Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2000, Qupperneq 12

-I
Veiðiglldra á Súlúsundi. Ljós er látið löga á trönupalli um nætur til að hæna að krabbadýr og fiska.
i \ v A n
y IJM. V % V I 1
1
renglan niður um tijábolinn og að iokum getur
íikjutágin skotið rótum í skógarbotninn. Um-
vefur fléttan stofninn og getur að lokum gengið
af trénu dauðu.
Þegar komið var góða leið inn í skóginn skall
á þrumuveður og syndandi vatnsflaumur hellt-
ist yfir þessa furðuveröld okkar. A einu auga-
bragði var allt á floti en skúrin gekk fljótt yfír.
Komið var í rjóður. Þar hafði verið fellt tré í
óleyfi. Sekt fyrir það afbrot skógarmanns er
brottflutningur úr héraðinu á eitthvert af-
skekkt svæði. Þama var auðvelt að tapa áttum
en leiðin lá í hring og leiddi okkur að lokum aft-
ur að skálanum.
- Fljótið
í skoðunarferðum um þetta lengsta fljót
landsins ber undur vatnsbakkans fyrir augu.
Krókódílar renna sér hljóðlaust niður í flaum-
inn og hverfa þegar þeir verða fyrir styggð af
okkur. Þama era einnig mónitor-eðlur (Varan-
us salvator), sem geta orðið nær tveggja metra
langar. Lifa þær einkum á hræjum, en eru
ófrýnilegar á að líta. Okkur er bent á slöngur í
skógarbotni og aðrar skríðandi á grein eða á
leið niður tijábol. Þurfti næma eftirtekt til að
koma auga á kvikindin í sínum kænlega gerða
felubúningi. Einmitt við árbakkana geta leynst
kyrkislöngur (Python reticulatus), en þær geta
orðið allt að 9 metrar að lengd. Héðan af bátn-
um er einnig auðveldast að fylgjast með öpun-
um. Mikið ber á macaque-öpum, sem era rófu-
langir smáapar, kvikulir í tijánum og fara grein
'if grein í stórum hópum. A öðram stað hátt í
trjákrónu vora stærri og myndarlegri, lang-
nefjaðir apar, nefapamir (Nasalis larvatus).
Þama voru þeir að leita sér að hvílustað fyrir
nóttina.
Við vatnið er einnig auðvelt að fylgjast með
háttum fugla. Þyrlamir (Aicedo) era skrautleg-
ir og tilkomumiklir, þar sem þeir stinga sér af
slútandi grein niður í vatnsborðið og koma upp
með físk, sem þeir hafa einhvem veginn komið
auga á í kolmórauðu fljótinu. Þama era einnig
skarfar, svonefndir skutlar og hegrar af ýmsum
gerðum, en uglur sjáum við inni í laufþykkninu.
Ailt morar í margbreytilegum skordýrum. Sum
era í felubúningi en önnur htskrúðug. Bláleitar
drekaflugur sveima yfir vatnsborðinu, og þar er
hópur fiðrilda á flögri í einu ijóðri eins og safn
af marglitum þverslaufum í dansi.
, Utan af ánni er auðveldara að greina ein-
staka tijátegundir heldur en inni í þykkninu. A
bakkanum vaxa einnig margar skrautjurtir, en
ofan á vatnsborðinu fijóta víða blómstrandi
liljubreiður, sem báturinn fer um. Siglt er eftir
þröngum farvegum inn að hálfmánalöguðum
vötnum, sem hafa myndast í fomum bugum
fljótsins. Þama inni er afskekktur heimur, sér-
stætt hfríki fahð langt inni í frumskóginum.
Veður var kyrrt og kvöldið fagurt, þegar siglt
var heim að skála. Skarður máni var hátt á lofti,
hallandi yfir höfði okkar. Ferskur blær lék um
okkur, þegar báturinn skreið í ljósaskiptunum
yfir sléttan vatnsflötinn. Okkur þótti kvöldgol-
an aht að því svöl og notaleg hér suður í Bomeó
*rétt við miðbaug.
Hellisganga
Við höfðum gengið um 20 mínutur eftir slóða
inn í skóginn að Gomantong-hellinum. Er þama
mikilfenglegur hellismunni og op inn í kalk-
höfða, er rís þar upp úr skóginum. Hefur þessi
Kerberar eru sérstæðar sníkjujurtir á Kinab-
alú- fjalli. Er könnuvöxtur þessi fram úr blaó-
endunum viðsjál gildra fyrir skordýr.
bjarghleifur lyfst í árdaga upp af sjávarbotni.
Kalkstapi þessi hinn mikli er útgrafinn af vatni
og liggja um hann hellisgöng, sem vatnið seytl-
ar eftir og hverfur í niðurföll, svo nefnt karst-
fyrirbrigði. Hellisgólfið er grýtt, en um það hef-
ur ferðamönnum verið auðveldaður gangur
með því að leggja trépalla og tröppur um svæð-
ið. Þegar inn er komið er nokkra skímu að fá um
göt á hellisloftinu, og er því ratbjart. Blasir þá
við mikil hvelfing yfir 100 metra há og er einnig
vítt til veggja. Þama era heimkynni ýmissa
dýra, en einkum er hellirinn frægur fyrir að
vera aðsetur leðurblakna og svölungg. Bæði
þessi vængjuðu dýr fljúga um myrkvaðan hell-
inn með hjálp bergmálshljóða. Eru svölungar-
nir nær sérstæðir að þessu leyti meðal fugla að
geta flogið eftir bergmálsmælingum af hátíðni-
hljóðum, sem þeir gefa frá sér.
Svölungamir (Collocalia fuciphaga), sem þar
era nefndir salanganann, verpa hátt uppi í hell-
isveggnum. Gera þeir sér hreiður í þverhníptu
berginu með því að móta þar litla körfu úr
munnvatni, sem verður til í stóram og gjöfulum
munnvatnskirtlum þeirra. Þessar körfur þykja
mönnum gómsætar til átu, og era þær eftir-
sóttar í gerð ljúffengra súpurétta. Svöluhreið-
urssúpur era einkum seldar dýra verði í Kína.
Era þessi svöluhreiður því metin háu verði.
Fyrir eitt kíló af hreiðram munu fást tvö til
fjögur þúsund bandarískir dollarar. Þessa auð-
lind í hellinum þarf eðlilega að nýta á hagrænan
hátt og forðast ber rányrkju. Svöluhreiðurs-
safnarar búa í nágrenni hellisins, verja þeir
hann fyrir ræningjum og hlýða settum reglum
um nytjar. Hreiðurtekjan má ekki hefjast fyrr
en ungar eru flognir úr hreiðrum. Söfnunin er
áhættusöm, rétt eins og eggjataka í íslensku
bjargi. Komið hefur verið fyrir kaðalstigum,
sem hanga lausir úr hundrað metra háu stálinu.
Bjargmenn klifra upp þessi reipi með körfu og
langa bambusstöng. Á stangarenda era fjórir
Ljósmynd/Sturla FriSriksson
Svólungarnir byggja sér hreiður sem þykja
iostæti. Þeir fljúga um í svartamyrkri í Goman-
tong-hellinum á miklum hraða.
járngaddar og era hreiðrin gogguð niður með
þessu áhaldi og safnar bjargmaður þeim í körf-
una. Ekki virtist okkur þetta auðvelt starf og
eðlilegt að afurðin væri seld dýra verði. Öll sig-
reipi, trépallar og hellisgólf era nefnilega löðr-
andi í driti úr leðurblökum og svölungum, þann-
ig að varla er hægt að fóta sig á skreipu
stórgrýti og gangstígum. Hellisveggir og gólf
era síðan morandi í kakkalökkum og smá-
kröbbum, sem lifa á þessum úrgangi og verður
varla gripið í klettanöf sér til stuðnings, því allt
er hált og iðandi viðkomu.
Langhús
Víða á Borneo var langhúsið sérstæð bygg-
ingargerð, og var áhugavert að kynnast lifnað-
arháttum íbúa í þannig húsi. Þurftum við að
ferðast norðaustur í landið nálægt bænum
Kudat til að komast að dæmigerðu langhúsi,
sem stóð á vatnsbakka. Um er að ræða langt og
mjótt hús með bjálkagrind og bambusveggjum,
sem byggt er á stauram. Loftar undir gólfið, og
sums staðar er vel manngengt undir húsið. Eru
þar geymd ýmis veiðarfæri og stærri áhöld.
Húsið er annars einlyft með risi og oftast með
stráþaki. í langhúsi búa margar fjölskyldur,
stundum allir þorpsbúar eða íbúar byggðar-
lagsins. Húsið er þrískipt eftir endilöngu. Mið-
lengjan er gangur og almenningur. Til ann-
arrar handar era stofúeiningar og svefnsvæði
hverrar fjölskyldu. Eru þar strámottur á gólfi
eða dreglar uppundnir við bambusgrindar-
vegginn, en engin skilrúm afmarka einstök yfir-
ráðasvæði. Til hinnar handar við ganginn eru
eldhús, sem virðast flest afmörkuð með þiljum.
Þar eru hlóðir og eldar kveiktir á gólfhellum.
Era þar nauðsynlegir pottar og eldhúsáhöld á
gólfi eða hangandi á snögum eða úr rjáfri. Á
báðum göflum hússins era dyr og þaðan liggja
þrep niður á hlaðið. Stiginn er aðeins tilhöggv-
inn viðardrambur, og reynist óvönum erfitt að
fóta sig í þrepunum. Sagt er að fyrr á tímum
hafi mannshausar verið látnir hanga við útidyr.
Hafi þeir borið vitni um manndóm þeirra sem
þar réðu húsum. Einkum var talið að menn af
Vatna-Dajak-þjóðflokknum væru illræmdir
hausaveiðarar. Ungir menn hlutu ekki gott
gjaforð nema þeir hefðu náð sér í góðan haus af
andstæðingnum sem þeir síðan reyktu og
þurrkuðu og hengdu upp til sýnis.
Þegar við heimsóttum íbúa langhússins var
okkur hins vegar mjög vel tekið og fengum við
að líta þar í hvern krók og kima. Maður og kona
fóra meira að segja í viðhafnarklæði sín okkur
til eftirlætis. Margar húsfreyjur vora þar með
hóp barna og kom hópurinn fram sem ein stór-
fjölskylda. Ibúar hússins lifa á veiðum bæði í sjó
sem á landi en einnig er safnað ávöxtum og
grænmeti í skóginum. Fólkið, sem þarna lifði,
virtist aðlaðandi, hreinlegt og hæverskt og bjó
þar í sátt við náttúrana.
Ferð í orkideugarð
Við höfðum ekið vestur með ströndinni allt til
bæjarins Beaufort, þar var haldið að brautar-
stöð og beðið eftir járnbrautarlest. Að vísu
hafði lestinni seinkað og var hún hálfum öðram
tíma á eftir áætlun. Virtist sá háttur ekki
óvenjulegur og enginn kvartaði undan óstund-
vísi. Lestin fylltist fljótt af innfæddum sem vora
á leið inn í landið. Ægði þar öllu saman, fólki og
fé. Eitt mjótt lestarspor liggur upp með Padar-
ánni í gegnum regnskóginn í átt að Tenom-
þorpinu. Var þetta mjög óvenjuleg lestarferð
því fólk gat farið úr vagni nær hvai' sem var eins
og ekið væri í mjólkurbíl milli bæja. Víða voru
húsaþyrpingar og þar þurfti að ferma vöra og
taka farþega. Teinarnir vora mjög ósléttir og ef
til vill lágu víða trjágreinar á þeim því lestin
hoppaði og skoppaði og tók öðru hvora óhugn-
anlegar dýfur. Farþegar hentust fram og aftur
líkt og setið væri í hestvagni í þúfnakarga. Að
lokum var komið í Tenon-þorpið eftir tveggja
tíma lestai’ferð, og var gott að fá fasta jörð und-
ir fætur. Þarna var snæddur ágætur hádegis-
verður á austurlenskan hátt með prjónum við
framstæðar aðstæður, en síðan enn haldið ak-
andi í um klukkutíma leið í Orkideugarðinn.
Var þar mjög haganlega gerður blómareitur,
þar sem ræktaðar era um 600 tegundir þessara
skrautlegu brönugrasa. Þarna var ýmislegt
gert til að gleðja aðkomufólkið. Mjóir göngu-
stígar hlykkjuðust inn um skógarlundi, stein-
brýr lágu yfir sitrandi læki við bunandi fossa og
við einn garðbekkinn stóð fagmaður með sveðju
og hjó kókoshnetur og gaf gestum kókosmjólk
að sötra til að svala sér á í hitamollunni. Orkid-
eur þykja fegurstar allra blóma og þarna á
Bomeó er loftslag sem hæfir ræktun þeirra.
Merkilegt var að sjá safn svona margra mislitra
og misgerðra tegunda.
Fjall með anda forfeðranna
Úr blómareitnum var síðan haldið í aldingarð
nokkum sem þar var í nágrenninu. Hafði þar
verið komið fýrír til sýnis ýmsum kryddplönt-
um, berjarannum og ávaxtatrjám. Og fjöldi
annarra nytjaplantna var þar í ræktun. Þar
mátti greina ýmsar þær afurðir í vexti sem við
höfðum séð fólk vera að selja á markaðstorgum
undanfarna daga. Mikil fjölbreytni er þar jafnt
af alþekktu sem fáséðu grænmeti og aldinum
enda gefur jörðin þama ríkulegan ávöxt.
Einn af áhugaverðustu stöðum Borneó er
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 25. AAARS 2000
4