Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.2000, Side 11

+
Seltjarnarnes. Uppdráttur frá 1715. Þetta mun vera elzti uppdráttur af þessu svæðl og jafn-
framt sá eini sem sýnir Reykjavíkurbæ og kirkju áður en hús Innréttlnganna risu og vísir að
þorpi myndaðist í Vik.
EFTIR ÖGMUND HELGASON
Skýring var til á þeim frostbrestum sem stundum
heyrðust frá Tjörninni á vetrum. Þeir urðu vegna
þess að nyl kur hél t sig í Tjörninni annað árið en hitt
í Hafravatni i í Mosfellssveit og átti hann að fara
eftir unc lirgangi milli vatnanna.
EF NÚTÍMAFÓLK - það er fólk
nú á tækniöld - væri spurt,
hversu ábyggilegar því þættu
um eða yfir tveggja alda gaml-
ar munnmælasagnir, yrði svar-
ið sjálfsagt að þær hlytu að
vera í meira lagi hæpnar. Ef á
hinn bóginn er hugað að rann-
sóknum sem gerðar hafa verið á samfélögum
er ekki eiga sér þróaða ritmenningu, virðist
vera ljóst að í kjamafrásögnum megi gjarnan
sitthvað til sanns vegar færa, jafnvel um æva-
gamla viðburði, einkum ef þjóðfélagsleg um-
gjörð hefur lítt eða ekki tekið breytingum á
milli kynslóða. í tilvikum af umræddum toga
er því á engan hátt réttmætt að draga dæmi af
hugmyndum eða reynslu okkar síðari tíma
tæknialdarmanna. Við höfum búið við gróna
rithefð um aldir til halds og trausts minni okk-
ar svo að við höfum fyrir löngu lagt af þær
minniskröfur sem þeir urðu að þroska og
þjálfa með sér og fella í kerfi eða formúlur er
ekkert tæki höfðu sér til hjálpar í þessum efn-
um.
því er minnt á þetta að hér er ætlunin að
huga að þeirri mynd sem fæst af Reykjavík
fyrri tíma í spegli þjóðsagna og munnmæla.
Þá er átt við það svæði sem náði yfir Reykja-
víkurjörð á síðari öldum þar sem fyrst mynd-
aðist sá þéttbýliskjami er varð að þorpi og síð-
ar kaupstað og loks höfuðborg eins og
kunnugt er. Af meira en nógu er að taka, svo
ekki verður allt talið heldur leitast við að gefa
sem fjölbreytilegasta mynd af þeim sagnaarfi
er um ræðir og er að finna innan þessa sögu-
sviðs, að segja má frá landnámi og fram um
miðja okkar öld. Loks er þess að geta að hið
sögulega efni er að mestum hluta endursagt til
styttingar, enda hefði það annars orðið allt of
langt og ekki rúmast innan ramma þessarar
greinar.
I
í íslendingabók og Landnámabók er að
finna frásagnir af upphafi íslandsbyggðar
rúmlega tveimur öldum eftir að umræddir at-
burðir eiga að hafa átt sér stað. í báðum þess-
um ritum er greint frá svokölluðum fyrsta
landnámsmanninum, Ingólfí Arnarsyni, sem
nam land á milli Ölfusár og Hvalfjarðar og
byggði bæ sinn þar sem öndvegissúlur hans
hafði borið að ströndinni eða með öðrum orð-
um þar sem húsgoð hans vísuðu honum til bú-
setu - nefnilega í Reykjavík. Reyndar er sögn-
in um öndvegissúlurnar hin eina af Ingólfi sem
beinlínis er tengd Reykjavík en þar eru þessar
súlur enn sagðar í eldhúsi þegar þau orð voru
skráð sem hér hefur verið til vitnað. n)
í Landnámu er einnig að finna þau munn-
mæli að sonarsonur Ingólfs, Þorkell máni Þor-
steinsson, sem fyrstur setti þing í goðorði sínu
á Kjalamesi og síðar varð lögsögumaður á al-
þingi, hafi verið best siðaður allra manna á
heiðnum tíma hérlendis og loks látið bera sig í
sólargeisla á banabeði sínu og falið sig í hend-
ur þeim guði er skapaði sólina.121 Það hefur þá
væntanlega gerst á bæjarhlaðinu í Reykjavík
sem sá mikilhæfi goðorðsmaður leitaði anda
sínum hvíldar hjá hinum ókunna himnasmið
án þess að þekkja þann boðskap er síðar var
leiddur í lög sem hin rétta trú þjóðarinnar.
II
Um aldabil voru þjóðsögur eða slíkt sagna-
efni lítt fært í letur svo tilviljun ræður hvort
varðveist hefur þess konar efni fyrr en seint
og um síðir héðan eða þaðan af landinu. Hvað
við kemur Reykjavík er þögnin rofin um 1670.
Frá þeim tíma er til kvæði á latínu þar sem
dregin er upp eins konar heimsmynd fyrir
áhrif frá hugmyndum erlendis. Þar eru meðal
annars nefnd dæmi um tilvist undirheimabúa
eða þær verur sem kallast á okkar máli álfar
eða huldufólk og vill svo til að ein þessara
sögusagna á að hafa gerst innan við túnga-
rðinn í Reykjavík. - Sagan hefst á því að
vinnukonur breiddu þvott til þerris á kletta
sem þar voru ekki langt frá húsum. Um kvöld-
ið tók húsfreyja plöggin saman og bar heim.
Settist hún síðan í bæjardyr við einhverja iðju.
Þá kom þangað til hennar ókunnug kona og
spurði hvatskeytlega hvort hún hefði ekki séð
brækur af barni sínu er hefðu hangið á klett-
unum. Húsfreyja hrökk við og kom engu orði
upp svo aðkomukonan fór að róta í þvottinum
og fann það sem að var leitað. Síðan gekk hún
út að klettinum og hvarf þar.(3) - Er ekki fleira
nefnt um samskipti þessara kvenna.
III
Langt var um liðið frá því sleppti frásögn af
skapadægri Þorkels mána þar til álfabrókin
slæddist í þvott ábúenda í Reykjavík sem á
hinn bóginn virðist hafa verið einn gleggsti
Frederick Kloss: Reykjavík 1835, litað steinþrykk. Landsbókasafn íslands.
rXnp ;\
nr ÍF TT Iff rr-rr i
IL % fl T 11 Z/IL £■ j innnr
Franski spítalinn við Frakkastíg.
Reykjavíkurapótek á horni Kirkjustrætis og Thorvaldsensstrætis, þar sem nú er Landssímahúsið.
vitnisburður er var tiltækur skrásetjara um
álfheima á 17. öld. Og aftur færist þögn yfir
þjóðtrúarsviðið enda enn ekki við opinbert
hæfi að geta viðburða af þessum toga fyrr en
1845 þegar Magnús Grímsson og Jón Árnason
hófu að safna ýmsum sagnafróðleik fyrir áhrif
frá rómantísku stefnunni og hvöttu alla sem
mögulega gætu veitt þeim lið að senda sér
þess konar efni.(4)
Arið 1845 var Reykjavík enn fámennt þorp
með innan við eitt þúsund íbúa en var þó
stærst innlendra þéttbýlisstaða og varð helsta
mennta- og menningarsetur landsins um það
leyti sem hér er komið sögu.
Nú eru það tæpast ýkjur þótt fullyrt sé að
þeir félagar, Magnús og Jón, hafí opnað flóð-
gáttir þjóðarandans svo skráðar voru á
skömmum tíma ótal sögur eða sagnir og kvæði
hvarvetna um byggðir landsins. Alls staðar
var að finna þjóðfræðaefni sem ekki hafði ver-
Austurstræti í upphafi aldarinnar. ísafoldarhúsið stóð hægra megin eða að sunnanverðu, skammt þaðan
sem myndin er tekin, þar sem nú er verið að reisa nýtt stórhýsi.
ið fest á blað en lifað - enginn veit hversu lengi
- á vörum fólks líkt og áðurnefndar landnáms-
frásagnir. íbúar Reykjavíkur voru þar engin
undantekning eins og mála er sannast.
Skýringarsagnir af ýmsum toga eru einna
algengastar þjóðsagnanna. Ein slík er um
Reykjavíkurtjörn. - Sagt er að Tjörnin hafi til
forna verið í'ull af laxi og silungi sem urðu
landeigendum að góðu gagni. Eftir að Víkur-
landi var skipt vegna vaxandi þéttbýlis deildu
tveir bræður, sem bjuggu í Hlíðarhúsum og
Skálholtskoti, um veiði í Tjörninni og þóttust
báðir eiga þar allan rétt. Á þá svo illa að hafa
farið af heitingum þeirra í milli að þessi fiskur
hvarf en allt fyllst af pöddum og hornsílum.
Síðan hafi þar aldrei neitt þrifist ætilegt nema
álar.(6)
Einnig er til skýring á þeim frostbrestum
sem stundum heyrast frá Tjöminni á veturna.
- Greint er að þar haldi sig nykur annað árið
en í Hafravatni í Mosfellssveit hitt árið og fari
hann eftir undirgangi á milli vatnanna. Þegar
nykurinn er í Tjörninni og hana leggur á vet-
urna geri hann stundum hark undir ísnum og
sprengi upp harða frostskelina með ógurleg-
um skruðningum svo fylgi brestir og óhljóð.
En þau ár sem allt er kyrrt og ekkert ísabrot
hafi nykurinn fært sig í Hafravatn.(6>
Loks má ekki gleyma því að hægt er að nota
Tjörnina til veðurspádóma á vorin, því sé hún
íslaus um sumarmál megi eiga von á hríðar-
hreti eftir þann tíma.a'
Nokkrar sögusagnir um útilegumenn eru
tengdar Reykjavík sem verslunarstað. í
kaupstaðarferðum þykjast bændur koma þar
auga á einhverja fjallabúa sem þeir hafa fyrr-
um átt illt við uppi í óbyggðum. En þessir frið-
lausu menn úr yfirskyggðum öræfadölum
hverfa langoftast sjónum áður en til þeirra
næst og koma því sjaldnast við eiginlega at-
burði þar á mölinni.
Drauga- eða reimleikasögur hafa orðið
langfyrirferðamestar allra sagna síðast á því
tímaskeiði sem hér er um rætt. Engir mórar
eða skottur eiga sér uppruna í sjálfri Reykja-
vík en einn var þó sá móri, kenndur við írafell
í Kjós, sem þar sást oft á ferli þegar tók að
skyggja á kvöldin um eða eftir miðja 19. öld.
þótt Irafellsmóri gerði fólki ýmsar glettingar
voru þær þó flestar svo meinlitlar að ekki þótti
ástæða til að bókfæra það efni. Er sagt að
hann héldi sig mest í námunda við Vigfúsarkot
eða á bak við Glasgowverslunina í norðan-
verðu Grjótaþorpi.181
Það var ef til vill í anda nýrra tíma með vax-
andi þéttbýlismenningu að mórar og skottur
torfbæjasamfélagsins létu lítt á sér kræla inn-
an um timburhúsabyggð verðandi höfuðborg-
ar. Nú birtist hins vegar hin borgaralega vofa
sem kunn var af frásögnum erlendis. Var það
dönsk hefðarfrú, kona Kriigers apótekara í
gamla apótekinu í Thorvaldsensstræti. Hún
hafði ráðið sér bana á eitri eftir rifrildi við
mann sinn og sást síðan reika friðlaus í nátt-
kjól með slegið hár um hinar íburðarmiklu
stofur í húsi þeirra hjóna.(9)
í fleiri gömlum húsum þótti einhver slæð-
ingur svo sem í Latínu- eða Menntaskólanum
þar sem svipir framliðinna voru á reiki líkt og
þeir tregðuðust við að skilja við þennan heim.
þetta átti reyndar ekki síður við um ísafoldar-
prentsmiðju í Austurstræti. Þaðan heyrðust á
hverri nýársnótt hlunkar miklir og háreysti
eins og verið væri að spila og gi-einilegt glam-
ur í peningum. Stundum bættust einnig við
ruddalegir hlátrar spilamannanna.(10)
Um aldamótin gekk draugasaga sem gat
orðið þeim til viðvörunar er haldnir voru um of
mikilli skemmtanafíkn. - Tveir bræður, sem
mjög þótti gaman að dansa, höfðu flust ofan úr
sveit til Reykjavíkur. Er haft fyrir satt að
jafnvel á jólanóttina 1899 hafi þeir komið sér
inn einhvers staðar þar sem fólk iðkaði dans.
Að danslokum komu þeir heim, læstu dyrum
að húsinu og héldu til sængur uppi á lofti. Þeir
voru ekki fyrr háttaðir en heyrðist mikill
skarkali á neðri hæðinni. Annar þeirra fór þá
til að athuga hvað væri að gerast en hann sá
ekkert nema einhverja mannsmynd úti í horni.
Þá varð hann hræddur og hljóp til bróður síns
sem taldi að honum hlyti að hafa missýnst.
Þeir fóru þá báðir á stjá og þegar kom niður í
stofuna sýndist þeim sem hún væri full af
dansandi fólki. Eftir það hröðuðu þeir sér upp
á loft og lokuðu að sér. Er sagt að eftir þetta
hafi þeir ekki verið eins sólgnir í dans og verið
hafði fyrir þennan atburð.(11>
Önnur óvenju mögnuð saga á að hafa gerst
snemma á 20. öld. - Sjómaður nokkur, sem
átti ekkert skyldfólk og engan þekkti í
Reykjavík, steig á land síðla kvölds og hugðist
finna sér næturstað. Hann axlaði því sjópoka
sinn og hóf gönguna. Þegar hann hafði reikað
um stund um einhverjar götur kom hann auga
á dökkklædda stúlku skammt framundan sem
virtist vera að horfa í búðarglugga. Hann vildi
ná tali af henni en hún gekk þá af stað og
hversu mjög sem hann hraðaði sér var hún
alltaf nokkuð á undan. Hann fylgdi henni eftir
langa stund og vissi vitaskuld ekkert hvert
leiðin lá. Loks staðnæmdist hún við dimmt hús
og hvarf þar inn og hann elti. Þama var allt í
niðamyrkri og steinhljótt. Hann þreifaði fyrir
sér og fann þá bekk sem hann lagðist á til að
sofa enda dauðþreyttur eftir ferðina. En hann
hafði ekki fyrr fest blund en honum fannst
stúlkan koma og var hún mjög illileg. Greip
hún fyrir kverkar honum eins og hún hygðist
kyrkja hann og varð hann að neyta ýtrustu
ki’afta til að verjast þessari ásókn. Einhvern
veginn tókst honum þó að bijótast á fætur og
vaknaði hann í því bili. Hljóp hann síðan í
skelfingu út á götu. Þar voru verkamenn á leið
til vinnu í morgunsárið sem sáu hve hann var
miður sín en skildu lítið í ruglingslegri frásögn
hans. Fóru þeir með hann á lögreglustöðina
þar sem hann kom meira samhengi á frásögn
sína er var eins og blanda af draumi og veru-
leika. Þótt lögreglan tryði honum ekki var
samt ákveðið að láta hann rekja sig fyrri leið
og freista þess að fá botn í málið. Þegar loks
var staðnæmst leist lögreglumönnunum ekki á
blikuna því það var fyrir framan líkhús
franska spítalans við Frakkastíg. Húsið var
allt harðlæst en lögreglumennirnir fengu lykil •
og fóru þeir inn. Þar lá poki sjómannsins á
gólfinu og hjá honum konulík. Þekkti hann
strax sömu stúlku og hann hafði elt um nótt-
ina.(12)
Þegar leið á þessa öld ruddi véltæknibylt-
ingin smám saman nýjar leiðir í mannlífinu og
margur efahyggjumaður hélt víst að nú væru
liðnir dagar þeirra dularafla sem fólk taldi sig
hafa orðið vart við á gamalli tíð. En svo fór þó
ekki enda mála sannast að framliðnir minni
enn á sig, jafnvel nú síðast af útvarpsefni á
ýmsum stöðvum allt að því vikulega. Hér mun
þó ekki nefnt yngra dæmi en frá því um eða
fyrir miðja öldina þegar þess varð fyrst vart
að látnir menn skildu að minnsta kosti ekki
allir við bíla sína þótt kvaddir væru úr þessum
heimi. - Ungur maður, sem staddur var í
Reykjavík, fór á dansleik í Iðnó ásamt tveimur <
vinstúlkum sínum sem bjuggu í Þingholtun-
um. Þegar skemmtuninni lauk var úrhellis-
rigning svo hann brá sér frá þeim andartak til
að ná í leigubíl. Fannst honum þær koma á eft-
ir sér inn í bílinn sem skilaði þeim síðan til síns
heima. Daginn eftir þegar þau hittust ásökuðu
þær hann fyrir að hafa hlaupið frá þeim í
mannþrönginni kvöldið áður en þær loks náð
heim hraktar og blautar. Hann sagði nú sögu
sína og lýsti öllu eins og hann upplifði heim-
ferðina enda hefðu föt hans verið þurr og ►
• •
REYKJAVIKIFYRRITIMA ÞJOÐSOGUM OG MUNNMÆLUM
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. SEPTEMBER 2000
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. SEPTEMBER 2000 I 1 .