Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.2000, Qupperneq 8
MAÐURINN
SEM BJARG-
AÐI PARÍS
Undi EFTIR HJORT J. GUÐMUNDSSON r lok síðari heimsstyrjaldar stóð þýzki hershöfð-
inginn Dietrich von Choltitz frammi f/rir erfiðri
ákvörðun. Átti hann að framfylgja skipunum og
t skilj ja París eftir í rústum þegar þýzki heri nn
hörfaði þaðan, eða átti hann að óhlýðnast, þyrma
í >orginni og gerast sekur um landráð?
SÍÐARI Muta ársins 1944 var
flestum orðið Ijóst að kraftaverk
yrði að gerast ættu Þjóðverjar
að bera sigur af hólmi í síðari
heirnsstyrjöldinni. Þjóðverjar
voru á hröðu undanhaldi á aust-
urvígstöðvunum undan herjum
Rússa. Bandameim voru komnir
langt upp Appennínaskagann á Ítalíu og sóttu
stöðugt lengra. Bandamenn höfðu einnig gert
innrás í Normandí 6. júní 1944 og var nú ein
stærsta perlan í veldi Hitlers í hættu, París, höf-
uðborg Frakklands. Hafði Hitler
útnefnt París eitt af hinum „óvinn-
andi virkjum Þriðja ríkisins“ og
skyldi borgin varin til síðasta blóð-
dropa, sama hvað það kostaði.
Hinn 20. júM 1944 var gert
sprengjutilræði við Hitler í höfúð-
stöðvum hans í Rastenburg í Aust-
ur-Prússlandi. Stóðu að þessu til-
ræði margir háttsettir hers-
höfðingjar í þýzka hemum. Voru
fjölmargir herforingjar, sem taldir
höfðu verið viðriðnir tilræðið á einn
eða annan hátt, teknir af lífi í kjöl-
far þessa. Sökum þessa taldi Hitler
sig þurfa að vanda mjög valið á
hvcrjir ættu að stjóma hersveitum
sínum og hinum óvinnandi virkj-
um. Walther Model marskálkur,
dyggur nazisti, var gerður að yfir-
manni herjanna á vesturvígstöðv-
unum í stað Gúnthers von Kluge marskálks, sem
verið hafði viðriðinn tilræðið. Þáverandi yfirmað-
ur setuliðsins í París, Hans von Boineburg-
Lengsfeld hershöfðingi, hafði einnig verið flækt-
ur í tilræðið og vantaði því mann í hans stað.
Varð maður fyrir valinu sem hafði það orð á sér
að framfylgja skipunum án þess að hika, hversu
harkalegar sem þær annars væm. Þessi maður
var Dietrich von Choltitz hershöfðingi.
Dietrich von Choltitz
Dietrich von Choltitz fæddist 9. nóvember
1894 í Naustadt í Þýzkalandi, nú Prudnik í Pól-
landi. Hann var af rótgróinni prússneskri her-
mannaætt og gekk í þýzka herinn árið 1914 þeg-
ar fyrri heimssfyijöldin braust út.
í seinna stríði tók Choltitz þátt í innrásinni í
Pólland og seinna í innrásinni í Frakkland. Sem
undirofursti hafði Choltitz verið fyrsti þýzki liðs-
foringinn sem réðst inn í Niðurlönd.
Eftir fall Frakklands var von Choltitz sendur
á austurvígstöðvamar og 1942 stjómaði hann
umsátrinu um rússnesku Svartahafshöfnina
Sebastopol. Eftir að umsátrinu lauk hlaut Cholt-
itz hershöfðingjatign. Choltitz barðLst á austur-
vígstöðvunum fram í júní 1944 er hann var flutt-
ur til Frakklands þar sem honum var falið að
veija Cotentin-skagann fyrir Bandamönnum
eftir innrásina í Normandí.
París skal eytt
Nú hafði Dietrich von Choltitz verið útnefnd-
ur sérstaklega af Hitler sjálfum til að veija perlu
Þriðja ríkisins í vestri, París. Skipanir hans vom
einfaldar: Borgin skyldi varin til síðasta blóð-
dropa, sama hvað það kostaði. Ef Bandamenn
hins vegar næðu borginni mættu þeir ekki finna
annað en eintómar rústir. Choltitz hafði fengið
skipanir þessar á einkafundi með Hitler í Rast-
enburg. Á fundinum hafði Choltitz orðið fyrir
einhverri óþægilegustu reynslu ævi sinnar. Á
fundinum hafði hann vonazt til að geta endur-
nýjað trú sína á sigur Þýzkalands í styijöldinni
hjá leiðtoga Þriðja ríkisins. í stað leiðtoga hafði
hann hitt fyrir sjúkan mann og í stað trúar hafði
hann fengið stórfelldar efasemdir.
Á leiðinni með lestinni til hins nýja verkefnis
síns fékk Choltitz vitneskju um ný lög, svoköll-
uð Sippenhaft-lög, sem verið var að semja hjá
Robert Ley, háttsettum manni í nazistaflokkn-
um. Þau gengu út á það að sökum
þess að ýmsir hershöfðingjar
hersins hefðu bragðizt að undan-
fömu yrðu fjölskyldur þýzkra
hershöfðingja eftirleiðis gerðar
ábyrgar fyrir hollustu þeirra,
jafnvel með lífi sínu.
Choltitz kom til Parísar 9.
ágúst 1944. Þá fyrstu daga sem
Choltitz var yfirmaður setuliðsins
í París bar ekki mikið til tíðinda.
Choltitz fékk fljótlega fyrstu skip-
anir sínar frá þýzka herforingja-
ráðinu. Vom þær á þá leið að und-
irbúin skyldi tafarlaust kerfis-
bundin eyðilegging allra helztu
mannvirkja í París. Choltitz sá í
sjálfú sér ekkert athugavert við
þessar skipanir. Fyrst flugvélar
Bandamanna lögðu þýzkar borgir
í rúst á nóttu hverri var ekkert at-
hugavert við það að þýzki herinn gerði slíkt hið
sama á jörðu niðri. Choltitz tilkynnti þó yfir-
herstjórn þýzka hersins á vesturvígstöðvunum
að hann væri afar andvígur tímasetningunni
þar sem honum væri í augnablikinu umhugað
um að veija París, ekki eyða henni.
Verkfræðingai- frá Berlín vora sendir til Par-
ísar til að undirbúa eyðingu borgarinnar. Cholt-
itz gaf leyfi sitt til alls undirbúnings en tók skýrt
fram að hann leyfði enga eyðileggingu án
persónulegrar heimildar sinnar.
17. ágúst urðu fyrstu alvarlegu árekstrar
borgarbúa og þýzkra hermanna sem voru upp-
hafið að uppreisn andspymuhreyfingarinnar í
borginni sem átti eftir að kosta mörg mannslíf
næstu dagana.
18. ágúst fékk Choltitz símtal frá Jodl, hers-
höfðingja í Berh'n, sem vildi tafarlaust fá upp-
lýsingar um framkvæmd eyðileggingarinnar í
París. Choltitz sagði að því miður hefði hann
ekki getað hafið eyðilegginguna þar sem verk-
fræðingamir hefðu aðeins komið til borgarinn-
ar fyrir sólarhring. Jodl kvaðst ánægður með að
undirbúningur væri hafinn en lagði áherzlu á að
öllu væri hraðað sem allra mest þar sem Hitler
væri afar óþolinmóður.
Uppreisn í París
Hinn 19. ágúst fékk Choltitz tilkynningu um
að andspymuhreyfingin í París hefði tekið ráð-
hús og aðallögreglustöð borgarinnar á sitt vald.
Uppreisnin í ráðhúsinu hefði fljótlega verið
brotin á bak aftur en ennþá væri varizt í að-
allögreglustöðinni. Von Choltitz var æfur af
reiði yfir þessum fréttum og var staðráðinn í að
láta hart mæta hörðu. Hann ákvað að gera allt
til að bijóta vamarliðið í lögreglustöðinni á bak
aftur.
Dietrich von Choltitz
hershöfðingi; maðurinn
sem bjargaði París.
GOUVKRÍŒUENT JPROVISOIiŒ
dé la
RRRUBLIQUE FRAÍICAI3E
Co-tfivni tlof
.COnVEN'ÍÍOttiBii UEIrDtVEf-íl COIiCLURS ENT.'IE LK
U cu'wA-íJ. Dií DIVÍLUCSÍ LcUfSiiC, couhándaiít K=ö
UJ GSHLiUL VOiI c.nomz .CUMMÁÍIDANT •
MILimtC D U FG..CS3 ALLEtyjíDlia
DjUI3 La ULOIOií Dli , .
Tiilliii,- oL’ Ojvti. r
kmiiúk
gf, FiAíii
Toutes Ipb oor.ventiona oi-drsaoua a'appliqufnt aux unitáa
la Wflirmaoht ðana l’ótendup öu oommundemrnt/gónéral Von CEOITIZ
du
1°) . Donner imraúdiutemení aux ooraraandanta dea points dfrippul
l'ordre de oeeaer Ir feu et de hisaer le drupeau blanc . Lea armea
aeront rapseatldes; le perconnel raaoerable nans armea dana un endroit
attendant; lea ordreo. Lr-o urraea Be.ront livréea intaotea.
•2°)_ Donner ordre de butaille, y oompria: leo unitéa mubilea et les
.ððpota de .matóriel, dftuu l'útendue du oomnvindement . lea dápota seront
,3-ivxáa intaoto aveo leur cuiupliabilitá »
■3°) 'Dlspoaitif3 de deatruotion dea ouvragea et dea Séyots „
4°) •: . EnvoyeT 'á l'Ltat tlajor du Cénáral Leclero autant d' offioíers
Aliemainds d'Etat Eajor qu'il y a ðe pointo d1appul ou de gurniaans.
.5°) ... ,Lea conditions d'óvacuation du peroonnel de la Wehrmaoht
isexont ráglées par l'Etut Kajor du Gónúrul Leciero...
•b°J Une £oio l?a oonveiitloiiu alcaúoo -et leo ordres tnojiaais. les
milltairea de la Woiiritacht qul coutinueraient le. combat ne relbveront
Pluo de.s lois de la go.’ojv „ í- - ■ &u* yvétt&£* •cét
Uppgjöf von Choltitz: undirrituð af von Choititz, Leclerc, hershöfðingja Frjálsra Frakka,
og Rol ofursta, yfirmanni kommúnista í andspyrnuhreyfingunni.
Von Choltitz hershöfðingi fiuttur á brott í bifreið Leclercs
hershöfðingja eftir undirritun uppgjafarinnar. Hvíta örin sýnir
hvar von Choltitz situr.
Seinnipart dagsins kom Raoul Nordhng, að-
alræðismaður Svía í Frakklandi, til fundar við
Choltitz til að reyna að miðla málum milli þýzka
setuliðsins og andspymuhreyfingarinnar.
Hann lagði til við Choltitz að hann semdi um
vopnahlé við andspymuhreyfinguna í París í
þeim tilgangi „að safna saman dauðum mönnum
og særðum“. Choltitz hrökk við í fyrstu við
þessa tillögu ræðismannsins. Aldrei á 30 ára
hermennskuferli sínum hafði Choltitz sam-
þykkt eða farið fram á vopnahlé. Hann sá þó
ýmsa kosti við hina djörfu hugmynd Nordhngs.
Það sem var Choltitz hvað mikilvægast í augna-
blikinu var að viðhalda kyrrð í borginni. Ef
vopnahlé Nordlings bæri árangur þýddi það að
hersveitir hans gætu sinnt mikilvægari störfum
en að beija niður uppreisn. Choltitz ákvað að
fallast á ráðagerð Nordhngs en bað hann að
bendla nafn sitt ekki við vopnahléð þar sem það
var í raun andstætt skipunum hans. Þessu næst
fóra sendiboðar um alla borgina og tilkynntu
vopnahléð. Smám saman þögnuðu byssurnar og
ró færðist yfir borgina.
Hitler krefst skýringa
20. ágúst fékk Choltitz aftur símtal frá Jodl
hershöfðingja sem kvað foringjann tafarlaust
krefjast persónulegrar skýringar Choltitz á því
hvers vegna yfirherstjómin hafði ekki fengið
neinar tilkynningar um að eyðilegging Parísar
hefði verið hafin. Þetta kom illa við Choltitz.
Verkfræðingamir frá Berlín höfðu þá um morg-
uninn lokið verki sínu og komið
sprengjum fyrir út um alla höfuð-
borgina og voru nú á leið aftur til
Berhnar. Choltitz gat því ekki
lengur afsakað sig með því að und-
irbúningi væri ekki lokið. Hann
gaf því þá skýringu að ekki hefði
verið hægt að framkvæma skipun-
ina vegna uppþota hermdarverka-
manna um alla borgina. Choltitz
sá þó strax eftir því að hafa sagt
þetta. Jodl varð furðu lostinn.
Hann tjáði Choltitz að Hitler yrði
æfur er hann frétti þetta. Hann
sagði Choltitz að hann yrði tafar-
laust að berja niður uppþotin með
harðri hendi. Að lokum sagði Jodl
að hvemig sem færi krefðist
foringinn þess að Choltitz fram-
kvæmdi eins mikla eyðileggingu í
París og mögulegt væri.
Fyrir tilstuðlan kommúnista,
sem htu á vopnahléð sem hrein
svik, hófust átök fljótlega á ný á
götum Parísar á milli andspymu-
hreyfíngarinnar og þýzkra her-
sveita.
Choltitz hafði vissulega vonast
eftir því að vopnahlé Nordhngs
ræðismannas stæði lengur en raun bar vitni.
Choltitz vildi forðast í lengstu lög blóðug átök
hersveita hans og borgarbúa þar sem hann taldi
htið á þeim að græða. Vonir hans um að beina
mætti athygh Hitlers frá sér og París vom nú
orðnar að engu eftir símtahð við Jodl. Hann
vissi að Hitler myndi nú neyða sig til að koma
reglu á í borginni með öllu því ofbeldi sem þurfa
þætti - eða setja einhvern annan í hans stað
sem gæti það.
Stuttu síðar hringdi síminn á borði Choltitz. í
símanum var Model marskálkur, hinn nýi yfir-
maður heija Þjóðverja á vesturvígstöðvunum.
Hann byipaði strax að ávíta Choltitz fyrir að
halda ekki uppi reglu í borginni. Model sagðist
jafnvel hafa heyrt flugufregnir um að hann
stæði í samningaviðræðum við uppreisnar-
mennina. Choltitz rennsvitnaði og neitaði strax
öllum slíkum áburði. Model tók neitun hans til
greina, en varaði jafnframt Choltitz við að fara
út fyrir valdsvið sitt í París.
Choltitz í glímu við samvizkuna
Aðfaranótt 21. ágúst sat Choltitz í herbergi
sínu á Hotel Meurice og barðist við prússneska
samvizku sína. Þessa nótt hafði Dietrich von
Choltitz meiri áhyggjur af örlögum Parísar en
Charles de Gaulle, hershöfðingi Frjálsra
Frakka, eða hershöfðingjar bandaríska hersins.
Samvizkan og skylduræknin tókust á í hroða-
legri togstreitu. Choltitz hafði treyst á vopnahlé
Nordlings sem hafði bmgðist og nú óttaðist
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. SEPTEMBER 2000