Lesbók Morgunblaðsins - 28.10.2000, Blaðsíða 5

Imperial WarMuseum. Ljósmyndari óþekktur.
Myndin sýnir heræfingu í Blesugróf á stríösárunum, en hún sýnir líka umhverfi í neðsta hluta
Elliðaárdals sem er næstum óþekkjanlegt miðað við það sem nú er.
Ljósmynd: Daniel Bruun.
25.1 Vlð EUiðaárnar Reykjavík.
Fólk á léttakerru á leið yfir vestari Elliðaárbrú um síðustu aldamót. Bæði brúargólfið og hand-
riðið voru úr tré.
nesingavað, en vaðið á eystri álnum Ártúnsvað.
En hvar lá gatan þama á rniilí? Hér kemur upp-
dráttur Sigurðar Guðmundssonar til skjalanna.
Hún sýnir þessa götu af mildlli nákvæmni.
Ég fór nú á Borgarskjalasafnið og fékk þar
Ijósrit af uppdrætti Sigurðar. Með það í höndum
þræddi ég svo einn góðviðrisdag götuna á hest-
baki alveg eins og uppdrátturinn sýndi, en ná-
kvæmlega hvar þessi gata lá hefur lengi vafist
íyrir mönnum að sýna fram á. A einni dagstund
gerði ég það að gamni mínu að leysa þessa ráð-
gátu.
Því er þannig farið að af hestbaki sést allvel
hvernig landið liggur. Þaðan er annað sjónar-
horn en hjá gangandi manni. Ég merkti nú göt-
una með gosdósum og pappableðlum, sem ég
týndi upp á leið minni. Þetta taldi ég ágætt
dagsverk og steðjaði upp á Árbæjarsafn að
segja frá afreki mínu. Ég hafði einn míns liðs
fundið ævafoma þjóðleið, hluta af Via Appia
Iteykjavíkur.
Áf hvatvísi hins áhugasama sagnfræðings fór
Helgi undir eins með mér og tók Ijósmyndir af
hinni ógreinilegu slóð. Hvað mig varðaði taldi ég
málinu lokið og fór að sinna öðm.
Síðan fóm að koma upp ýmis álitamál. Leiðin
sem ég hafði bent á lá t.d. rakleitt í gegnum þóf-
aramylluna, sem Skúli fógeti hafði látið reisa
skömmu eftir 1751. Menn fóm að efast. Sagn-
fræðingar era ekki tiltakanlega trúgjamir.
Menntun þeirra og upplag hm'gur meira í þá átt
að vefengja. Það sem ég hafði talið klappað og
klárt var bara alls ekki á hreinu. Ég hafði tekið
nokkuð stórt upp í mig og verið fullyrðingasam-
ur. Þessar fúllyrðingar yrði ég auðvitað að rök-
styðja.
Ut í hvað var ég eiginlega kominn? Hugsunin
um þetta sótti æ fastar á mig. Og hvar var t.d.
Álftnesingavað? Var það raunvemlega rétt fyrir
ofan Búrfoss eins og ég hafði talið? Óljóst hug-
boð sagði mér, að kannsld hefði það verið ofar.
Þetta byggði ég á því úr hvaða átt Álftnesingar
komu, nefnilega yfir Kópavogslæk og íyrir aust-
an bæinn Digranes og síðan í Blesugróf. Ég
trúði Helga fyrir þessum gmn mínum, en dró
það svo til baka. Ég var ekki viss.
Nú hófst þrautaganga. Ég fór í Þjóðarbók-
hlöðuna að leita gagna og í Örnefnastofnun. Ég
fór í Landmælingar Islands að skoða gömul her-
foringjaráðskort og loftmyndir. Ég leitaði til
Vegagerðar ríkisins ef ske kynni, að þar væri
einhverjar upplýsingar að fá og Rafmagnsveitu
Reykjavíkur og Vatnsveitu Reykjavíkur. Gögn
hrúguðust upp hjá mér, gamlar teikningar, ör-
nefnalýsingar, gömul landabréf, heimildir úr
Stjómartíðindum frá því fyrir aldamót, ljósrit af
myndum í vörslu Ljósmyndasafns Reykjavíkur
og upplýsingar úr landamerkjabókum. Heima
hjá mér sköpuðust þrengsli og ég neyddist til að
henda gömlu drasli til að fá pláss fyrir þessi nýju
gögn. Árin sem ég hafði verið að ríða út þarna í
Elliðaárdalnum í villuværð notalegrar fáfræði
vora að baki. Ég var dottinn í grúsk.
Upplýsingar stönguðust á. Einn sagði þetta
annar hitt. Guðlaugur R. Guðmundsson, vand-
virkur ömefnamaður, taldi Álftnesingavað vera
þar sem ég hafði lengi haldið það vera.
En hvað með þetta blessaða hugboð, sem
hafði svo oft leitt mig á rétta braut, þegar skyn-
semi þraut? Hvers vegna skyldi t.d. vað, sem
var sameiginlegt fyrir Reykvíkinga, Seltirninga
og Álftnesinga heita Álftnesingavað? Hvers
vegna hét það ekki alveg eins Seltirningavað
eða Reykviídngavað? Nei, Álftnesingavað hlaut
að vera sjálfstætt vað, sem var fyrst og fremst
notað af þeim sem komu sunnan af Alftanesi eða
úr þeirri átt.
Én eitt er hugboð og annað að finna því stað í
veraleikanum. Það var þrautin þyngri. Fyrir til-
viljun rakst ég svo á landamerkjalýsingu bæjar-
ins Breiðholts úti í Ömefnastofnun. Hún er írá
árinu 1890. í henni segir að landamerki hafi ver-
ið: „Úr Blesugróf við Álptnesingavað í þúfu á
melnum þar fyrir ofan o.s.frv.“ Þama stóð það
svart á hvítu. Álftnesingavað var hjá Blesugróf.
Eins var mér sýnd teikning hjá Vatnsveitu
Reykjavíkur með nákvæmum hæðarlínum. Á
henni sést greinilega hvar Blesugróf var. Þessi
teikning er frá árinu 1947 og sýnir hæðarlínur
þarna áður en jarðrask átti sér stað.
I bókinni Landið þitt ísland er nafnið Blesu-
gróf hins vegar notað um byggð, sem myndaðist
nálægt vestari bakka Elliðaánna á móts við
Elliðaárstöðina eftir lok seinni heimsstyrjaldar-
innar. Þama er því um yfirfærða merkingu að
ræða.
Á uppdrætti Sigurðar Guðmundssonar frá
1869 er Blesugróf teiknuð inn á. Þar er Blesu-
gróf á skýrt afmörkuðum stað, en gróf mun
þýða gil. Þetta gil er hægt að staðsetja alveg ná-
kvæmlega. Samkvæmt landamerkjalýsingunni
yfir Breiðholt frá 1890 er Álftnesingavað sagt
skammt frá þessu gili. Álftnesingar höfðu með
öðrum orðum komið niður hjá „Blesugili“ eða
Blesugróf og farið þar yfir vestari álinn, en síðan
skáhallt yfir á Ártúnsvað eða kannski Kúavað,
sem er aðeins ofar og þaðan upp í Reiðskarð.
Árið 1662 sóra íslendingar Friðriki 3. Dana-
konungi einveldi á meðan vopnaðir hermenn
stóðu yfir þeim. Þetta gerðist á Kópavogsþingi.
Margir sem þetta þing sóttu hafa sjálfsagt farið
yfir Elliðaárnar fyrst á Ártúnsvaði og síðan á
Álftnesingavaði og þaðan upp hjá Blesugróf og
svo áfram fyrir austan Digranes og meðfram
Kópavogslæknum á þingstað.
Éitt hef ég lært af þessu brambolti mínu og
það er að vera ögn varkárari, spara fullyrðing-
arnar. Ég ætla því hér að slá vamagla. Álftnes-
ingavað er að mínu áliti á vestari ál Elliðaánna,
sennilega nálægt þar sem gilið Blesugróf var.
Nákvasmlega hvar treysti ég mér ekki til að
segja. I því efni varpa ég boltanum yfir til fræði-
manna og annarra sem kunna að búa yfir vitn-
eslgu um þetta, Eldd væri t.d. ónýtt ef til væra
gamlar ljósmyndir teknar á þessum slóðum.
Hvað varðar gömlu götuna, sem lá yfir á Ár-
túnsvað þá er hún þarna. Hún liggur lítið eitt til
vinstri handar ef farið er yfir vaðið fyrir ofan
Búrfoss og svo sveigú- hún til hægri og liggur að
Ártúnsvaði.
Ég tel mig sjá götuna eins og Sigui-ður Guð-
mundsson teikn'aði hana árið 1869. í því felst
engin mótsögn að segja, að gatan hafi árið 1869
legið þar sem þófaramyllan stóð kannski eitt-
hvað fram yfir aldamótin 1800, en Innrétting-
amar lögðust niður árið 1800.
Þessar götur sem era þama í beinu framhaldi
af Bústaðaveginum era öragglega ævafomar,
enda hefur þófaramyllan á sínum tíma verið
reist um þjóðbraut þvera svo að auðvelt væri að
komast til og frá henni.
Fleiri gamlar götur tel ég mig hafa séð á þess-
um slóðum, m.a. í Reiðskarðinu og brekku-
rótinni í Ártúnsbrekku. Erfitt getur reynst að
sýna fram á, hvort þar era leifar af vegi eftir
Bretana eða hvort það era eldri götur.
Árið 1883 vora smíðaðar tvær brýr yfir
Elliðaámar. Þá strax var lagður vegur að brún-
um að vestanverðu, en ekki frá þeim fyrr en
1895 eða 1896 og þá uppi á brúninni á Ártúns-
brekku. Fram að því held ég að hafi verið farið í
brekkurótinni og svo upp Reiðskarðið. Raunar
held ég að þar séu fomar götur.
Ég sé það þannig fyrir mér, að einmitt þessar
götur hafi Ólöf ríka Loftsdóttir farið árið 1464
en í bréfi er sagt frá því, að þá hafi hún verið
stödd í Árbæ í fylgd ábótans í Viðey. Kannski
hafa þau tekið land við Köllunarklett hjá Viðeyj-
arsundi og síðan farið ríðandi svonefndar Bisk-
upsgötur meðfram Elliðavogi. Svo hafa þau far-
ið yfir Elliðaárnar á neðstu vöðum og þaðan
áfram neðarlega í Ártúnsbrekku og upp Reið-
skarðið og úr Reiðskarðinu að Árbæ. I þessu
bréfi er Árbæjar raunar fyrst getið í heimildum.
í munnmælum er þess getið að Hallgerður lang-
brók hafi eytt ævikvöldi sínu í Laugarnesi sam-
anber örnefnið Hallgerðarleiði. Hafi svo verið
hefur hún sennilega farið um Reiðskarð þegar
hún kom austan úr Fljótshlíð.
Eins og segir í Söknuði Jóhanns Jónssonar:
„Gildir ei einu um hið liðna hvort grófu það ár
eða aldir?“ Sumum finnst það, öðrum ekki. Vita-
skuld verðum við að lifa lífinu fram á við og við
eigum að nota jarðýturnar til að ryðja komandi
kynslóðum braut, en við megum ekki fara með
þær yfir merkar minjar, þar með taldar gamlar
götur. Þaðan hvísla ógreinileg hófför hálf
gleymdar sögur í eyra okkar ef við aðeins dok-
um við og hlustum.
Sá dagur kemur vonandi seint, að við gleym-
um Hallgerði langbrók og götunni sem hún fór
út í Laugames eftir að hafa lifað þrjú niður-
rifshjónabönd. Kannski skvetti lax sér fyrir neð-
an Sjávarfoss þegar hún reið hjá, en skyldu
sporðaköstin hafa náð að kæta hennar stríðu
lund?
Og skammt frá gömlu leiðinni yfir á Ártúns-
vað er Skötufoss og þar fyrir ofan Drekkjarhyl-
ur. Þar var árið 1696 drekkt ógæfusamri konu
ofan úr Brynjudal í Kjós fyrir að bera út bamið
sitt í þeirri örvilnan sem umkomuleysi getur
haft í för með sér. Og hjá Skötufossi lamdi Sig-
urður Arason, 26 ára gamall frá Árbæ, Sæmund
Þórarinsson, sem bjó á móts við hann að Árbæ
og var 41 árs gamall, í hausinn og hratt honum
síðan fram í hylinn. Frá þessu segir nánar í bók-
inni um Elliðaárdalinn.
Ég ætla ekki að orðlengja þetta frekar, en vil
benda á það sem raunar er alkunna að Elliðaár-
dalurinn er ein af perlum Reykjavíkur. Sá sem
þangað leitar hvort heldur er á vetri eða sumri
verður ekki fyrir vonbrigðum og ekki spillir að
fara þar um undir handleiðslu þeirra þremenn-
inganna. Þeim hefur tekist að semja athyglis-
verða bók.
Ég er ekki ritdómari en vil fullyrða, að enginn
versnar við að lesa þessa bók. Það er auðséð að á
bak við hana liggur mikil vinna. Eftir lesturinn
var eins og dalurinn lifnaði allur fyrir hugskots-
sjónum mínum. Mannlífið á þessu stórbrotna
sviði hefur verið ótrúlega fjölbreytt í gegnum al-
dirnar.
Það er svo með sérhvem leik, að eftir því sem
við kunnum betur skil á honum þeim mun
skemmtilegri verður hann. Svo er einnig um t.d.
gönguferðir. Þeim mun meira sem við vitum um
það svæði sem við foram um, því ánægjulegri
verður gangan.
Höfundurinn býr í Hveragerði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 28. OKTÓBER 2000 5