Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Síða 17

Litahringur Goethes með Ijósinu og myrkrinu inni í sér.
Frumfyrirbærið, segullinn, sýnir hvernig Goethe hugsaði sér andstæðurnar, litablöndunina,
stígandina og hámarkssameininguna. Menn ættu að kenna hér hvar franski málarinn Auguste
Herbin leitaði fanga, enda var hann mjög upptekinn af andstæðuferlinu í litafræði Goethes og
hvatti starfsbræður sína til að gefa því gaum. „Allt sem lifir rís af andstæðum tveggja lögmála,
Ijóss og myrkurs."
náttúrunnar, jafnt skoðunar hennar, krufning-
ar sem beinna lifana, um það er lífrænn hug-
sær og innblásinn skáldskapur hans til vitnis,
Newton byggði hins vegar kenningar sínar á
útreikningum og köldum vitsmunalegum stað-
reyndum. Goethe varaði við einsleitum hlut-
lægum aðferðum, þar sem allt er vegið metið
mælt og sett í formúlur, sagði það leiða til hins
efniskennda og magngreinanlega. Sagði einn-
ig, að veifi maður rauðri dulu að nauti verði
það brjálað - og heimspekingarnir færu að
froðufella ef einungis væri minnst á liti og
málararnir sjálfir vildu ekki vita neitt um
þá. Hann hvatti menn til að nota eðlisvísun-
ina í leit sinni að skilningi á samhengi hlut-
anna - upplifun með samanlögðum skyn-
færunum leiddi til gæðamats. Deilur
þeirra Newtons koma mörgum nútíma-
manninum jafn spánskt fyrir sjónir og
til að mynda heiftúðugar deilur mynd-
listarmanna um miðbik síðustu aldar þá
fígúrunni var úthýst úr núlistum, þótt í
kjama sínum væri slíkt hliðstæða
þess að gróðurmögn jarðar afneit-
uðu sólinni. Þá er sjálf náttúran
abstrakt í ljósi þess að allt er fram-
rás og breytingum undirorpið, án
þessa ekkert líf heldur einungis sam-
anþjappað svarthol. Litafræðin var
Goethe aðferð eða mynstur til ann-
arra vísindalegra aðferða - samtímis
áminning sem seinni tímai- gætu tekið
til sín, ekki sem annað hvort eða held-
ur bæði og.
Isaac Newton hafði fimmtíu árum áð-
ur en Goethe lagt grunn að hinni nýju
stærðfræði eðlisfræði og eðlisfræðilegu
stjömufræði, aflfræðinni svonefndu, hlið-
stæðan kenningum Gottfried William
Leibniz um fmmspekina, að alheimurinn
væri ein samræmd heild, gerður úr óbreyt-
anlegum grunneiningum, mónödum, sem eru í
senn andlegar og efnislegar og spegla alheim-
inn hver á sinn hátt - alheimurinn væri besti
hugsanlegi heimur því skipan hans væri verk
guðs. Leibniz setti saman fyrsta speglasjón-
aukann, uppgötvaði að auki þyngdarlögmálið,
setti fram kenninguna um hljóðbylgjurnar,
kenninguna um ljósbrotin og framar öllu kenn-
inguna um samsetningu ljóssins, sem hann í
stuttu máli sneið niður í sjöfalt litróf með að-
stoð strendings, prisma. Þessi kenning hans
hefur frá upphafi fram á okkar tíma talist
óskeikul innan viðtekinnar, sígildrar, eðlis-
íræði. Sumt af ofannefndu skrifast vel að
merkja einnig Newton, en þeir Leibniz voru
mjög samsíða í kenningum sínum og menn
ekki fullkomlega vissir né sammála hverjum
beri heiðurinn.
Einungis Goethe snerist með litafræði sinni
gegn þessum kenningum, hvað fullyrðinguna
um ljósið varðaði. Og þótt vísindi tímanna
segðu litafræði hans kynlega sérvisku, ímynd-
aði hann sér að hann hefði rétt fyrir sér og að
seinni tímar myndu skilja sig. Hann lýsti því
yfir að Ijósið, hið bjartasta af öllu,
gæti aldrei verið sam-
sett úr minna
Ijósi, líkt
og litir litrófsins, spektrumsins. Það væri bull,
hundakúnstir, loddarabrögð og sjónhverfing-
ar, að fullyrða slíkt væri í hæsta máta ófor-
skammað. Það var honum beinlínis tilveru-
spursmál að berjast gegn Newton. Ákafi hans
að halda fram litafræði sinni sem útheimti
djúpar tímafrekar og kerfisbundnar rannsókn-
ir varð er fram liðu stundir að slíku hjartans
máli og þráhyggju að gekk út yfir skáldskap-
inn. Og eins og hann sagði við Johan Peter
Eckermann, einkaritara sinn; væri hann stolt-
ur yfir að vera aleinn meðal milljóna með þá
sannfæringu að hafa hér rétt fyrir sér.
Þar fyrir hafði Goethe aldrei sannreynt nið-
urstöður Newtons í kjölinn, að umgangast
tæki átti engan veginn við hann. Ennfremur
boðaði hann í riti sínu Hámark og endurvarp,
að það væri einmitt mesta ógæfa hinnar nýju
eðlisfræði, að menn útilokuðu manneskjuna
frá tilraunum sínum, einvörðungu í krafti
til- búinna tækja hygðust þeir
sanna hvað náttúr-
an væri fær um.
Að mati Goethes væri ekki leyfilegt, að undir-
oka náttúrufyrirbæri með tilbúnum tækjum,
hann áleit manneskjuna öllu frekar mesta og
nákvæmasta tæki eðlisfræðinnar og að hið
skynjanlega áhorf væri grunnur þess sem
hann sjálfur-gengi út frá.
Að baki hinnar fjandsamlegu afstöðu til
tækja voru sem að líkum lætur grunnhug-
myndir heimspekingsins Spinoza. Algyðistrú
Spinoza boðaði náttúru og guð, guð og náttúru
sem eina heild. Fyrir guð væri ekkert pláss til
hliðar við þessa náttúru. Þessi kenning, sem
rithöfundurinn og fagurfræðingurinn Gotthold
Ephraim Lessing aðhylltist einnig, samræmd-
ist skoðunum Goethes um að guð og náttúran
væru eitt, fælu í sér ómælanlegar skynvíddir
en maðurinn þekkti aðeins tvær þeirra, hugs-
un og rúmtak. Hann leit á náttúruna sem guð-
dóm og þar af leiðandi var hann í eðli sínu and-
snúinn því að ganga gegn náttúrulögmálunum
með dauðum tækjum.
Ekki skorti að kenningar Goethes væru út-
hrópaðar sem hreint tilfinningalegs eðlis og á
nítjándu öld var þeim Iítill gaumur gefinn, ein-
stakir töldu þær jafnvel hafa verið til skaða
fyrir stærðfræði-og sálfræðileg vísindi í
Þýskalandi, en voru þó ekki álitnar gagnlausar
þótt enginn ávinningur þættu fyrir sálræna
Ijósfræði. Utlistanir hans á skynrænum og sið-
rænum áhrifamætti lita þóttu athyglisverðar
og voru virtar af litasálfræðingum, einkum frá
listrænum og fagurfræðilegum sjónarhóli.
Hann opnaði augu manna svið eftirtektar,
sem fram til þess tíma hafði verið gefinn lítill
gaumur. Aður höfðu menn naumast kannað
starfsemi augans með tilliti til Ijóss og
lita. Það var þannig Goethe sem fyrstur
mótaði lögmál birtingarforms litlausra
og litaðra eftirmynda, eins konar - smátt
og smátt og sameiginlegar andstæður í
litakerfinu. Eftirmyndirnar segja okk-
ur, að augað sé gott betur en sjálfvirkt
- aðgerðarlaus skrásetjari ytri fyrir-
bæra. Með því að framkalla sjálft
gagnstæðu eða gagnsýn, andstæðuliti
við séða Iiti, sýnir augað virkni til að
móta heild. Við verðum að læra af nátt-
úrunni sagði Goethe, sem að hans mati
er auðskilin og lærdómsrík. Sem dæmi
um þennan lærdóm leggur hann áherslu
á einstæða hæfileika augans til að búa til
andstæðan lit móti hinum séða, eðlislægt
dæmi þess hvernig það skapar heild eða
samræmi með algjörustu andstæðumögn-
um. Goethe nefndi það sjálívirkt frelsi augans.
Ekki er hægt að ljúka þessu skrifi án þess að
minnast á þátt hins 10 árum yngri skáldbróð-
ur, Friedrich Schiller, en hann var ekki síður
en Goethe áhugamaður um náttúrurannsókn-
ir. Á ellefu ára tímabili, 1794-1805, þróaðist
milli þeirra náin samvinna kringum litafræð-
ina, bæði í samræðum og bréfskriftum. Schill-
er lagði áherslu á mikilvægi skipulagðra að-
ferða í rannsóknunum sem Goethe tók fullt
tillit til.
Á seinni tímum hafa æ fleiri vísindamenn
viðurkennt rannsóknir Goethes og meðal nafn-
kenndra má nefna engan minni en eðlisfræð-
inginn og nóbelsverðlaunahafann 1932, Wern-
er Heisenberg, sem skrifaði ritgerð um
litafræðikenningar Newtons og Goethes, og
jafnaði við áskorun til nútímans. Með ofurfág-
uðum vitsmuna- og tæknilegum aðferðum
hefðu náttúruvísindin stöðugt verið að fjar-
lægjast skilningarvitin og náttúruna; svifu er
svo væri komið í tómarúmi sem ógnaði lífs-
möguleikum mannsins og tilveru mannkynsins
um leið.
* - f ,
f -.

“ • -' n
'v .'sB-.v*
Guli liturínn er litur sólarinnar. Gult er sá litur er kemur næst Ijósinu, næst á eftir hvítu. Gult er
siðasti greinanlegi liturinn fyrir blindu. Því heitari gulur því meiri orka. Dökkur gulur er ekki til,
þar sem gult blandað með svörtu tapar útgeislan sinni, frá lýsandi gulu til óhreins iitar. Gult
blandað svörtu verður að sjúklegum gallgrænum lit. Gult er andstæða Qólublás.
htfjeóte forenína
purpur
moaóœtmnger
poíœre ^
modscetnínger
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000 1 7