Lesbók Morgunblaðsins - 24.06.2000, Blaðsíða 12

Morgunblaðið/Gísli Sigurðsson
Brendansbáturinn. Við Breiðafjörð hafa menn án efa þekkt sögur frá írlandi um siglingar heilags
Brendans vestur yfir úthafið þar sem hann og fleiri írskir sægarpar fundu ævintýralönd, gnægta-
lönd þar sem írar sáu fyrir sér fagrar konur, ómælt vín, stórlaxa í ám og eilífa sælu. f þessum sög-
um áttu menn ekki afturkvæmt til jarðnesks lífs. Frásagnir Landnámu af því að Ari Másson og
fleiri Breiðfirðingar hafi komizt til Hvítramannalands eru hugsanlega angi af þessari sagnalist
og kannski hafa slíkar sögur örvað menn til landaleitar og siglinga í vesturátt. Þegar Eiríkur
rauði fór að byggja Grænland er getið um að kristinn maður frá Suðureyjum hafi verið með í för
og má vera að hann hafi sagt þessar sögur. Eftir að fólk frá íslandi og Grænlandi komst alla leið
til meginlands Norður-Ameríku þar sem gróður og loftslag voru með svipuðu sniði og lýst er í
írsku ævintýrunum gæti þessu tvennu hafa slegið saman í frásögnum þannig að menn hafi talið
sig hafa siglt til þeirra landa sem þeir höfðu áður aðeins heyrt sögur af.
„ Morgunbiaðið/Gisli Sigurðsson
Hér má sjá vog og þrælahlekki frá Dyflinni á Irlandi þar sem norrænir menn stunduðu blómlega
þrælaverzlun um það leyti sem ísland byggðist. Margir þrælanna voru fluttir til íslands og hefur
kaupverð þeirra líklega verið vegið á þeirri vog sem hér er sýnd, en hún var notuð til að vega
mynt og silfur í viðskiptum á víkingaöld.
Grænlandi hvarf á dularfullan hátt skömmu
eftir 1400.
Þetta er sagan um okkur sjálf og rætur okk-
ar. Hvort sem við erum Herúlar samkvæmt
kenningu Barða Guðmundssonar eða af öðrum
uppruna er ljóst að einhver hluti þess fólks
sem byggði Danmörku, Noreg og Svíþjóð fyrir
landnám ísiands hefur verið með talsverðan
óróa í blóðinu og haldinn útþrá eins og ef til vill
einkennir okkur enn. Menn sigldu á vit hins
ókunna austur eftir fljótum Rússlands og suð-
ur til Miklagarðs. Þeir gerðust bæði landkönn-
uðir og ræningjar við strendur Englands og
Norður-Evrópu, sigldu yfir úthafið til Islands
og léttu ekki fyrr en þeir höfðu séð grænlenzka
firði og mismunandi búsældarleg lönd enn
vestar, sem þeir nefndu Helluland, Markland
og Vínland. A elzta Vínlandskortinu, sem Sig-
urður Stefánsson skólameistari í Skálholti, d.
1595, teiknaði af Norður-Atlantshafi má sjá að
landið sunnan Marklands er nefnt Skrælingja-
land.
Líklega er það rétt sem bent hefur verið á að
i nafngiftinni á hinum innfæddu felast kyn-
þáttafordómar og lítilsvirðing norrænna
rnanna á hinum innfæddu Ameríkumönnum.
Jafnframt urðu hér þau umskipti í sögunni,
segir í sýningarskránni, að framrás víkinga
var í fyrsta sinn stöðvuð, svo hinar norrænu
hetjur hefðu ef til vill átt að velja skrælingjum
virðulegra nafn. Víkingaöld var að vísu ekki að
fullu lokið á tíma Vínlandsferðanna, en Þor-
finnur karlsefni og Guðríður Þorbjarnardóttir
hljóta þó fremur að teljast landkönnuðir en
víkingar og Leifur var beinlínis sendur út af
örkinni til að gerast trúboði.
Gesturinn á sýningunni í Þjóðmenningar-
húsinu kemur fyrst að kynningu á heimsmynd
víkingaaldar. Þar er Jörðin og himinhvolfið,
leiksvið goðsagna og yfir gnæfir Vetrarbraut-
in, sem gæti verið tré lífsins, Askur Yggdras-
ils. Þessi heimskringla ásatrúarmanna er út af
fyrir sig eftirminnilegt listaverk. Útfærsla og
uppsetning á vopnum og verkfærum víkinga-
aldarmanna er afbragð og írsku þrælahlekk-
imir minna á blómlega þrælaverzlun um likt
leyti og ísland byggðist. Stórar teikningar í stíl
refilsins íræga, sem kenndur er við Bayeux,
segir frá atburðum sem urðu í Vínlandsferðum
á einfaldan og auðskilinn hátt og ætti eins og
margt annað á þessari sýningu að hugnast sýn-
ingargestum, ekki sízt þeim fjölda ungra
skólanemenda sem sjá munu sýninguna á
næsta vetri.
Ekki er ætlunin að telja upp hér hvaðeina
sem auganu mætir á lofti Þjóðmenningarhúss-
ins, heldur skal vísað til myndanna sem hér
fylgja með og textanna undir þeim. Nafna mín-
um í Amastofnun er þökkuð aðstoð við gerð
myndatextanna.
Holtastaðakirkja í Langadal. Ljósmynd/Páll Stefánsson
ÁHRIF KRISTNl Á ÍSLENSKT MÁLII
KRISTIN ÁHRIF Á
ÍSLENSKAN ORÐA-
FORÐA - EINSTÖK ORÐ
EFTIR JÓN G. FRIÐJÓNSSON
KRISTIN trú hafði margs konar áhrif á ís-
lenskt mál en áhrifanna gætir þó langmest á
orðaforðann. í íslensku er að finna þúsundir
orðatiltækja, fastra orðasambanda, máls-
hátta og einstakra orða sem eiga rætur sínai-
beint eða óbeint að rekja til kristinnar hug-
myndafræði. í þessum pistli verða nefnd örfá
dæmi um orð af þessum toga.
Hugtakið nýyrði vísar í víðasta skilningi til
nýrra orða í íslensku og nýyrði geta orðið til
án erlendra áhrifa, t.d. hver og hraun. Al-
gengast er þó að nýyrði verði til fyrir erlend
áhrif og með tilkomu kristninnar og ritlistar í
kjölfar hennar var nauðsynlegt að finna fjöl-
mörgum nýjum hlutum og hugmyndum heiti.
Elstu heimildir sýna að þessi vandi var í stór-
um dráttum leystur með sömu aðferðum og
enn tíðkast, með myndun nýyrða. I flestum
tilvikum voru slfk nýyrði mynduð fyrir erlend
áhrif og má því kalla þau einu nafni tökuyrði
en þau eru nokkuð sundurleit að uppruna og
gerð. Til einföldunar má gera ráð fyrir
þrenns konar tökuyrðum: (1) tökuorðum, (2)
tökumerkingum og (3) tökuþýðingum.
Með tökuorðum er átt við að erlend orð
eru tekin upp í íslensku og aðlöguð beyginga-
kerftnu. Með kristni bárust fjölmörg orð af
þessum toga inn í íslensku, t.d. þau er tengj-
ast trúnni sérstaklega: biskup, djöfull, engill,
kirkja, klerkur, kristinn, messa, munkur,
nunna, páfí, pistill, prestur o.fl., en einnig
önnur, t.d.: skóli, bréf og skrifa.
Með tökumerkingum er átt við að innlent
orð fær aðra merkingu og notkun fyrir erlend
áhrif. Dæmi um þetta er t.d. sögnin blóta sem
í elsta máli stýrði þolfalii (blóta e-n) og merkti
„færa (goði) fóm“ en siðar breyttist notkunin
þannig að sögnin stýrði þágufalli (blóta e-m)
og merkingin varð „bölva“ trúlega vegna
þess að orðasambandið blóta goð fær nei-
kvæða merkingu í kristnu samfélagi. Svipuðu
máli gegnir um sögnina skíra sem upphaflega
merkir „hreinsa" en fær síðan merkinguna
„gefa nafn við sérstaka athöfn, kristna" og
mörg fleiri orð, t.d.: guð, drottinn, freista,
freistni og sæll. Þess má einnig geta að hinn
fomi fjandi, djöfullinn (< lat. diabolus), fær
einnig mörg rammíslensk heiti, t.d. andskoti,
óvinur, fjandi og kölski. Með tökuþýðingum
er átt við það þegar erlent orð er þýtt lið fyrir
lið, t.d.: bókstafur, guðspjall („góð tíðindi"),
hátíð, syndaflóð ogstafróf.
Oftar en ekki fymist yfir upprana orða og
þau verða ógagnsæ. Þannig er því háttað með
fjölmörg algeng orð í nútímamáli að þau bera
ekki með sér af hvaða rótum þau eru runnin.
Orðið forystusauður merkir nú „foringi“ en
það vísaði upphaflega til þess er fór fyrir
„hjörð Krists" og sögnin að leiðrétta sem nú
merkir „lagfæra, færa til betri vegar“ visaði
til þess er þeim var snúið á rétta leið er villst
hafði af götu eða vegi kristninnar enda er í
fomum heimildum talað um leiðréttingu
heiðinna þjóða og enn fremur: hann [guð]
mun [mennina] enn á leið rétta „snúa til rétts
vegar/lífemis“. Lýsingarorðið framliðinn
vísaði uppranalega til þess er „leið/fór af
þessa heims lífi“ og vísar því til lífs eftir þetta
líf. Orðin fyrirrennari og sporgöngumaður
era einnig af kristilegum upprana því að Jó-
hannes skírari er kallaður fyrirrennari drott-
ins og þeir sem fylgja vilja kenningum og
verkum Jesú era sporgöngumenn hans.
Framantalin orð má telja hálfgagnsæ þar
sem ekki þarf langrar athugunar við til að
ganga úr skugga um upprunalega merkingu
þeirra. En í öðrum tilvikum er málið flóknara.
Lýsingarorðið harðsvíraður vísar nú til þess
sem einskis svífst, þannig er í nútíma máli tal-
að um harðsvíraða glæpamenn. Uppranalega
vísar það til þess sem ekki vill beygja háls
(svíra) sinn fyrir boðskap kristninnar. Svip-
uðu máli gegnir um lo. forstokkaður sem
merkir í nútímamáli „óforbetranlegur". Upp-
runalega merkir það eiginlega „trénaður“ í
beinni merkingu og „ósveigjanlegur" í yfir-
færðri merkingu og þvi vísar það til þess sem
ekki vill beygja sig fyrir e-u líkt og lo. harðs-
víraður. I báðum tilvikum má segja að merk-
ingarbreytingar síðari tíma valdi því að upp-
raninn liggur ekld lengur í augum uppi. Af
svipuðum toga eru eftirfarandi orð og orða-
sambönd: e-ð er himinhrópandi [ranglæti]
(1. Mós 4,10), bemskuglöp (Sálm 25,7), tára-
dalur (Sálm 84, 7), þreifandi myrkur (2. Mós
10,21), í stríðum straumum (Amos 5,24), við-
urstyggð eyðileggingarinnar (Dan 9, 27) og
svefhinn langi (Jer 51,39).
Af framantöldum dæmum má ráða að ekki
er allt sem sýnist um upprana og notkun
orða, sum orð og orðasambönd leyna á sér ef
svo má að orði komast. Að lokum skal minnst
á eitt slíkt enn. í nútímamáli er oft komst svo
að orði að e-ð sé undir e-u komið í merking-
unni „e-ð veltur á e-u“. Ég hygg að dæmi úr
fornu máli sýni uppranann svo að ekki verður
um villst, t.d.: eiga allt traust undir Guði og
hafa traust undir Guði en bæði dæmin era
fengin úr íslensku hómilíubókinni sem talin
er hafa verið rituð fyrir 1200 og vísa þau til
Davíðssálma. Upprunaleg vísun er skýr:
menn á jörðu niðri eiga allt sitt (traust, skjól)
undir Guði á himnum uppi. í elstu dæmum er
meridngin bein („vera á lægri stað e-n ...“) en
óbein merking („vera háður“) er einnig göm-
ul, sbr. dæmi frá 16. öld: e-ð er komið undir
náð Guðs og e-ð er komið undir verkum
mannanna. I nútímamáli era ýmis orðasam-
bönd af þessum meiði algeng, t.d.: eiga e-ð/
aUt undir e-m og e-ð/allt er undir því komið
en tengslin við hinn kristilega upprana má
telja rofin.
Höfundur er prófessor við Hóskóla (slands.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 24. JÚNÍ 2000
m I CCií. ilLil .kv MlúSíf'W.v'óii. ■ cHcCSAldí'ÍLÖjiJM'AfÆSd