Lesbók Morgunblaðsins - 16.12.2000, Page 3

LESBÖK MOI!(,l \ltl \l)SI\S ~ MENNING l lSI Ht
49. TÖLUBLAÐ - 75. ÁRGANGUR
EFNI
Hvar er Lögberg?
Samkvæmt skoðunum Matthiasar Þórð-
arsonar þjóðminjavarðar hefur verið talið
að Lögberg sé þar sem flaggstöngin stend-
ur á brún Almannagjár. Þórarinn Þór-
arinsson arkitekt er á annarri skoðun; telur
að þingstaðurinn hafi verið á flöt niðri í
gjánni og í brekku upp að hærri gjárveggn-
um, þar sem sæti lögsögumannsins hafi
verið efst.
Bergþór Jóhannsson
er mosafræðingur og heiðursdoktor frá Há-
skóla íslands. Þann heiður hlaut hann fyrir
rannsóknir sínar á íslenskum mosum og
segir hann að 600 mosategundir vaxi á Is-
landi. Þetta er fyrri hluti viðtals við Berg-
þór eftir Hafdísi Erlu Bogadóttur.
ListmarkaSir
eru margir og stórir til í heiminum og þar
gegnir markaðssetning myndlistarinnar æ
stærra hlutverki. Bragi Asgeirsson hefur
heimsótt nokkra listmarkaði á ferðum sín-
um ytra.
Lærdómsmaðurinn
Gunnar Pálsson er líklega flestum ókunnur,
enda 18. aldar maður. Hann var á sinni tíð
einn mesti lærdómsmaður landsins, sat
Hjarðarholt í Dölum, var skólameistari,
skáld, prófastur og fræðimaður. Greinin er
eftir annan lítt kunnan fræðimann, Gunnar
Sveinsson skjalavörð, sem lézt á þessu ári.
FORSÍÐUMYNDIN
er í tilefni af umfjöllun um mosa. Hér, ó kletti við Straumsvik, má sjá hrúð-
urfléttur og fleiri fléttur, einnig 4-5 mosategundir. Ljósmynd: Gísli Sigurðs-
son.
KRISTJÁN FRÁ DJÚPALÆK
SINFONÍA
Hann er undarlegi maðurinn að austan, segirfólk,
og augum til hans skotrar:
Maðurinn að austan: Hann yrkir, segh'fólk.
Augu þeirra myrkvast, sem aldrei líta sól.
Og armur þeirra visnar,
sem aldrei hafa gróðursett grein ílandsins mold.
Ogfæturþeirra lýjast, sem fara grýttan stig
um fjöll, og einskis leita.
Oft brennir sól ájökli, þó í byggðum hafi vermt.
Hann er undarlegi maðurinn að austan, segirfólk,
og árin framhjá líða.
Svo hefnist þeim, sem yrkja oghugsa, segir fólk.
En veit þá nokkur storminn, sem villiskóginn braut?
Hver vakti honum yfir?
Undarlegur maður, hann yrkir, segirfólk.
Maðurinn sem gleymdist, þegar gleðinni var deilt,
sem gjöf til alls, er lifir.
Kristján (Einarssonj frá Djúpalæk, 1916-1994, var Norður-Þingeyingur að
uppruna en átti lengst af heima á Akureyri. Fyrsta Ijóðabók hans, Frá nyrstu
ströndum, kom út 1943, en alls urðu Ijóðabækur hans fjórar. Auk þess orti hann
vinsæla söngtexta.
RABB
TRÚIN OG
SKYNSEMIN
„Þú verður að vera einn af menntamönn-
unum til þess að trúa slíku - enginn venju-
legur maður gæti verið svo vitlaus."
George Orwell.
UTTUGASTA öldin hefur með
réttu verið nefnd öld öfganna.
Oldin var tímabil ótrúlegra
þjóðfélagslegra tilrauna þar
sem dregið var fram það besta
og versta í mannlegu eðli.
Aldrei hafa jafnróttækar
breytingar orðið á mannlegu
samfélagi á svo skömmum tíma. George
Orwell taldi að stríð væri helsti hvati
breytinga í heiminum og Léon Trotsky
komst einhvern tíma svo að orði að stríð
væri járnbrautarlest félagslegra breytinga
i veröldinni. Stríð flýtir fyrir þróun, þurrk-
ar út mismunun milli þjóðfélagsstétta og
dregur raunveruleikann sjálfan upp á yf-
irborðið, en umfram allt gerir það ein-
staklingnum Ijóst að hann er ekki að öllu
leyti einstaklingur, heldur hluti heildar.
Sjálfsagt telja margir að þessi söguskoðun
sé rómantík í anda Nietzsche og sett fram í
þeim tilgangi að réttlæta styrjaldir. En í
raun og veru er hér aðeins á ferðinni frum-
leg og hugrökk hugsun manna sem upp-
lifðu þau þjóðfélagslegu tækifæri sem voru
afleiðingar styrjalda. Styrjaldir 20. ald-
arinnar umbyltu þjóðfélögum á þann hátt
að ekkert var samt á eftir.
Hin hugmyndafræðilegu umbrot náðu
hátindi á fjórða tug aldarinnar í nasism-
anum í Þýskalandi og stalínismanum í Sov-
étríkjunum. „Já þá voru heldur en ekki
sumarlönd í heiminum þúsundáraríki í öll-
um áttum eins og hvur vildi hafa, sjö sólir
á lofti.“ (Halldór Laxness). Þessi ótrúlega
tilraun með manninn og mannlegt eðli,
sem var nær því að vera trúarbrögð en vís-
indaleg hugsun, er mörgum nútímamann-
inum lítt skiljanleg enda hafa flestir ismar
aldarinnar fengið sína greftrun og eftir
stendur aðeins sú staðreynd að snilldarleg
hugsun getur eftir á að hyggja í raun verið
hámark heimskunnar. Halldór Laxness
komst svo að orði að þegar trúin væri ann-
ars vegar héldi skynseminn kjafti. „Hitt er
annað mál að þó skynsemin sé kannski það
besta sem við eigum, þá er trúin stundum
nær lífinu en hún. Ef til vill komst Orwell
beint að kjarnanum þegar hann sagði að
öllum sem á annað borð hugsi væri það
ljóst að tungumálið væri í raun og veru
gagnslaust til þess að miðla því sem geng-
ur á í heila mannsins.
Þessi sýndarveruleiki kom skýrast fram
í kommúnismanum, sem var fyrst og
fremst hugmyndafræði menntamanna.
Eftir fyrri heimsstyrjöldina fengu margir
menntamenn nýja von og innblástur í hug-
myndum um stjórnmálakerfi, sem virtust
fær um áð leysa hin ólýsanlegu vandamál
sem lýðræðisríki Vestur-Evrópu stóðu
varnarlaus gegn, atvinnuleysi, offram-
leiðslu og kreppu. í Þýskalandi og Sov-
étríkjunum virtist takast að vinna bug á
þessum vandamálum, atvinnulausir fengu
vinnu og stórkostlegar framkvæmdir voru
settar í gang. Það þurfti heimsstyrjöld til
þess að gera upp við nasismann og fylgj-
endur hans áttu litla möguleika á end-
urreisn eftir þann hildarleik. Stalínistar
komust aftur á móti víða í háar stöður í
samfélaginu, í stjórnmálum, menningarlífi
og menntakerfi. Stalínisminn var í raun og
veru sami terrorisminn og hitlerisminn,
andmenningarlegur og barbarískur.
Margir menntamenn, sem hrifust af stal-
ínismanum, virðast hafa laðast að einræð-
istilburðunum, áherslu á aga, hlíðni og
erfðaprinsastjórnkerfi. Þegar flett var of-
an af grimmdarverkum Stalíns, sem lét líf-
láta milljónir manna auk þeirra milljóna
sem létust vegna afleiðinga hinnar þjóð-
félagslegu umbyltingar sem hann stóð fyr-
ir, var málið oftast afgreitt þannig að við-
komandi hafi ekki vitað hið sanna og ekki
verið í aðstöðu til að afla upplýsinga. Það
er eftirtektarvert að það voru gáfu-
mannahóparnir í vestrænum samfélögum
sem hrifust upp úr skónum af Stalín og
stalínisma. Gáfumenn eru venjulega álitnir
það fólk sem er fært um að sjá i gegnum
yfírborðið með gagnrýnni hugsun og láta
sér ekki nægja opinberan áróður. Hvernig
á að skýra það að menntastéttin tók þátt í
blindingsleik Stalíns? Oft er talað um að
hinir vestrænu fylgismenn hans hafi ekk-
ert vitað. Þvert á móti vissu margir hvað
var að gerast en kusu að verja átrúnaðinn
og kepptust við að réttlæta voðaverk Stal-
íns. í Skáldatíma segir Halldór Laxness;
„Stærsta axarskaft okkar vinstrisósíalista
fólst í trúgirni. Það er í flestum tilfellum
meiri glæpur að vera auðtrúa en að vera
lygari. Við höfðum hrifist af byltingunni og
bundum vonir okkar við sósíalisma. Sann-
ur tómas trúir hinsvegar ekki að lausn-
arinn hafi risið upp þó hann þreifi á nagla-
förunum og síðusárinu. Við trúðum ekki af
því að aðrir lygju að það væri gott, heldur
af því að við lugum að okkur sjálfir. Afneit-
un staðreynda fylgir oft dýrmætustu von-
um manna og hugsjónum.“
Kommúnisminn lifði nasismann í nærri
hálfa öld og hrundi að lokum innan frá.
Þeir sem lofuðu kommúnismann og hjálp-
uðu til við að viðhalda þessu blóði drifna
minnismerki um mannlega snilligáfu, hafa
fæstir þurft að bera ábyrgð á verkum sín-
um. Þvert á móti hafa margir þeirra
reynst nýtir þjónar og talsmenn annarrar
19. aldar hugmyndafræði, þ.e. kapítalism-
ans, sem byggist í meginatriðum á því að
viðurkenna og virkja helstu veikleika
mannlegs eðlis svo sem græðgi og eig-
inhagsmunahyggju. Við fyrstu sýn mætti
ætla að hér rísi mannleg skynsemi til
hæstu hæða en raunveruleikinn sýnir okk-
ur að þessi hugmyndafræðilega virkjun
mannlegs eðlis byggist ekki síður á trú en
hinar útdauðu útópíur mannsandans.
Verðgildi hlutabréfa byggist meira á von-
um og væntingum en kaldrifjaðri skyn-
semi. Trúin ein viðheldur markaðskerfinu
og sprenglærða fræðinga greinir á um or-
sakir og afleiðingar. Ef til vill er dóm-
greind gáfumanna nútímans ekki á hærra
plani en þeirra sem áður útlistuðu af
fræðilegri nákvæmni hagkerfi sósíal-
ismanns. Kannski er sú mannlega fötlun
sem Orwell lýsti, að maðurinn sé ófær um
að koma því til skila sem hann raunveru-
lega hugsar, enn í fullu gildi. Þjóðskipulag
heldur velli á meðan við trúum á það en
ekki lengur. Sagan hefur sýnt okkur að
maðurinn getur ánetjast ótrúlegustu hug-
myndafræði þegar múgsefjunin yfirstígur
einstaklingshyggjuna. Trúin og skynsemin
halda áfram að togast á í mannlegu eðli.
Þess vegna er þúsundáraríkið alltaf tálsýn,
sumarlöndin utan seilingar og maðurinn
stöðugt meira utan gátta í eigin sköp-
unarverki.
ÁRNI ARNARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 16. DESEMBER 2000 3