Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Page 3

LESBÖK MORCUNBLAÐSEVS - MENNEVG LISTIR
14. TÖLUBLAÐ - 75. ÁRGANGUR
EFNI
Bréfasamband
Ólafarog Þorsteins
Á morgmi eru liðin 143 ár frá fæðingu
skáldkonunnar Ólafar Sigurðardótlur frá
Hlöðum og af þvítilefni skrifar Ema Sverr-
isdóttir bókmenntafræðingur grein um
Ólöfu sem var fyrsta yfirlýsta kvenréttinda-
konan í fslenskri ljóðagerð. Brot af sögu
hennar er að finna í Bréfasafni Þorsteins
Erlingssonar en leiðir þeirra lágu saman á
námsámnum í Reykjavík. Bréfasamband
þeirra hófst 1883 og stóð til 1914.
Hjá Nordal níræðum
Jóhannes Nordal, löngum kenndur við Nor-
dalsfshús sem hann átti og sljómaði, lærði
kælitæknina í Kanada, en þangað fór hann
ungur. Þess er minnst að í dag em Iiðin 150
ár frá fæðingu hans og af því tilefni endur-
birtist 60 ára gamalt viðtal Valtýs Stefáns-
sonar við Jóhannes á níræðisafmæli hans
1940.
Agnar Klemens
Jónsson
var sendiherra í Bretlandi þegar Bretar
beittu löndunarbanni 1952 í kjölfar stækk-
unar á fslensku fiskveiðilandhelginni og
það kom f hlut sendiherrans að ganga á
fund Anthonys Edens utanríkisráðherra
Breta. Frá því segir Agnar Klemens í end-
urminningum sínum. Kaflar úr þeim em
birtir í tilefni af 60 ára afmæli utanríkis-
þjónustunnar.
Catherine Yass
opnar sýningu í i8 í dag. Hún er ein þeirra
sem kom fram í kjölfar Freeze-hópsins
margumtalaða með Damien Hirst í farar-
broddi og segir sjálf að listsköpun þess hóps
hafí valdið straumhvörfum í samtfmalist í
Bretlandij sem allt í einu var tekin al-
varlega. Á sýningunni veitir Yass okkur
innsýn í það sem flestum yfírsést.
FORSÍÐUMYNDIN
í tilefni vorsins er mvnd af Leirvoqsó þar sem hún rennur niður af Mosfells-
heiði ó hlýjum apríldegi. Ljósmynd: Gísli Sigurðsson.
JOHANN P. TAMMEN
DAGSDAGLEGA
BALDUR ÓSKARSSON OG
FRANZ GÍSLASON ÞÝDDU
Engargleðir
vatnið skjólufylli
vís í lungum hans en
fórástultum
hæðnishlátri um landið
hversvegna
brenndi hann
það sem hann festi á blað
blýanti yddum
oghvívarþá
hver tónn svo mjór
sem hjákátlegur vildi fá
að hljóma
hversvegna
og hvað öskraði afkvíða
alltumkring
íkviðnum taldi hann þrettán vini
enginn lifði af.
Johann P. Tommen er þýskt skáld, f. 1944. LjóðiS er úr flokki sem nefnist „Hort-
machers Launen", skáldið endurspeglar líf ungs fólks í Þýskalandi eftir stríð og
viðhorf sömu kynslóðar sem miðaldra manna.
GOLFSTRAUM-
UROG HITAFAR
RABB
s
IREYKJAVÍKURBRÉFI Morgun-
blaðsins sunnudaginn 26. mars var
varað við mengun gufuhvolfsins af
völdum koltvísýrings og þeirri svo-
nefndu gróðurhúsahlýnun sem
mundi stöðva Golfstrauminn og
koma okkur undir íshelluna miklu, á
ísöldinni miklu í norðlægum lönd-
um. Síðan var hvatt til þess að Islendingar
kæmu þessum boðskap haffræðingsins
Broeckers á framfæri við heimsbyggðina.
Við þetta er ýmislegt að athuga.
Eg er reyndar sammála því að það sé
lífsnauðsyn að stöðva sem fyrst mengun
gufuhvolfsins af koltvísýringi og öðrum
efnum sem draga úr hitageislun frá jörð-
inni en hindra þó ekki ylinn frá sólinni.
Hlýnunin sem þegar er orðin af þessum
völdum er augljósari og í miklu betra sam-
ræmi við útreikninga loftslagsfræðinga en
flestir vilja vera láta, og í rauninni er hún
mjög hröð. Á systurstjörnu okkar Venusi
hefur það gerst að koltvísýringurinn er
alls ráðandi í gufuhvolfinu og veldur þar
meira en 400 stiga hita niðri við yfirborð
landsins, svo að blý bráðnar. Reyndar er
ekki auðvelt að nota þá þekkingu beint til
að spá um þróunina á jörðinni, meðal ann-
ars vegna tilvistar sjávarins. En samt er
augljóst að jafnvægið í hitafari jarðarinnar
getur verið ákaflega viðkvæmt, og það var
reyndar afar breytilegt áður en maðurinn
fór að skipta sér af því. Það sýnir að jafn-
vel lítil íhlutun í náttúruna gæti haft úr-
slitaáhrif á örlög jarðarinnar. Þess vegna á
að stöðva mengun og láta andrúmsloftið
njóta vafans.
En svo kemur alvarleg athugasemd:
Hefði ekki í framhaldi af þessu verið
ástæða að minnast á það að ríkisstjórn
okkar skuli vilja fá alþjóðlega undanþágu
til að menga andrúmsloftið meira en aðrar
þjóðir, og nota meira að segja til þeirrar
mengunar hina hreinu vatnsorku sem for-
sjónin hefur gefið okkur? Er líklegt að
þjóð sem hagar sér þannig verði tekin
trúanleg ef hún ætlar sér að hafa forystu
um að vara heimsbyggðina við hættunni af
gróðurhúsaáhrifum, eins og lagt er til í
þessu Reykjavíkurbréfi?
Önnur athugasemd: Mér finnst það vera
ábyrgðarlaus og illa rökstudd skoðun í
Reykjavíkurbréfinu að góðurhúsahlýnunin
muni leiða til mikillar kólnunar, jafnvel
ísaldar, á norðurslóðum. Færibandskenn-
ing Broeckers nýtur alls ekki stuðnings
allra loftslagsfræðinga. Hann leggur alla
áherslu á að Golfstraumurinn stjórnist af
niðurstreymi seltumikils sjávar á norður-
slóðum. Vegna bráðnunar á hlýindaskeið-
um verði sjórinn þar seltuminni og léttari
og sökkvi síður í hlýindunum en ella og
hægi þannig á Golfstraumnum. Broecker
virðist gleyma þætti vindanna í hafstrau-
munum. Sannleikurinn er hins vegar sá að
til dæmis Golfstraumurinn lagar sig mjög
vel eftir suðvestanáttinni á Norður-
Atlantshafi og breytingum hennar. Það
óhemju magn af söltum og hlýjum
Atlantssjó sem streymir til norðausturs
milli Skotlands og íslands ræðst þannig
mjög af því hvað loftþrýstingurinn er að
jafnaði miklu hærri yfir Skotlandi en Is-
landi. Þess vegna verður sjórinn milli Nor-
egs, íslands og Grænlands einstakur í
sinni röð á jörðinni, miklu hlýrri en á
nokkru hafsvæði svo nálægt heimskaut-
um. Sjórinn hlýnar samt yfirleitt ekki til
lengdar því að á móti kemur meiri hitaút-
geislun og vindkælmg en annars staðar í
höfum nálægt heimskautum. Og sjórinn
safnast þar heldur ekki fyrir. Loftþrýst-
ingur er að jafnaði mun hærri á Grænlandi
en Islandi og af því leiðir mikið streymi af
köldum sjó til suðvesturs út af Vestfjörð-
um og það jafnar þannig metin að miklu
leyti milli innstreymis og útstreymis úr
þessu milda og merkilega norðlæga hafi.
I þessu ljósi má hugleiða hvort gróður-
húsahlýnun muni leiða af sér kólnun eða
hlýnun í þessu norðurhafi. I Reykjavíkur-
bréfinu er greint frá því að af þessum sök-
um hafí bráðnun aukist og Færibandið
misst fimmtung af krafti sínum, og þá á
hafið væntanlega að vera farið að kólna
sem þessu nemur á norðlægum slóðum.
Þessu hafa aðrir andmælt, meðal annars í
nýlegum sjónvarpsþætti, og sú vitneskja
sem fáanleg er hér á landi bendir til þess
að Broecker fari með rangt mál. Það skal
nú rökstutt nánai'.
Ég hef kannað hita og loftþrýsting á ís-
landi í hálfa aðra öld. Þá kom í ljós að hve-
nær sem hlýnar lækkar loftþrýstingur oft-
ast, en þess gætir minna bæði í Skotlandi
og á Grænlandi. Hlýnun leiðir þannig tiþ
þess að þrýstimunur milli Skotlands og f s-
lands eykst og þar með suðvestanáttin og
hlýi og salti straumurinn inn í norðurhafið.
Á sama hátt eykst þá norðaustanvindur og
kaldur straumur milli Vestfjarða og Græn-
lands. Með öðrum orðum: Meiri hlýr og
saltur sjór inn, meiri kaldur sjór út, svo að
selta og hiti ættu að aukast í norðurhafi
vegna hlýnunar, þvert ofan í það sem
Broecker heldur fram.
Og hvað segja svo staðreyndirnar? Síð-
asta áratug hefur verið jafn hlýtt í hafmu
norður af Islandi og var á því einstaka hlý-
indaskeiði 1930-1960. Að sama skapi hefur
hafísinn auðvitað minnkað og þynnst. En
þrátt fyrir þá bráðnun hefur sjávarseltan
og sjávarhitinn norður undan aukist og er
nú á þessu ári meiri en um langt árabil og
minnir á það sem var á hlýindaskeiðinu um
miðbik aldarinnar.
Víst er málið flóknara er hér hefur verið
unnt að rekja, en allt stangast þetta á við
boðskap Broeckers. Nýlegar loftslags-
breytingar styðja ekki kenninguna um að
gróðurhúsaáhrifin dragi úr Golfstraumn-
um og valdi ísöld á okkar slóðum. Hvatn-
ingu til annarra þjóða að stöðva aukningu
gróðurhúsalofts verður því að byggja á
öðrum rökum, auk þess sem við þurfum að
sýna betra fordæmi en við gerum í meng-
unarmálum gufuhvolfsins ef einhver á að
trúa varnaðarorðum okkar.
PÁLL BERGÞÓRSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000 3