Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.2000, Side 4

EFTIR DÓRU JÓNSDÓTTUR
Skófatnaður
ingar voru
tíð sem nú. Vegalengdir voru mældar í roðskóaleiðum
og íslenzku sjóvettlingarnir voru eftirsóttir af erlendum

sjómönnum, m.a. Frökkum sem borguðu með kexi
ALLT frá landnámstíð gerði
fólk á íslandi skóna sína
sjálft í hartnær þúsund ár.
Til skógerðar voru notuð
skinn af ýmsum dýrurn, þó
aðallega af Mndum. Skinn-
ið af þessum dýrum kallast
sauðskinn og þess vegna
tölum við vanalega um sauðskinnsskó. En
skinnið var flokkað eftir aldri og kyni og ^
þótti misgott. Stónn af sauðum þótti
sterkast og best, en aftur á móti
þótti skinn af hrútum ekki jafn JííSgSs!
endingargott. Þeger sláturtíðin ■j&BS&msS
hófst á haustin var mikið að gera
á hverju heimili, því sauðk-
indin var gjömýtt. Auk þess
að búa til allan matinn fyrir
veturinn þurfti að verka
stónnin og undirbúa þau
fyrir skógerðina. Það voru
piltamir á heimilunum
sem áttu að sjá um það. Til
þess höfðu þeir sérstaka
hnífa, sem vom kallaðir
gæmhnífar. Þetta þótti
vandasamt verk og til þess
Blautt skinn var bundið yíir
vinstra hnéð, gæran var lögð
an þurfti að elta skinnið og
skinnið var það litað. Aigeng- iJjlffijwÍsjlslll
ast var að blásteinslita, einn- Jj|ppa|lj5jJBíö
sortulitur og eir. Þetta var j>||rjcjÍx5g|sSj
sáu húsmæðumar um það
verk. Blásteinn (indigo) og Vöttur fundinn á Arnheiöarstöðum á lengjur þar til ekkert var
hellulitur fengust í verslun- Fljótsdalshéraói. Talinn frá 10. öld. eftir nema útnárar og
um. Hellulitur er svartur skæklar eða hemingar, en
og er hann unninn úr dökkrauðu tré, sem vex í svo nefndist fótleggja skinnið - þá vom skæðin
Mið-Ameríku, en sortulitur var heimagerður. sniðin og lengjan lögð tvöfold, þ.e.a.s. í skæðis-
an við hnéð, svo vom menn í leðurskóm utan yf-
ir skinnsokkunum.
í frostum og þurrviðram vom menn í utanyf-
irsokkum sem svo vom kallaðir. Það vora sokk-
ar úr togbandi, sem vora prjónaðir með snúinni
lykkju. Þeir náðu upp íyrir hné og vora bundnir
neðan við hnéð með bandi sem fest var við sokk-
ana, svo voru notaðir leðurskór utan yfir.
Þessir sokkar vora kallaðir reiðsokkar
Í_ *—-'-"ar. Þeir blotnuðu síður af
rlaskrápur var stundum
ir í skófatnað sjómanna,
þótti endingargóður, en
eðum, sem voru bæði
:rk og skjólgóð, enda rera
sir mest á opnum bátum.
irðar voru úr ærskinni,
i bæði þurftu að vera
i gerðir úr fískroði, mun
mest hafa verið á Vest-
oð og stundum hlýraroð.
kór vora ekki endingar-
. Þegar skinn voru sniðin
ygglengjuna úr skinninu,
áfram að rista húðina í
íslensk sjóklædi. Ljósmynd frá öndverðri 20. öld.
Úr gersemar og þarfaþing/Þjóðminjasafn fslands
Fremst eru skór úrgrásleppuhvelju, en aftan við þá frá vinstri skór úr sauðskinni,
steinbítsroði og hákarlsskráp.
var kastaður og klipptur biti úr hælnum svo tot-
an stæði ektó út. Varð að vanda vel til saumanna
svo skórnir yrðu ekki nasbitnir. Þegar búið var
að gera saumana vora skómu- verptir. í varpið
var notaður togþráður eða seymi. Var þráður-
inn hafður margfaldur í nálinni eftir því hvað
skinnið var þykkt og hver átti að nota skóna.
Skónálarnar vora mjög mismunandi að stærð
og þóttu það góðir gripir, ef þær voru vel gerð-
ar. Skónálasmiðir (skónálagoggar) voru í hverri
sveit, svo sjaldan var hörgull á góðum nálum.
Stúlkumar höfðu það hlutverk að gera skó
fyrir vinnumennina og vildu þeir þá gjaman
gera vel við stúlkuna og bjuggu þá til nálhús
brugðið milli
vísifingurs og
voru karhnanns-
skæðin venjulega
Hein fingurhæð miðað
JgÉBgjjpr'• við vísifingur, en kven-
skæðin voru mæld fram að
fremsta lið á vísifingri. Skinn-
in voru bleytt ögn áður en sniðið
var, en ekki máttu þau blotna um
pf of. Skæðin vora stundum brotin sam-
an og vafin deigum klút og sett undir
farg og sléttað þannig úr þeim.
Skór úr steinbítsroði. M
nú. Varð því að hafa ná-
kvæmt mál og var þá mæld 1/3
hárin þótti ekki nærri eins góð. Folaldaskinn og
kálfskinn þóttu léleg til skæða, hömuðu illilega
og voru endingarlítil.
Fyrir þá karlmenn sem mikið þurftu að vera
úti að vetri til voru gerðir skinnsokkar. Þeir
vora sniðnir úr lipra sauðskinni (lambskinni) og
náðu upp undir hné. Efst var dreginn þvengur í
sokkinn til að draga hann saman og bundið neð-
- Vz fingurhæð eða heil fingurhæð í viðbót
við spönnina. Mjög algeng stærð á kvenskóm
var ein spönn og 1/3 - V2 fmgurhæð. Fingurhæð
var miðuð við löngutöng, 1/3 fingurhæð var frá
góm og upp að fremsta hnúa, Vz fingurhæð að
öðram hnúa óg ein fmgurhæð að efsta lið.
Breiddin á skæðunum var oft mæld þannig,
að skinnið var lagt tvöfalt eftir lengdinni og því
Sauðskinnsskór vora lang algengastir sem
spari- og inniskór, leðurskór notaðir meira við
útiverk. Mjög var það misjafnt hvernig konum
tókst að gera skóna; fór það eftir handlagni og
smekkvísi eins og öll önnur handavinna. Saum-
ar voru gerðir á skóna með hörtvinnna og þrí-
strendri nál; tásaumur var saumaður líkt og aft-
urstingur, gegnspor út og inn. Hælsaumurinn
íyrir hana svo hún gæti geymt nálamar sínar á
góðum stað.
Byrjað var að verpa skóinn rétt við hælsaum-
inn, skórinn hafður úthveríúr og stungið frá
réttu á röngu, varpið látið hafast örlítið við svo
flái kæmist ektó í skóinn. Tásaumur lagður á
miðjan skóinn og þar sem vik myndaðist var
byrjað að draga saman yfir tána. Þá vora sporin
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 23. SEPTEMBER 2000