Lesbók Morgunblaðsins - 23.09.2000, Blaðsíða 12

Sólsetur við Reykjavíkurhöfn snemma á öldinni.
strokin sem sannaði orð hans. Að lokinni þess-
ari frásögn setti mikinn grát að annarri stúlk-
unni og kom þá í ljós að bílstjórinn, eins og
honum var lýst af sögumanni, hefði nokkrum
árum fyrr verið unnusti hennar en ekið fram
af bryggju niðri á höfn og drukknað.031
IV
Að síðustu er að nefna gamla og eftirtektar-
verða sögu sem á rætur í baráttu landsmanna
gegn erlendri verslunaránauð fyrr á öldum. Á
okkar tímum hefur saga verslunarmála marg-
oft verið rakin frá sagnfræðilegum sjónarhóli
en hér er um að ræða hið þjóðfræði- eða þjóð-
sagnalega sjónarhom, það er eins konar tákn-
ræna sögu sem í þrengri merkingu er svo
sannarlega einnig táknsaga um tilurð Reykja-
víkur. - Sagan hefst á því að einhverju sinni í
ógurlegum harðindum hafí presturinn í
Reykjavík tekið að sér lítinn dreng af verg-
angi. Er aðeins getið um að hann hafí heitið
Jón. Hjá prestinum fékk pilturinn gott atlæti
og varð hann allra manna gjörvilegastur þeg-
ar hann óx úr grasi.
Eitt vor kom óvenjulega glæsilegt skip frá
útlöndum með söluvarning á Reykjavíkur-
höfn. Skipstjórinn var heljarmenni og taldi
sannarlega engan sér jafningja meðal heima-
manna. Lyfti hann mikilli koratunnu til að
sýna yfirburði sína og kvaðst greiða þeim vel í
gulli er léki eftir slíka aflraun. Þannig fór að
það var Jón prestsfóstri sem vann til verð-
launanna og voru þau eins og augljóst er
greidd með þungum heiftarhug. Áður en skip-
stjóri lét í haf hafði hann á orði að á næstu vor-
dögum yrði enn verri og torveldari þraut lögð
fyrir hinn unga mann.
Enn gekk svo næstu ár að Jón yfirvann
bæði grimmasta hund og ógurlegan blámann,
sem skipstjórinn hafði meðferðis hingað til
lands, og í hvert skipti vann hann til sífellt
hærri upphæðar.
Eftir síðasta ósigur skipstjórans tók hann
prest og Jón með sér niður í káetu þar sem
hann brá torkennilegu blaði fyrir augu piltsins
og skipaði honum að færa sér þá bók að ári
sem blaðið væri úr. Þótti þá vandast enn frek-
ar þetta mál því prestur sá af skyggni sinni að
þetta væri blað úr handbók sjálfs Kölska.
Honum varð þó ekki ráðafátt enda vitandi
lengra nefi sínu. Sendi hann Jón nú upp að
Esjurótum með hnykil í vasanum sem hann
skyldi varpa frá sér og fylgja síðan hvert sem
rektist úr þræðinum. Áður en varði rann
hnoðinn inn í klettaskoru og reyndist þar vera
hellisop inn í fjallið. þegar þangað kom opnað-
ist annar heimur, allsendis eins og fyrir utan
nema hvaðeina var búsældarlegra, iðgrænir
vellir og háreist bæjarhús. Settist Jón að hjá
presti fjallsbúa og gjafvaxta dóttur sem enn
var í föðurgarði. Dvaldist hann þar vetrar-
langt við gott atlæti. Um vorið, skömmu fyrir
skipakomur, var honum fengin bók sem hann
skyldi færa fóstra sínum þegar heim kæmi.
Fylgdi hann nú hnoðanum út úr fjallinu og
hélt rakleiðis til Reykjavíkur. Fáum dögum
síðar sigldi kaupskipið stóra inn á hafnarleg-
una. Hröðuðu þeir prestur og Jón sér strax
srruATiONS kart
BYEN REIKEVIG
IWi!
(lMlllt>tC(MI(ll> UoyiM’.
(mw' liKA'iimiMlliHMvi- ilíel
•Ufiskttmt

ilí'iJíljMtSit
rittoMi
»(imititittnt
Hl'ttitti kttttt
llHUhVlt
WwVvwowí. Wvvvvw
Reykjavík. Uppdráttur frá 1801, þar sem sjá má Hlídarhús og Skálholtskot,
hvort sínum megin vid Tjörnina.
Reykjavík frá því skömmu fyrir 1790. Hér má sjá gömlu kirkjuna, sem stód þar sem nú er stytta
af Skúla Magnússyni landfógeta, á horni Adalstrætis og Kirkjustrætis. Frummyndin er
eftir Sæmund Magnússon Hólm.
um borð með bókina og varð skipstjóri enn að
borga Jóni stóra fjárfúlgu eins og hann hafði
heitið árið áður. Þeir prestur voru á hinn bóg-
inn ekki fyrr komnir í land en mikil ókyrrð
kom á sjóinn og hvarf skipið í öldurótið og sást
aldrei síðan. Hafði fjandinn þar vitjað hlutar
síns. Nú var Jóni borgið og var hann orðinn
auðugur maður. Hann kvæntist síðan stúlk-
unni sem hann hafði kynnst inni í Esjunni og
eignuðust þau mörg börn sem bjuggu í
Reykjavík eða þar í nágrenninu.(14)
Eins og fyrr segir má þessi saga í vissum
skilningi kallast dæmisaga. Hér er um að
ræða minnið um hið íslenska karlmenni - tákn
Islendingsins - sem kemst í kast við erlendan
kaupmann - fulltrúa kúgunarvaldsins - sem
reynir með öllum ráðum að gera sér hann und-
irgefinn. Þegar mannlegan mátt þrýtur grípur
kaupmaðurinn til hvers kyns galdrabragða en
þá kemur í ljós að einnig eru til þeir íslenskir
menn sem kunna ýmislegt fyrir sér og láta
krók koma á móti bragði gegn myrkraöflun-
um.
Vel fer á því að annað svið þeirra atburða,
sem frá er sagt í þessari sögu, sé Reykjavíkur-
höfn enda á borgin engu fremur að þakka upp-
haf sitt og viðgang en hinum einstöku hafnar-
skilyrðum frá hendi náttúrunnar. Þá er hitt
svið sögunnar, Esjan, sem nefnd hefur verið
prýði Reykjavíkursvæðisins en inni í því mikla
fjalli er sem sé að finna hulduheima þar sem
búa góðar vættir sem eru reiðubúnar að rétta
þeim hjálparhönd er berjast gegn illum öflum
hér í heimi. Munu fá eða engin dæmi í þjóð-
trúnni um annan eins bakhjarl í baráttu góðs
og ills og þetta fjall okkar Reykvíkinga.
TILVITNANIR
1. íslendingabók, Landnámabók, Jakob Benediktsson
bjó til prentunar, Reykjavík 1968, bls. 5 og45.
2. Sama heimild og næst á undan, bls. 46.
3. Þorsteinn Björnsson á Setbergi, Noctes Setbergen-
ses, sbr. Einar Olafur Sveinsson, Um íslenzkar þjóð-
sögur, Reykjavík 1940, bls. 86-89 og Peter Springborg,
Nætter p& Island, Latin og nationalsprog i Norden eft-
er reformationen, Kpbenhavn 1991, bls 157-76.
4. Sjá t.d. Ögmundur Helgason, Upphaf að söfnun ís-
lenzkra þjóðfræða fyrir áhrif frá Grimmsbræðrum, Ár-
bók Landsbókasafns 1989, Reykjavík 1991, bls. 112-24.
5. íslenzkar þjóðsögur og ævintýri III, Safnað hefur
Jón Árnason, Ámi Böðvarsson og Bjami Vilhjálmsson
önnuðust útgáfuna, Ileykjavík 1958, bls. 485-86.
6. Sama heimild og næst á undan, bls. 208.
7. íslenzkar þjóðsögur og æfintýri II, Safnað hefur Jón
Arnason, Leipzig 1864, bls. 660.
8. íslenzkar þjóðsögur II, Safnað hefur Ólafur Davíðs-
son, Búið hafa til prentunar Jónas J. Rafnar og Þor-
steinn M. Jónsson, Akureyri 1945, bls. 421.
9. Valtýr Stefánsson, Úr sögu Reykjavíkur Apoteks,
Menn og minningar, Ueykjavík 1959, bls. 26-26.
10. Islenzkar þjóðsögur II, Safnað hefur Ólafur Dav-
íðsson, Búið hafa til prentunar Jónas J. Rafnar og Þor-
steinn M. Jónsson, Akureyri 1945, bls. bls. 279-80.
11. Sama heimild og næst á undan, bls. 279.
12. Pálmi Hannesson, Hverf er haustgríma, Mann-
raunir, íicykiavík 1959, bls. 116-18.
13. Gríma hin nýja IV, þorsteinn M. Jónsson gaf út,
Reykjavík 1965, bls. 235-40.
14. Jón Árnason, íslenzkar þjóðsögur og ævintýri III,
Árni Böðvarsson og Bjami Vilhjálmsson önnuðust út-
gáfuna, Reykjavík 1959, bls. 313-19.
Höfundurinn er forstöðumaður handritadeildar
Landsbókasafnsins.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. SEPTEMBER 2000