Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Qupperneq 10

+
NÍRÆÐIR öldungar era í
meðvitund manna sama
sem örvasa gamalmenni,
sem liggja í kör eða alt að
því, og komin eru með ann-
an fótinn út úr hinu dag-
lega lífi samferðafólksins.
En engin regla er án
undantekningar. Jóhannes Nordal er ein þeirra.
Hvort heldur sem maður sjer hann eða heyrir, þá
er það ekkert í fari hans, sem minnir á níutíu ára
aldur, nema hvað gigtin er farin að gera honum
erfitt um gang. En sálarkraftamir era alla vega
óbilaðir, svo yngri menn geta enn í dag öfundað
hann af ljettlyndi hans og glaðværð og fjölþætt>
um áhuga á málefnum nútíðar, fortíðar og fram-
tíðar.
Hann á níræðisafmæli á morgun. Fæddur 8.
apríl 1850 að Kirkjubæ í Norðurái-dal í Húna-
vatnssýslu.
Að Kirkjubæ í
Norðurárdal
- Hvað getur þú sagt mjer markvert um þín
æsku- og uppvaxtarár? sagði jeg við Jóhannes um
daginn, er jeg heimsótti hann á Baldursgötu 33,
en þar á hann heima hjá Sigurði prófessor syni
sínum.
- Við vorum 9 systkinin á Kirkjubæ, og jeg var
sá fimti í röðinni, 7 ára, þegar faðir minn dó, Guð-
mundur Ólafsson. Móðir mín bjó á Kirkjubæ með
allan bamahópinn í 10 ár eftir það. Jörðin Kirkju-
bær er í sjálfu sjer góð, ef hún væri ekki í þessu
illviðrabæli, sem hún er. Og furðanlega búnaðist
móður minni þar, þrátt fyrir fádæma gestagang.
Þetta var eini bærinn, sem var gistandi á í dalnum
í þá daga, en umferð mikil úr vestursveitum
Skagafjarðar til Hólaness eða Skagastrandar, er
þá var kaupstaður þessara sveita. Og eins gistu
hjá okkur vermenn, man jeg, þegar þeir voru að
fara til róðra eða koma að sunnan.
Móðir mín Margrjet Jónsdóttir var ákaflega
vel látin kona. Hún var gestrisin með afbrigðum,
þó stundum hefði hún ekki mikið handa á milli.
Hún kom tii okkar stundum og sagði, er gesti bar
að garði: „Nú verðið þið að vera róleg, bömin mín,
því jeg þarf að gefa piltunum, sem komnir eru,
miðdagsmatinn ykkar.“ Við fengum svo einhvem
samtíning á eftir.
Hún vai- afbragðs yfirsetukona sveitarinnar, þó
ekkert hefði hún lært til þess.
Jón Jacobson sagði mjer, að hún muni hafa tek-
ið á móti 300 börnum. En ekki veit jeg, hvaðan
hann hefir haft það. Hún fleytti búinu áfram og
kom bamahópnum sínum á legg, án þess að njóta
annarar aðstoðar, en að hún fjekk svonefndan
„amtmannsstyrk“ úr sjóði, sem til var til styrktar
fátækum ekkjum í Vindhælishreppi.
Fjallagrös og mjólk
- Aldrei man jeg til þess, að við væram beinlín-
is soltin. En eitt sinn var það í mánaðartíma, að
við höfðum ekkert annað en mjólkina og fjalla-
grös, mörk af mjólk á dag hvert okkar og hnaus
þykkan grasagraut, sem ekkert var í nema grös-
in.
Móðir mín hafði í seli í svokallaðri Hvammshlíð
í Norðurárdal. Hún átti um 100 ær, er faðir minn
dó, og hjelst sá bústofn.
Fyrstu vikurnar eftir fráfærumar var hún sjálf
selráðskonan, við mjaltir og önnur störf. Hún
fjekk fjórðung af smjöri á dag undan ánum, með-
an þær mjólkuðu mest. Þama var afbragðs sauðl-
and, fjöldi af uppsprettulækjum móti austri, en á
rimunum milli lækjanna alt löðrandi í víði og töðu-
gresi. Þama var jeg að skaklast við æmar, þegar
jeg fjekk aldur til.
Jeg var 17 ára þegar móðir mín brá búi, og við
systkinin tvístraðumst. Þá rjeðst jeg í vinnum-
ensku til Ólafs verts á Skagaströnd. Hann var þá
nýgiftur og hafði vertshús í svonefndri Viðvík.
- Hver var það, sem fermdi þig?
- Það var sr. Ólafur Guðmundsson á Höskulds-
stöðum. Hann var fyrirtaks maður. Hann var
gleðimaður, en ekki sjerlega trúaður. Það var vín-
ið og hestamir, sem eyðilögðu hann alt of
snemma. Honum þótti vænt um hvorttveggja.
Jeg man þegar hann vai- að reka stóð á fjall, þá
reið hann tryltum eflings hesti og hafði hrossa-
brest í hendinni. Hann dó með þeim hætti, að
hann datt af baki, reið í hlaðið á bæ þar sem
strengt var stag milli bæjar og skemmu og hann
sópaðist aftur af hestinum, kom niður á herðamar
og slasaðist til dauða.
En viltu ekki annars fara að fá kaffi, frændi, jeg
fer að verða þur í kverkunum, ef jeg á að tala
svona lengi.
- Kannske við fáum kaffið en þá helst bara
moiakafíi.
- Já, ekki held jeg að jeg fari að gera boð eftir
þessu bakaríis sætabrauði. Nei, þá vil jeg heldur
þorskhausinn, sem jeg borðaði í miðdagsmatinn.
Jeg segi eins og Grímur sálugi Thomsen: Lifrað-
ur þorskhaus er það besta sem jeg fæ, og borða
hann frammi í eldhúsi, því þá get jeg jetið með
guðsgöflunum.
Útgerð í hafís
Þegar jeg kom til Ólafs verts um ísavorið 1867,
þá var aðkoman sú, að því nær ekkert var að jeta
þar á Skagaströnd. Þá voru hafþök af ís. En
Feðgarnir Sigurður Nordal prófessor t.v. og Jóhannes Nordal íshússtjóri ásamt sonum Sigurðar, Jóhannesi og Jóni.
IHEIMSÓKN HJÁJÓI-
ESI NORDALNIRÆi
EFTIR VALTÝ STEFÁNSSON
Jóhannes fór til Ameríku árið 1887, tók þar upp ættar-
nafnið Nordal, vann við að byggja íshús og frysta fisk
og hafði með sér verðmæta þekkingu þegar hann sneri
heim að sjö órum liðnum. Hann stofnaði með öðrum ís-
félagið og varð íshússtjóri í Nordalsíshúsi sem stóð við
Kalkofnsveg. íviðtalinu segir hann fró kynnum við
ýmsa þekkta menn og |: >ví sem ó d lagana ( dreif
skömmu síðar kom þangað karl nokkur frá Sauðá,
kjaftfor og fjöragur. Ekki man jeg hvað hann
hjet. Hann gekk upp í Höfðann og sá þaðan að
vakir vora í ísinn og stakk upp á því, að menn
reyndu að róa. Hann fjekk sjer kænu og reri út í
ísinn og kom í vitlausan fisk. Það urðu fagnaðar-
fundir, er hann kom með aflann í land.
Nú keypti Ólafur sjer hálffúna bátkænu. Ar-
amar smíðaði hann sjálfur. Þær brotnuðu þær
íyrstu, því hann hafði ekki hirt um hvar kvistirnir
vora. Brotin fóru í sjóinn. Það var auma útgerðin.
Og seglalaus báturinn. En við fiskuðum í soðið á
handfæri og átum fisk í alla mata þangað til sigl-
ingin kom. Það var viðkvæðið hjá Ólafi, að við
skyldum hafa það gott þegar skipin kæmu. Það
var í elleftu eða tólftu viku sumars. Þá fór að lifna
yfir vertshúsinu hjá Ólafi. Áðm' höfðu þar ekki
verið önnur viðskifti en að menn komu endram og
eins og keyptu eitt, tvö staup af brennivíni. Þetta
var ekki mikill staður fyrir hótel. Ólafur gat hýst
3-4 menn og það kom sjer vel fyrir hann á meðan
kauptíðin stóð yfir.
Síld ekki mannamatur
Þegar ísinn fór, var allur flóinn fullur af síld,
svo langt sem augað eygði og alla leið inn að Þing-
eyrarsandi og vestur að Vatnsnesi. Það vora
meiri ódæmin. Við voram að skaka þama á kæn-
unni. Þá vora engin ráð fundin þar í sveit til að
veiða síld.
Þetta var ekki talinn mannamatur. Jeg man
eftir því, að það var komið fram undir aldamót og
jeg kominn heim frá Ameríku, að jeg hitti mann
af Suðumesjum, sem fór að segja mjer frá því,
hve afskapleg eymd og harðindi væra suður með
sjó. Hann sagði að hann hefði heyrt, að hungrið
væri farið að sverfa svo að mönnum, að þeir væra
famir að leggja sjer síldina til munns. Það þóttu
honum hörmuleg tíðindi. Ólafur var altaf með rif-
fíl í kænunni með sjer, til að skjóta kópa, ef við
kæmumst í færi. Hann reyndi hvað eftir annað að
skjóta síldina. Hann skaut í torfumar á fárra
faðma færi. Síldin stökk þetta 14 tommu upp úr
sjónum. En þegar við komum þangað, sem síldin
hafði verið, sáum við aldrei bröndu.
Eitt sinn fjekk jeg ákaflega þungan drátt á
færið, svo jeg ætlaði ekki að ráða við hann. Ólafur
varð glaður og hjelt, að þarna myndi vera gríðar-
stór skata, eða eitthvað þessháttar. Hann kom
með ífæra til þess að hjálpa mjer til að innbyrða.
En þetta var þá ekki annað en golþorskur. Hann
vóg 48 pund slægður. Hann hafði fengið öngulinn
í bakið og þannig dró jeg hann. En þegar upp í
bátinn kom gubbaði hann upp úr sjer þrem síld-
um. Við notuðum síldamar í beitu og drekkhlóð-
um bátinn á skammri stund.
Heyrðu góði, eigum við ekki að fá okkur einn
gráan? Jeg á hjema löjten-ákavíti, sem kunningi
minn gaf mjer, segir Nordal. Mikið rjett, hann
hafði þar nærtæka flöskuna og staup eitt með. En
þegar að hann ætlaði að standa á fætur til að
sækja annað, sagði jeg við hann, að það skyldi
hann ekki gera, því vitanlega drykkjum við úr
sama staupinu báðir.
- Þú drekkur þá fyrst, og svo kippi jeg þjer upp
úr, eins og sagt var í sveitinni, sagði hann. Og svo
var það.
Gluggarnir á gólfinu
Þegar skipin komu um sumarið fjekk Ólafur
vert öltunnu eina eða fleiri. Við fórum síðan að
tappa ölið á flöskur einn dag. En ölið var ekki al-
veg búið, þegar við vorum orðnir uppiskroppa
með flöskur. Og þá sagði Ólafur: „Nú skulum við
drekka það sem eftir er.“ Og það gerðum við. Jeg
man eftfr því. Það var í fyrsta skifti, sem jeg fann
á mjer. Og það hefir víst verið að marki. Því þegar
jeg kom upp í svefnherbergið mitt um kvöldið,
vissi jeg ekki hvemig í því lá, að mjer sýndust
gluggamir vera á gólfinu.
Morguninn eftir sagði jeg Ólafi, hvað fyrir mig
hafði borið. „Svona fullur varð jeg ekki,“ sagði
hann.
Næsta vor var líka ísavor. Og við á sömu kæn-
unni við róðra. Alt af skinnklæðalausir og renn-
blautir upp í klof. Mikið andskotans slark var það.
ístaka á Reykjavíkurtjörn um 1910. ísinn var höj
Tveir menn stóóu á ísbrúninni og drógu jakana upi
Nærri druknaður
Einu sinni var Ólafur næri'i draknaður. Við
voram sem oftar innan um ís. Ólafur segir við
mig. „Nú fer jeg upp á þenna jaka og dreg þaðan,
en þú verður í bátnum." Hann fór svo á jakann.
En hvað heldurðu að jakinn geri? Hann sprakk
sundur - og Ólafur í sjóinn. Þegar jeg sje þetta ræ
jeg hvað jeg gat sem næst Ólafi og seilist til hans
með árinni. Jeg dreg hann að bátnum. En þegar
hann ætlar að brölta upp í bátinn, er hann nærri
búinn að hvolfa honum. Hann var svo þungur,
rennblautur úr sjónum, og þó jeg, þessi ketlingur
sem jeg var, færi út í hitt borðið, ætlaði það ekki
að duga. En hann komst upp í. Og síðan fórum við
að hífa okkur til lands. Ekki man jeg, að við segð-
um nokkuð frá þessum atburði, er í land kom.
Seinni sumurinn mín á Skagaströnd vorum við
famir að veiða síld í beitu. Ólafur bjó til netabút.
Jeg man eftir því, að hann var fyrst að reyna að
búa til net úr tvinna og hafði það aftan í bátnum.
Þá lögðum við línu. Og þá fjekk jeg að hafa
„spotta" fyrir mig, og eiga fiskinn sjálfur, sem á
hann veiddist. Jeg beitti skelfiski, sem jeg tíndi í
íjöranni. Jeg man eftir hvað Ólafur var hissa, þeg-
ar hjá mjer var fiskur á hverju járni. „Ekki spyrja
að því, altaf ert þú jafn fiskinn," sagði hann.
Skagastrandarvera mín byijaði sem sje með
því, að þar var sultur svo mikill, að sá á fólki, og
jeg bragðaði ekki annað en fiskinn, sem við Ólafur
drógum á handfæri. En áður en jeg fór þaðan
drakk jeg mig í fyrsta sinni hálffullan í kampavíni.
Og það vildi svona til:
Veðjuðu kampavínsflösku
Þeir Ólafur og Berndsen kaupmaður veðjuðu
um það kampavínsflösku, hvor okkai- drægi meiri
fisk, jeg eða vinnumaður hjá Berndsen, er Sveinn
hjet. Ólafur kom svo til mín og bað mig að fara í
einn róður með Sveini, en mintist ekkert á veð-
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000