Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.2000, Side 5

höfð aðeins lengri en á hliðunum. Mikið valt á
því að varpið væri vel gert, réð það úrslitum
hvernig skórinn færi á fæti. Þegar búið var að
verpa, voru endarnir ekki faldir fyrr en búið var
að máta skóinn og laga hann eftir fætinum, sem
átti að bera hann.
Þá voru skórnir bryddir. Fallegust var
bryddingin úr eltiskinni, en notaðir voru þunnir
nárar í bryddingu. Bryddingin var köstuð þétt
ofan við varpið, rétta móti réttu. Gæta þurfti
þess að lagið á skónum aflagaðist ekki, þegar
bryddingin var saumuð við. Þegar búið var að
kasta bryddinguna við var lagt niður við hana
með þéttum fallegum sporum. Byrjað var að
brydda innanfótar á báðum skónum og brydd-
ingin lögð á misvíxl þegar endað var. Þegar lagt
var niður við bryddinguna voru endarnir á
varpþræðinum faldir vandlega svo ekki rynni til
á varpinu. A þykka leðurskó var erfitt að koma
við bryddingum og var varpið oft látið duga og
voru þeir þá verptir með þveng eða seymi.
Seymi voru þunnar sinahimnur sem skomar
voru ofan af hrygg stórgripa, þegar slátrað var.
Þær voru skornar hæfilega breiðar, skafnar
: 1 vandlega og teygðar til, dregnar upp á snúru
Sparisokkar karlmanna. Sumir voru
steintitaðir með hvítri fit.
var þvengurinn alltaf tekinn úr til þess að nota í
nýja skó. Endar hans voru hafðir svo langir að
hægt væri að binda þá um mjóalegginn til þess
að skórinn losnaði ekki af fætinum. Roðskór eru
hálir í þurru grasi og á svelli en stamari í blautu
grasi.
Sumsstaðar þekktist það, að nota grásleppu-
hvelju (hrognkelsisroð) í skó sjómanna, en kört-
urnar gera það að verkum að skórnir verða ekki
hálir.
Innaní alla skó voru hafðir leppar af ýmsu
tagi. Þeir voru eins í laginu, en mismunandi
mikið í þá lagt. Algengastir hversdagsleppar
voru garðaleppar. Þeir eru prjónaðir með
garðaprjóni og nýttir allir bandafgangar til
þess. Oftast var miðstykkið prjónað fyrst, síðan
teknar upp lykkjur til endanna og prjónað þvert
á hið fyrra og með úrtökum. Stundum var fitjað
upp á hliðinni og prjónað þvert yfir, var þá fyrst
aukið út til beggja enda, þar til verkið var hálfn-
að, þá var tekið út á seinni helming. Þessir lepp-
ar urðu langröndóttir. Leppar eiga fleiri nöfn
og væri vissulega verðugt að taka saman hvaða
orð hafi verið notuð, sem trúlega skiptist mest
eftir landshlutum. Barðar er eitt af algengari
nöfnum og er garðaprjón líka stundum kallað
barðaprjón, sem bendir líka til þess, að þeir
voru prjónaðir með garðaprjóni. Fínn voru
rósaleppar, þar var áttablaðarós algengust, en
notuð voru líka önnur munstur. Sumsstaðai'
voru gerðir slyngdir leppar og þóttu þeir mjög
fínir. Slyngjan var fótofin. Mun þetta aðallega
hafa verið gert á Austurlandi, á Héraði.
Sagt hefur verið frá snjósokkum og skinn-
sokkum, sem notaðir voru útivið. En venjulegir
karlmannssokkar voru algengastir mórauðir
eða sauðsvartir. Þó voru til sparisokkar, sem oft
voi-u dökkbláir með hvítu efst og hvítum hæl og
tá eða þeir voru hafðir dökkrauðir með hvítu.
Kvensokkar voru dökkrauðir, dökkbláir eða
dökkgrænir og stundum svartir. Bæði karl- og
kvensokkum var haldið uppi með sokkabönd-
um, sem bundin voru fyrir neðan hné. Sokka-
böndin voru ýmist spjaldofin eða fótofin.
Börn vora gjarnan látin tína hagalagða og
þeim var kennt að vinna ullina. Oft var byrjað á
því að láta þau vinna þessa samantíndu ull, sem
kallaðist groddi og úr þessu grodda-bandi vora
gerðir hlífðarsokkar ogvettlingar, sem oftast
vora hafðir utan yfir, þegar kalt var.
Elsti vettlingur sem fundist hefur hér á
Landi er talinn vera frá 10. öld. Það er vöttur,
saumaður með nálbragði (vattai-saumi). Þetta
er vinnuaðferð sem talin er vera mun eldri en
prjón. Vöttur þessi fannst á Fljótsdalshéraði.
Einnig hafa fundist ofnir vettlingar, sem voru
saumaðir saman. Þeir eru taldir vera frá land-
Hnámsöld.
Elstu prjónaðir vettlingar, sem fundust
ásamt fleira prjónlesi era taldir vera frá 16. öld.
Algengastir íslenskir vettlingar voru tví-
þumla belgvettlingar. Þeir vora langalgengast-
ir úr mórauðu ullarbandi og voru hafðir með
tveim þumlum, svo hægt væri að snúa þeim við
og nota þá beggja megin. Sjóvettlingar vora
oftast tvíbanda. Islensku sjóvettlingarnir voru
eftirsóttir af erlendum sjómönnum. Mest hefur
verið sagt frá frönskum sjómönnum, sem gjam-
an vildu fá vettlinga og borga með kexi.
Á Vestfjörðum voru notaðir vettlingar, sem
vora kallaðir sprökuvettlingar. Spraka er fiskur
af flyðruætt, allstór lúða (yfir 50 kg). Þessir
vettlingar höfðu sérstakt lag og voru notaðir við
lúðuveiðarnar.
Sparivettlingar vora skrautlegri og oftast út-
prjónaðir. Einstöku áttu fingravettlinga og
þótti það sérlega fínt.
HEIMILDIR:
Stuðst hefur verið við heimildir úr bókum og tírna-
ritum. T.d. um roðskó og sauðskinnsskó eftir Huldu Á.
Stefánsdótturog Jóhönnu Kristjánsdóttur. Roðskórog
sprökuvettlingar eftir Egil Ólafsson, Hnjóti. Bækur:
Hundrað ár í Þjóðminjasafni, Gersemar og þarfaþing,
Ferðabók Eggerts Ólafssonar.
Einnig viðtöl við Snæbjörgu Ólafsdóttur, sem saumar
roðskó í Árbæjarsafni og Geir Guðmundsson, Bolung-
arvík, sem sér um Ósvör.
Höfundur er gullsmiður.
Illeppar
Vettlingar
eða mjótt prik og þurrkaðar. Seymið var geymt
á þurrum stað þar sem gripið var til þess, þegar
á þurfti að halda. Allar afklippur af skinnum
vora geymdar á vissum stað og notaðar í bætur.
Best þótti roð af stóram steinbít til skógerð-
ar. Gerður var greinarmunur á steinbít eftir
stærð ogútliti, t.d. Dílasteinbítur, Hárasteinbít-
ur, Úlfsteinbítur og Messudagasteinbítur, svo
nokkur nöfn séu nefnd á steinbít, er var daglega
á vörum sjómannanna og húsmæðranna, er
matreiddu og notuðu til heimilisiðnaðar þessa
nytsömu fisktegund.
Best þótti roð af Úlfasteinbít, en svo kallast
mjög stór steinbítur. Hann var eftirsóttur af
vermönnum og mun þar hafa mest um ráðið, að
af þessum steinbít fékkst skæði í tvenna skó.
Fremri hlutinn í fullstóra, aftari hlutinn í minni
skó, þá venjulega á krakka og unglinga. Þessir
vora kallaðir „dilluskór“, vegna þess að aftari
hlutinn á roðinu var kölluð dilla.
Roðið var þvegið og skafið lauslega, síðan
breytt á fjöl, himnan látin snúa niður. Roðið
þornaði á einum til tveim dögum og var þá hægt
að geyma það á þurram stað í marga mánuði.
Þegar skór voru gerðir var roðið fyrst sniðið.
Ljósmynd/Guðmundur Ingólfsson
Ljósmynd/Guðmundur Ingólfsson.
Efnið var haft það langt, að það náði upp á hæl-
inn, það er að segja að enginn hælsaumur er
hafður á roðskóm. Þar af leiðandi er mikið fljót-
legra að sauma roðskó en sauðskinnsskó, enda
þurfti að gera það mun oftar því þeir entust
ekki lengi. Það þótti gott, ef þeir entust yfir
daginn innanhúss.
Endingin var nokkuð misjöfn, fór það eftir
gangfæri og göngulagi, einnig var roðið mis-
munandi endingargott. Roð af hertum steinbít
þótti endingarbetra en hert roð. Það þótti nauð-
synlegt að vita, hvað roðskór entust vissar
vegalengdir, því skólaus maður er vegalaus.
Þetta mun vera ástæðan fyrir því, að vega-
lengdir vora mældar í roðskóaleiðum. Talað var
um tveggja, þriggja, fjögurra, fimm og sex roð-
skóaleiðir. Var þá átt við þá leið sem var farin
íram og til baka.
Roðið var bleytt upp og byijað á að sauma tá-
sauminn, síðan var skórinn varpaður með leður-
þveng eða ullartogi, sem spunnið er úr ysta hári
ullarinnar. Það var einnig notað til að sauma tá-
sauminn. Roðskór vora þvengjaðir með þveng
úr roði. Skórinn var látinn þoma á fæti þess,
sem átti að nota hann. Þegar skór voru ónýtir
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. SEPTEMBER 2000 5