Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Síða 20

Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2000, Síða 20
0 Sýningin listamenn 4. áratugarins, sem opnuð verður í Listasafni íslands k í dag, er sýninq á verkum ------------------------- í eigu safnsins eftir Snorra Arinbiarnar, Jó- hann Briem og Jón Engil- berts. ÓLAFUR KVARAN fjallar hér um sýninguna. IÍSLENSKRI listasögu eru Snorri Arin- bjamar, Jóhann Briem og Jón Engil- berts, ásamt Gunnlaugi Scheving og Þorvaldi Skúlasyni fulltrúar þess expressjónisma sem var ríkjandi í evrópskri myndlist á milli- stríðsárunum. Hin expressjóníska listsýn setur í brennidepil hugtök eins og tjáningu listamannsins, hlutdeild áhorfand- ans í endursköpun verksins og yfirleitt tengsl- in á milli listamannsins, verksins og áhorfand- ans. Þegar fjallað er um upphaf expressjónis- mans - sem á sér rætur um aldamótin í list Van Goghs, Pauls Gauguins og Edvards Munchs - er mikilvægt að greina á milli franska og þýska expressjónismans þar sem það varpar nokkru ^ ljósi á listsögulega stöðu íslensku Iistamann- anna á fjórða áratugnum. Helsti vettvangur þýska expressjónismans var listamannahópur- inn Die Briicke - Kirchner, Karl Schmidt- Rottluff, Max Pechstein - sem á fyrsta og öðr- um áratugnum í Dresden þróuðu myndmál, sem almennt einkenndist af notkun frumlit- anna, en sneiddu hjá formmótun með ljós og skugga. Pensilskriftin er greinileg og áþreifan- leg jafnframt því sem myndefnið er afmarkað með breiðri útlínuteikningu. Litróf hreinna, andstæðra litaflata er einnig megineinkenni franska expressjónismans eins og hann birtist í verkum Henris Matisses á fyrsta og öðrum áratug aldarinnar, e'n formgerðin einkennist samtímis af rökvísi og ber í heild svipmót sam- ræmdrar, klassískrar myndgerðar. Matisse leggur t.d. áherslu á þá hugmynd að tjáning (l’expression) felist í heildarskipulagi forma og lita á myndfletinum, en ekki í þeirri tilfinningu, sem er sýnileg í svipbrigðum eða látbragði, og að listamaðurinn tjái tilfinningar sínar í sam- ræmingu þeirrar merkingar, sem litur og form bera. Ólík viðhorf Á fjórða áratugnum má greina glögg skil milli tveggja ólíkra viðhorfa í íslenskri mynd- list. Annars vegar er það landslagsmálverkið, sem þá lifír mikið blómaskeið með þá Ásgrím Jónsson, Jón Stefánsson og Jóhannes Kjarval, og hins vegar sú kynslóð ungra listamanna, m.a. Jón Engilberts, Snorri Arinbjamar og Jó- hann Briem, sem komu fram eftir 1930. í verk- um þessara ungu listamanna komu fram rót- tæk viðhorf, jafnt í vali á myndefni og túlkun. Ný myndefni eins og maðurinn við vinnu sína, götumyndir og nánasta umhverfi listamanns- ins verður meginviðfangsefnið. Formgerð í verkum þessara listamanna er um margt frá- brugðin innbyrðis og áherslur eru ólíkar. Samt sem áður er hægt að lýsa skilningi þeirra sem expressjónískum í almennri merkingu hvað varðar viðleitni til huglægrar túlkunar sem felst m.a. í einföldun og samþjöppun myndefn- isins. Jón Engilberts og Snorri eiga það sam- eiginlegt að hafa notið kennslu norska mál- arans Axels Revolds. Hjá honum kynntust þeir hinum norska expressjónisma sem annars veg- ar átti rætur að rekja til tilfinningalegs expres- + sjónisma Edvards Munchs og hins vegar, hins formræna og munúðarfulla franska expres- sjónisma. Sem dæmi um þá fótfestu, er expressjónisminn náði í Noregi má nefna, að á alþjóðlegu listasýningunni í Köln 1912, sem var fyrsta stóra yfirlitssýningin á expressjón- isma í evrópskri myndlist, voni norskir mynd- listarmenn einir þátttakenda frá Norðurlönd- um. Jóhann Briem komst aftur á móti í kynni við hinn þýska expressjónisma á námsárunum í Þýskalandi. Það má segja að á fjórða ára- tugnum hafi íslenskir listamenn farið að líta sér nær, skoða sitt nánasta umhverfi og gæða það andlegu inntaki eftir að fjöllin blá í fjarska höfðu verið áberandi viðfangsefni frumherj- anna í þrjá áratugi. Snorri Arinbjarnar Snorri Arinbjamar (1901-58) stundaði myndlistamám í Ósló og Kaupmannahöfn í lok þriðja áratugarins. Jón Engilberts: Kvöld í sjávarþorpi, 1937. Snorri Arinbjarnar: Skip á Skagaströnd, 1949. / Hlí>l EXPRESSJON- ISKA LISTSYN Jóhann Briem: Mislitar kýr, 1966. Hann stundaði teikninám í Reykjavík hjá Stefáni Eiríkssyni og Guðmundi Thor- steinssyni. Hann var í einkaskóla Viggós Brandts í Kaup- mannahöfn 1923-24. Á árunum 1927-29 og 1930-31 stundaði hann nám við Statens Kunstakademi í Ósló og var aðalkennari hans þar Axel Revold. Hann tók þátt í fyrstu Septembersýningunni árið 1947. Snorri hef- ur um margt sérstöðu meðal þessara lista- manna á fjórða ára- tugnum. Það em öðm fremur ýmsar hliðar þorpsins eða bæjar- ins, auð gatan, að húsabaki eða frá bryggjunni, sem er viðfangsefni hans. Snorri verður öðm fremur túlkandi ytra um- hverfis manneskjunnar og þess þrúgandi and- rúmslofts sem hvílir yfir öllu mannlífinu í skugga efnahagskreppu og harðra þjóðfélags- átaka. Það er í raun þunglyndislegur og oft ein- manalegur andblær sem er inntakið með áherslu á athafna- og umkomuleysi þessa ára- tugar. Snorri túlkar ekki þetta viðfangsefni með því að bregða upp stéttarlegum átökum, kröfu- göngum eða örvæntingu einstaklingsins, heldur með hinu hversdagslega og fábreytta umhverfi sem hann miðlar með ráðandi blæbrigðum dökkra og þungra litatóna. Þegar birtir til í þjóðfélaginu í byijun fimmta áratugarins, þegar efnahagskreppunni lýkur birtir einnig til á lita- spjaldi Snorra og markar það upphafið að gróskumiklu tímabili í list hans. Þessi breyting á hlutverki og merkingu litarins kom fram á einkasýningu hans í Reykjavík 1945 og á sýn- ingum Septemberhópsins 1947 og 1948. Nú verða litimir bjartir í ríkum andstæðum, skipin verða sítrónugui og ijöliin fjólublá. Ný myndefni verða honum jafnframt hugleildn, myndefni sem eru í senn einkalegri og meira abstrakt. Viðfangseftii eins og uppstillingar og böm að leik era honum m.a. hugstæð þar sem harka birtunnar umlykur myndefnið og sem hann túlkar með sterkum og eldfimum litum, rautt eða fjólublátt á móti grænu og gulu. Þótt þessi breyting verði á litaskilningi Snoma er hann enn túlkandi hinnar sikviku og rökréttu birtu sem fellur á myndefnið. Þar skiptast á heitir og kald- ir litir, ljós og skuggi, en samt er skugginn ávallt jafn lifandi og Ijósið. Hann þrengir jafnframt sjónarhomið að myndefninu og litafletimir era stærri og heilli og vel má sjá þá viðleitni að sætta myndrýmið og flötinn. Þegar hann snýr sér síðan aftur að húsaþyrpingum sem viðfangs- efni um 1950 þá dreifist sterk birtan jafnt og samfellt yfir allan myndflötinn. Húsagaflamir era ekki lengur hluti af götumynd með þrúgandi andblæ heldur era þeir fyrst og fremst litrænir stuðlar án frekari skírskotunar. Jón Engilberts Jón Engilberts (1908-1972) var nemandi í einkaskóla Guðmundar Thorsteinssonar í Reykjavik 1921-22 og við Samvinnuskólann 1925-26. Hann stundaði teikninám við Teknisk Skole í Kaupmannahöfn á árinu 1927 og við Listaháskólann í Kaupmannahöfn 1928-31, og vora aðalkennarar hans Ejnar Nielsin og Aks- el Jörgensen. Á áranum 1931-33 stundaði hann nám við Listaháskólann í Ósló og var að- alkennari hans þar Axel Revold. Að loknu námi í Ósló efndi Jón tii sýningar á verkum sín- um í Reykjavík 1933 og 1934. Sýningin 1933 bar yfirskriftina „Ur daglega lífinu“, og báru verkin heiti eins og Verkfallsverðir í Vest- mannaeyjum, Öreigar og Kröfuganga, en myndefnin skírskota til þeirra hörðu stétta- átaka sem áttu sér stað í kjölfar efnhags- kreppu og atvinnuleysis þessara ára. Næstu sex ár var Jón búsettur í Kaupmannahöfn og árið 1936 var honum boðin þátttaka í sýningar- hópnum Kammerateme sem hann sýndi með um langt árabil. Um miðjan fjórða áratuginn einkennist list Jóns af notkun andstæðra lita, myndefnið er einfaldað; fólk og hlutir era dregin upp með þykkum og afmarkandi út- línum, sem skerpa og undirstrika formrænar merkingar. Expressjónísk litanotkun kemur skýrt fram eins og í verkinu Madam sem er byggt upp af litaandstæðunum: bláu, gulu, rauðu og grænu. Manneskjan, sem er eitt höf- uðviðfangsefni Jóns á fjórða áratugnum, er eins og hún birtist í verkum hans, fremur al- menns eðlis en hún hafi einstaklingsbundin einkenni, en þessi þróun frá hinu sértæka til hins almenna hafði þegar hafist með franska expressjónismanum. í litrænni byggingu verk- anna hefur mannveran ekki tilfinningalegt eða sálrænt gildi, heldur fyrst og fremst þann sam- hijóm, sem verður til í innbyrðis sambandi lit- anna. Á þessum áratug 1930-40 var Jón af- kastamikill við gerð grafíkverka, og í íslenskri listasögu má hiklaust teija hann til brautryðj- enda á því sviði. Jón fluttist til Islands árið 1940 og um það leyti má greina ákveðnar breytingar í list hans. í verkinu Fólk í lands- lagi er það ekki lengur fyrst og fremst áhersla á heila og afgerandi litafleti, sem einkennir litameðferðina, heldur beinist nú athyglin einnig að möguleikum efnisins. Þar sem áður stóðu andstæðir litafletir, blandar hann nú lit- inn, hleður á léreftið og bindur myndefnið saman með litastreymi sem rennur í gegnum fólkið og landslagið. Hér eru það andlitslausar manneskjur sem samsamast landslaginu. Lit- ur landsins er litur fólksins, aðeins útlínur skil- greina stöðu þess í myndrýminu. I byrjun sjöunda áratugarins verða þau straumhvörf í list Jóns að ekki er lengur að finna í verkum hans ákveðna myndefnislega forsendu og hann gefur sig eingöngu að óhlutlægri tjáningu. Þau verk sem Jón gerir um miðjan sjöunda ára- tuginn má almennt kenna við abstrakt expressjónisma. Hin óhlutlæga list Jóns bygg- ist umfram allt á litnum og sambandi hans við efnið, er hann hleður á léreftið. Verkið Island no 5 frá 1964 byggist á sterkri burðargrind sem stöðugt er ögrað af litaflæði og efnisáferð.- Grindin, svörtu línumar, er þanin til hins ýtr- asta og virðist gliðna undan spennunni. Pensil- strokan er merkjanleg, og gefur hún til kynna hreyfistefnu innan myndarinnar, sem er hring- hverf. En á sama tíma og myndbyggingin stefnir að upplausn og ringulreið er litunum raðað með ákveðið jafnvægi í huga. Það er svörun milli lita og myndfletinum er skipt í ákveðin litasvæði sem hefur það í för með sér að hreyfingunni og spennunni er haldið niðri. Jóhann Briem Jóhann Briem (1907-1991) varð stúdent árið 1927 og stundaði hann myndlistarnám jafn- hliða menntaskólanámi hjá Jóni Jónssyni og næstu tvö árin hjá Ríkarði Jónssyni og Eyjólfi Eyfells 1927-29. Eftir það hélt hann utan til Dresden í Þýskalandi til frekara myndlistar- náms. Hann stundað nám við einkaskóla Si- monson-Castelli á árunum 1929-31 síðan í Rík- islistaskólanum í Dresden 1931-34. Hann hélt sína fyrstu málverkasýningu í Reykjavík árið 1934. Verkin á þeirri sýningu voru öðra fremur undir áhrifum frá Cézanne hvað varðar litræna uppbyggingu verkanna. Um miðjan fimmta áratuginn bera verk Jó- hanns sterkan svip expressjónisma hvað varð- ar notkun andstæðra lita og hann sækir mynd- efni sín jafnt í þjóðsögur og ævintýri og sitt nánasta umhverfi eins og Gulur riddari og blá jómfrú er dæmi um. Hann lýsti afstöðu sinni til þjóðsögunnar á þá lund að frásögnin skipti engu máli en að það sem tali til hans í þessum frásögnum er að hann hafi frjálsari hendur með form og liti en annars. Um miðjan sjötta áratuginn koma fram í verkum Jóhanns nýjar áherslur varðandi liti, birtu og áferð jafnframt því sem yrkisefnin úr sveitalífmu í list hans. Þetta á sér m.a. þá skýringu að hann fékk að- stöðu til að mála á sumrin 1 Ásaskóla, sem er í næsta nágrenni við Stóra-Núp, æskuheimili Jóhanns. Stíll Jóhanns þróaðist á næstu áram myndfrásögnin er einföld þær fela ekki í sér lýsingu á ákveðnu landslagi heldur era nýr lit- rænn veraleiki sprottinn af áhrifum frá náttúr- unni. Samsetningar hans á myndfletinum er oft óvæntar og djarfar. Svört fjöll og Liggjandi kálfur era dæmigerð fyrir slíka spennu mili flatarins og staðsetningu formanna. Hin ein- falda frásögn verkanna og hin litræna og for- mræna framsetning leiðir jafnframt hugann að samrana manns og náttúru og einingu alls í til- veranni. Sýningunni lýkur 14. maí. Höfundur er forstöðumaður Listasafns (slands. ^20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. APRÍL 2000

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.