur Zoega.
Frá heimili A. Oberhaupt, 1919.
huga en aðrar myndir hennar. Liklega hafa
þær verið hennar eina tilraun til skapandi ljós-
myndunar utan stúdíóveggjanna.
Á mynd af tveim stúlkum við Breiðafjörð,
lætur hún vatnið og endurspeglunina skapa
kyrrð og ljóðrænu á svipaðan hátt og norrænir
landslagsmálarar gerðu á þessum árum. Án
efa hefur það verið hið daglega amstur og mik-
il vinna á stofunni sem kom í veg fyrir að hún
héldi tilraunum sínum áfram.
Fyrstu árin framleiddi Sign'ður mikið af
hefðbundnum harðspjaldamyndum. Hún
bryddaði einnig upp á ýmsum nýjungum bæði
varðandi tökurnar sjálfar og frágang á mynd-
um. Hún innleiddi rauðtónaðar myndir sem
voru nýjung hér á landi, og ætíð er mikil vinna
lögð í fallegan frágang og upplímingu.
Við tökurnar notaði hún einfaldan og lát-
lausan bakgrunn, stílhrein húsgögn og yfír-
lætislausar uppstillingar. Hún gerði tilraunir
með persónulegri uppstillingar en áður þekkt-
ist, einkum þegar hún myndar ungt fólk. Til
hennar sóttu viðskiptavinir bæði úr Reykjavík
og utan af landi. Margir embættismenn, ungir
nýstúdentar, lækna- og guðfræðinemar, konur
neð börn sín og fjölskyldur. Einnig hópar, fé-
lagasamtök, starfsstéttir, íþróttafélög, hljóm-
sveitir og skipshafnir.
Barnamyndir Sigríðar eru kapítuli útaf fyr-
ir sig. Þar má greina sterkara samspil pg meiri
nálgun en í öðrum myndum hennar. í barna-
myndunum nær hún listagóðum samsetning-
um og leik með uppsetningum þar sem hús-
gögn, bækur, leikföng eða blóm verða hluti af
myndbyggingunni og um leið hluti af eðlileg-
um leik barnsins.
Á fyrsta rekstrarári ljósmyndastofu þeirrar
Sigríðar og Steinunnar, 1915-16, voru teknar
1.072 myndir. Tveim árum síðar hefur mynda-
tökunúmerum fjölgað um helming og alls eru
teknar 2.100 myndir. Þessi uppgangur hélst til
1920, en þá fór myndatökunúmerum að fækka.
Velgengni stofunnar endurspeglar einfaldlega
þann uppgang sem var í Reykjavík á þessum
árum, þrátt fyrir stríðið mikla. Já, fyrri heims-
styrjöldin var mörgum erfið hér á landi. Verð-
bólga var mikil og vöruskortur, eldsneyti af
skornum skammti og loks kom spænska veikin
til landsins sem þyrmdi fáum fjölskyldum. Líf-
ið gekk samt sinn vanagang og fólk vildi láta
taka af sér myndir, þrátt fyrir alla þá erfíð-
leika sem stríðið hafði í för með sér. Þetta
tímabil, 1915-20, er blómaskeið ljósmyndastof-
unnar og það er á þessum árum sem Sigríður
tekur margar af sínum bestu myndum.
Frá og með 1920 varð mikil fækkun á
myndatökum og ljósmyndastofan náði aldrei
aftur upp þeirri velgengni sem hún hafði á ár-
um fyrri heimsstyrjaldarinnar. Nokkrar
ástæður geta legið að baki þeim samdrætti
sem varð á þriðja og fjórða áratugnum.
Fyrst má nefna harðnandi samkeppni meðal
ljósmyndara í Reykjavík. Bæði Ijósmyndastof-
um og amatörljósmyndurum fjölgaði. Fram-
farir í Ijósmyndatækni gerðu það að verkum
að Ijósmyndun varð smátt og smátt aðgengi-
leg almenningi og ljósmyndarinn var ekki jafn
ómissandi og áður. Margir ljósmyndarar
komu heim frá námi og settu upp sínar eigin
stofur. Þar má nefna Jón Kaldal, Jón J. Dahl-
mann, Loft Guðmundsson, Óskar Gíslason og
fleiri.
Sigriður brást við þessum erfíðleikum sem
ljósmyndarar stóðu frammi fyrir, með því að
aðlaga sig breyttum tímum og bjóða upp á
nýja þjónustu. Árið 1923 komu þær Sigríður
og Steinunn á fót ljósprentunarstofu, samhliða
Ijósmyndastofunni. Mun það hafa verið hug-
mynd Geirs G. Zoéga, bróður Sigríðar, sem þá
var vegamálastjóri. Eftir það varð Ijósprentun
á verkfræðiteikningum æ stærri hluti af um-
svifum fyrirtækisins. Greinilegt er að eftir að
ljósprentunin hófst árið 1923, batnar hagur
stoftmnar tímabundið, en síðan heldur tökum
áfram að fækka og aukning verður engin fyrr
en 1941 og helst þá í hendur við það góðæri
sem varð almennt hjá öllum ljósmyndurum í
Reykjavík á árum seinni heimsstyrjaldarinn-
ar.
Ljósmyndaleg sérstaða Sigríðar er einkum
áberandi í hópmyndum og felst í hæfileika
hennar við að tengja persónurnar saman og
skapa rými, eins og um leikræna uppsetningu
á sviði væri að ræða. Ef til vill var þetta mynd-
bygging sem hún lærði hjá August Sander, en
hann lagði mikla áherslu á að uppstillingin
væri þaulhugsuð áður en myndin væri tekin,
og var þetta eitt af þeim atriðum sem hann
lagði áherslu á við nemendur sína. v
Þegar á heildina er litið virðist Sigríður hafa
orðið fyrir talsverðum áhrifum frá lærimeist-
ara sínum og eins og við má búast gætir þeirra
áhrifa einkum fyrstu árin eftir að hún kom
heim frá Þýskalandi. Ljósmyndastofan var
skipulögð á svipaðan hátt og stúdíóið hjá
Sander: Ljós veggur, einfold húsgögn og teppi
á gólfinu. Ymislegt hafði hún lært varðandi
uppstillingu og ljós. Ljósið er milt hjá báðum,
aldrei neinir óþarfa skuggar, mikil áhersla
lögð á formbyggingu og að sviðsetja persón-
una í rýminu. Eins er fjarlægðin frá viðfangs-
efninu svipuð, sjaldan þröngur rammi (aldrei
close-up), og yfirleitt ljósmyndað frekar vítt.
Sjónarhornið beint og fyrirmyndin yfirleitt
látin horfa fram eða % eð alvarlegum svip.
Sigríður heldur sig ætíð í hlutlausri fjar-
lægð frá manneskjunni, upphefur hana ekki -
en ljær henni ákveðinn virðuleik. Myndir
hennar hafa til að bera þessa alvöru sem ein-
kennir eldri ljósmyndir, og minnir á þann tíma
þegar athöfnin sjálf fól í sér sterka félagslega
skírskotun.
Ekki þarf að fjölyrða um hversu merkar
menningarsögulegar heimildir plötusafn Sig-
ríðar hefur að geyma um íbúa Reykjavíkur í
nær hálfa öld. Blómaskeið ljósmyndastofunn-
ar rennur saman við tímabil framfara á öllum
sviðum í bæjarlífinu. Myndirnar og starfsemi
stofunnar í sjálfu sér eru samtvinnaðar at-
virinu- og félagssögu landsins - og úr þeim má
lesa sögu þeirrar borgarastéttar sem ný sam-
félagsskipan fæddi af sér í Reykjavík.
Ferill Sigríðar var hinsvegar fjölþættari en
svo að einungis sé hægt að líta á myndir henn-
ar sem sögulega heimild um veröld sem var.
Sigríður sinnti starfi sínu af óvenjulega mikilli
alvöru og vandvirkni. Hennar bestu myndir
ber að skoða sem sjálfstæð verk gædd bæði
listrænum og ljósmyndalegum eiginleikum.
Þær eru margar þess fyllilega megnugar að
lifa áfram sínu eigin lífi um ókomna tíð.
Það er mjög ánægjulegt að Þjóðminjasafn-
ið, Hafnarborg og Reykjavíkurborg skuli hafa
ráðist í það verkefni að kynna almenningi
þetta mikla og óþekkta plötusafn.
Ég vona að sýningin á Ijósmyndum Sigríðar
verði til að vekja áhuga landsmanna á ís-
lenskri ljósmyndasögu og spái því að með tím-
anum verði litið á myndir Sigríðar, sem og
myndir ýmissa annarra íslenskra ljósmynd- ,
ara, sem hluta af verðmætum íslenskra sjón-
lista.
Höfundurinn er listfræSingur að mennt. Hún fjallar
um ævi og störf Sigríðar Zoéga í Ijósmyndabók
sem kemur út í tilefni sýningarinnar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 29. JANÚAR 2000 1 5