Lesbók Morgunblaðsins - 08.07.2000, Blaðsíða 15

Ljónynjurnar sjá oftast um að veiða og draga björg í bú. Hin dýrin úr fjölskyldunni bíða oft álengdar. Sjaldgæfara er að Ijón veiði með samvinnu, en í
Namibíu hafa þau þó þróað sérstakt samvinnukerfi til að ná fijótustu hjartardýrunum.
------------------:-----------
íLet' J mt .. -
-------------------------------------------------!
p j I' mzZ ^
Eftir að kvenljón hefur fellt bráð nær það í ungana og stundum deila nokkrar mæður með unga
sína máltíðinni. Karldýrln tengjast ekki afkvæmum sínum tilfinningaböndum og nái stakt karl-
dýr að komast til valda í Ijónafjölskyldu, tryggir það sig með því að drepa þá unga sem fyrir eru.
um því auðveld bráð. Um leið og hvolparnir
komast á ról flytur móðirin aftur með þá til
hjarðarinnar. Eigi fleiri Ijónynjur í hjörðinni
hvolpa mynda þær eins konar gæslumiðstöð og
vinna náið saman næsta eina og hálfa árið, eða
þar til að næsta goti kemur. Mæðumar kenna
hvolpunum að veiða í grenndinni og mjólka
þeim þegar þær koma heim úr lengri veiðferð-
um. Þær snúa heim dauðuppgefnar og leyfa
hvolpunum að sjúga sig á meðan þær fá sér
blund. Rannsóknir sýna að mæðumar hafa
hvaða unga sem er á spena. Þetta er einn meg-
inþátturinn í hinni dularfullu samvinnu ljóna.
En um þessa samvinnu ljóna gildir það sama
og um aðra samvinnu. Tilgangurinn er ekki
jafngöfugur og hann sýnist. Ljónynjurnar éta
af sömu bráðinni og snúa saman heim til hvolpa
sinna. Sumar em systur, aðrar mæðgur og enn
aðrar bara frænkur. Sumar eiga einn hvolp,
aðrar fjóra. Við mjólkuðum tæpa tylft ljónynja
og okkur til mikillar furðu uppgötvuðum við að
mjólkurmagn hverrar og einnar var háð því
sem hún át, en ekki fjölda þeirra unga sem hún
hafði gotið.
Þar sem sumar ljónynjur í hjörðinni hafa fáa
munna að metta, en framleiða samt sama magn
mjólkur, geta þær sem fáa hvolpa eiga leyft sér
að vera örlátar. Enda er raunin sú að mæður
sem eiga bara einn hvolp gefa megnið af mjólk
sinni afkvæmum annarra. Ljónynjurnar eru þó
örlátastar við afkvæmi nánustu ættingja sinna.
Mjólkurgjafirnar grundvallast því á offram-
leiðslu og ættartengslum. Þessa þætti er líka
að finna hjá kvendýrum annnarra tegunda. Al-
gengast er að spendýr sem eignast mismun-
andi fjölda afkvæma í goti og lifa í fámennum
ættingjahópum, eins og t.d. nagdýr, svín og
rándýr, sameinist um að hafa unga á spena.
Þótt ljónynjur leyfi hvolpum annnarra ljón-
ynja að sjúga sig reyna þær að veita eigin
hvolpum forgang og verjast ágangi annarra
hungraðra hvolpa. En þær þurfa líka að sofa og
þar sem þær liggja tímunum saman í móki eru
þær hvolpunum mikil freisting. Hvolpur sem
hyggst reyna að fá sér sopa hjá ljónynju sem er
ekki móðir hans bíður venjulega með það þang-
að til hún er sofnuð. Kvenljónin verða því að
velja á milli þess að verjast þessum litlu plágum
og hvíldarinnar.
Örlæti Ijónynja byggist því einkum á skeyt-
ingarleysi. Ljónynjur sem hafa minnstu að
tapa sofa best. Annaðhvort eiga þær þá fáa
hvolpa sjálfar eða lifa í félagi við nána ættingja.
Blettahýenur hafa leyst þetta vandamál með
því að ala ungana upp í öruggu greni. Mæðurn-
ar snúa heim til þeirra til að gefa þeim að éta,
en sofa svo annars staðar. Með því að fylgjast
með hýenum í greni komumst við að raun um
að ungar reyndu ekki síður að komast á spena
hjá öðrum mæðrum en sínum eigin en hjá ljón-
ynjunum. En hýenur eru árvökulli og þess
vegna tókst þeim það síður.
Afkoman í Serengeti
Ljónynjur eru félagslyndastar þegar þær
bera ábyrgð á hvolpum og hjörðin sameinast
um að koma þeim á legg. Ljónynjur, sem ekki
eiga afkvæmi, heimsækja stundum félaga sína
sem eiga hvolpa, en halda sig venjulega út af
fyrir sig, næra sig vel og forðast að blanda sér í
þau vandamál sem fylgja sameiginlegri gæslu
hvolpanna. Mæður sameinast heldur ekki um
gæslu hvolpanna til að tryggja þeim betra við-
urværi. Raunar getur farið svo að félagslyndar
mæður njóti minna af fæðunni en þær sem fara
einforum. Ljónynjur bindast ekki samtökum
um hvolpagæslu til að tryggja þeim fæðu, held-
ur eingöngu þeim og sjálfum sér til varnar.
Það tekur ljónynju tvö ár að koma hvolpum á
legg. Deyi þeir áður en að því kemur finnur hún
sér maka innan fárra daga. Hvolpamissir getur
þannig stytt tímann á milli gota um allt að ári.
Karlljón sýna afkvæmum sínum sjaldan ástúð.
En varsla þeirra á svæðinu gagnast þeim vel til
varnar. Komist annað bandalag karlljóna til
valda á svæðinu og boli feðrunum í burtu bíða
þeir sem við taka ekki boðanna með að geta af
sér ný afkvæmi. Þar eru þeir hvolpar sem fyrir
eru þrándur í götu og því verður að útrýma
þeim. Rúmur fjórðungur allra hvolpa er drep-
inn af slíku innrásarliði karldýra. Mæðurnar
eru þó helstu fórnardýr þessara endalausu át-
aka. Þær veija hvolpa sína eftir bestu getu fyr-
ir innrásarliðinu. Én þar sem karldýrin eru
næstum helmingi stærri hlýtur Ijónynja að
tapa þegar barist er í návígi. Samstaða eykur
þó á sigurvonirnar og í mörgum tilvikum tekst
þeim þannig að vernda hvolpa sína.
Karlljón eru þó ekki eina vandamálið. Ljón-
ynjur verja líka veiðisvæði sín og vatnsból fyrir
öðrum ljónynjum. Fjölmennari hjarðir drottna
yfir þeim fámennari og ljónynjur ráðast á og
drepa granna sína. Þorri karldýra hefur aðeins
fáein ár til að auka kyn sitt, ljónynjurnar njóta
aftur á móti þeirra forréttinda að geta fjölgað
sér mun lengur, eða í allt að 11 ár. Deilur
hjarða um svæði eru því mun viðameira vanda-
mál en árekstrar á milli bandalaga karldýra og
ljónynja. Þær fara því varlegar í sakirnar þeg-
ar þær hitta ókunnug ljón. Þegar ljónynjui-
heyrðu til ljónynja á hljóðsnældu gerðu þær
enga tilraun til að hrekja hópinn á braut nema
þær væru a.m.k. tveimur fleiri. Ljónynjur
kunna að telja og kjósa frernur öryggið en
áhættuna. Fjöldinn skiptir sköpum og séu ljón-
ynjurnar aðeins tvær sem halda hópinn er til-
vera þeirra næsta gagnslaus. Hún felst þá að-
eins í að forðast aðrar hjarðir og þær eignast
aldrei afkvæmi.
Hjörðin er einstaklingunum skjól. Þar vinna
þeir saman að þeim sameiginlegu hagsmunum
sínum að búa sig undir næsta leik óvinanna,
sem eru önnur ljón af báðum kynjum. Um
fullnaðarsigur er aldrei að ræða. A umliðnum
árum höfum við séð hundruð karldýi’a koma og
fara. Hvert og eitt bandalag fylgir í grófum
dráttum sama mynstri. Þau gera innrás, drepa
og geta af sér afkvæmi. Síðan tekur óhjá-
kvæmilega við hnignun og hrun. Fjölmörgum
hjörðum hefur tekist að eigna sér blett og kom-
ast þar til yfirráða í Serengeti. En fyrir hverja
slíka hjörð hverfur önnur í staðinn. Samvinna
ljóna virðist kannski aðdáunarverð þegar um
sameiginlega hagsmuni er að ræða eins og að
berjast um landsvæði við granna sína og
stugga burt óæskilegum karldýrum sem að
hjörðinni sækja. En konungur dýranna er fyrst
og íremst dæmi um félagslega samvinnu sem
er ofin inn í þróunarmynstrið.
Jóhanna Þráinsdóttir þýddi
úr Scientifíc American.
—
BJÖRN INGÓLFSSON
MORGUNN
Árdagssólin
sendir milljón spræka
morgungeisla
ínjósnaferð yfir Eiríksjökul.
Þeirhlaupa
niður með fljótinu hvíta
spegla sig
íflaumnum
drekka morgundögg
af stráum
heilsa skóginum kumpánlega.
Milljón glaðir morgungeislar
fara heitum höndum
um steinana á melnum
hendast yfir mýrar
og víða velli
staðnæmast
í hálfhlaðinni smiðjutóft
við nýjan hæ.
Tröllvaxinn maður
með grásprengt skegg
og úfínn hárkraga
kippir glóandi járni
úrkolaglóð
leggur við lábarinn stein
og greiðir þung högg
meðan milljón stríðnir
morgungeislar
lita skalla hans rauðan.
Vegna Borgfirðingahótiðar í ár var efnt til
Ijóðasamkeppni og bárust 12 Ijóð eftirýmsa
höfunda víðsvegar að af landinu, svo og úr
Borgarfirði. í dómnefnd áttu sæti Kristín
Thorlacius, Snorri Þorsteinsson og Jón Þ.
Björnsson. Þau völdu verðlaunaljóðið sem
hér er birt og reyndist höfundur þess vera
Björn Ingólfsson ó Grenivík. Las hann það
upp á hátíðinni með fyrirlestri Böðvars Guð-
mundssonar 18. júní í Borgarnesi. [ Ijóðinu
er vikið að náttúru og sögu Borgarfjarðar,
m.a. með tilvísun í Eiríksjökul og Skallagrím,
landnámsmann (Borgarfirði.
INGÓLFUR
STEINSSON
ÁJÓNS-
MESSU
Öldin eraðlíða,
enn skelfurjörð,
hátið stendur hátt,
rökkrið sígur í kaldan svörð;
við dönsum í dögginni nakin.
Örlaganna máttur
yfir hvílir hljótt,
svefnvana þjóð
ogsenn erkomin Jónsmessu-
nótt;
við dönsum í dögginni nakin.
Þjóðsögurnar lifa,
þý og huldumenn,
tröllin varpa fjöreggjum
úr fjöllunum enn;
við dönsum ídögginni nakin.
Siðurínn erki’istinn,
sundruð þjóðin enn,
skyldi hún fá friðinn
ísálina senn?
við dönsum í dögginni nakin.
Betra’ erað treysta böndin,
batnandi lifir þjóð,
við eigum saman landið
oghinn andlega sjóð;
dönsum í dögginni nakin.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 8. JÚLÍ 2000 1 5