Lesbók Morgunblaðsins - 16.12.2000, Side 4
HAUGFE UR HEIÐNUM SIÐ
SEGIR MERKILEGA SÖGU
EFTIR
KRISTJÁN ELDJÁRN
Kristján Eldjárn tók doktorspróf 1956 með ritgerð
sinni KUML OG HAUGFÉ ÚR HEIÐNUM SIÐ Á ÍS-
LANDI. Það hefur síðan verið grundvallarrit í þessum
fræðum, en Mál og menning hefur nú endurútgefið
bókina og aukiðýmsu við. Til dæmis eru ný kortyfir
fundarstaði og nýjar Ijósmyndir af öllu haugfé. Hér er
gripið niður í kaflann Yfirlitog lokaorð.
OLLUM fomleif-
um fylgir sá
kostur að þær
em áþreifanleg-
ar og ótvíræðar
að vissu marki.
Rituð heimild
getur verið tilbú-
in eða ýkt, en sverð er sverð og spjót er
spjót, hvorki meira né minna. Um sverð
og spjót fomaldar er ekki til betri heim-
ild en gripimir sjálfir sem varðveist hafa
til þessa dags og fundist við ömggar að-
stæður.
Islenskar fomleifar úr heiðnum sið,
sem grein hefur verið gerð fyrir hér að
framan, bregða skærara ljósi yfir tiltek-
in atriði í menningu fommanna en hin
besta rituð heimild gæti gert. Þær sýna
vopnaburð fornmanna, alvæpni þeirra,
sverð, spjót axir, örvar og skildi, hvemig
allt þetta leit út og var smíðað. Á sama
hátt sýna þær skartgripi karla og
kvenna, skrautnælur margs konar,
prjóna, bauga, festar og fleira sem fólk
bar á sér til skrauts og þarfa. Þær sýna
list hins daglega umhverfis, í skartgrip-
um og að nokkra leyti í hýbýlum, smekk
og fegurðarskyn. Þær sýna verðmálm-
inn, silfrið, hversu það var saman sett og
með farið, vegið með smámetum á skála-
vogum. Þær sýna að nokkm dægrastytt-
ingu manna, taflíþróttina. Þær sýna dag-
legan verkfærakost, þann sem ekki var
smíðaður úr viðnámslitlu efni, jarð-
vinnslutæki, uppskeraáhöld, smíðatól,
tóvinnutæki, eldfæri og eldunartæki,
veiðarfæri, jafnvel báta að nokkra leyti.
Þær sýna samgöngutækið, hestinn al-
tygjaðan, ójámaðan á sumar, en brydd-
an á vetur, sömuleiðis jámaðan fót
mannsins á ís eða hjami. Loks veita þær
glögga vitneskju um hina hinstu för,
hversu búið var um lík dauðra og gengið
frá kumlum þeirra.
Öll þessi atriði hafa verið rædd eftir
föngum hér að framan. Þegar þau koma
saman verður af býsna fjölbreytileg og
skýr menningarmynd úr h'fi hinna fyrstu kyn-
slóða á Islandi. Það er því ómaksins vert að
leggja rækt við fomleifamar eins og hvem ann-
an efnivið í íslenska menningarsögu. En skylt
er að hafa jafnan í huga hve þröngum takmörk-
um þær era háðar sem heimildir. Þótt sæmilega
fjölbreytt sé verður mynd fomleifanna af dag-
legu menningaramhverfi gloppótt sökum þess
að margir þættir þess vora gerðir af þeim efn-
um sem tímans tönn vinnur á. Mörg verkfæri og
annað sem gert var af trjáviði einum, svo og
klæðnaður manna, hefur að heita má horfið um-
merkjalaust, og verður það skarð seint fyllt. Og
manninn sjálfan að öðra en ytra menningar-
gervi megna fomleifamar ekki að sýna nema í
mjög daufri birtu. Það er rétt að með fomminj-
unum fylgja oft líkamlegar leifar fyrri manna,
meira og minna heillegar beinagrindur. Þetta
eru merkilegar heimildir um útlit og sköpulag
fommanna, og munu þær reynast drjúg upp-
spretta þekkingar um ættemislegan upprana
landnámsmanna.
En bæði fomleifar og mannfræðilegar leifar
hafa lítið til mála að leggja um andlega menn-
ingu þeirra manna sem þetta hafa eftir sig látið.
Raunar er enginn smíðisgripur svo með öllu
vesall að ekki sé einhver mannleg
hugsun forsenda hans. En sú hugsun
sem dylst að baki hversdagslegs nauð-
synjagrips er hluti af verkmenningu
smiðsins, en ekki andlegri menningu.
Fomminjamar birta listasmekk og
veita nokkra sýn til trúarsiða, einkum í
sambandi við útför og legstað, en að
öðra leyti er hugsunarlíf og andleg
menning utan seilingar fomleifafræð-
innar. Af þessu stafar það að menning-
armynd fornleifafræðinga af fjarlæg-
um forsöguskeiðum hættir til að vera
mjög einhæf. Fræðigreininni verður
þó ekki gefið þetta að sök meðan hún
ætlar sér af í samræmi við þau tak-
mörk sem efniviðurinn setur henni.
Fomleifafræði víkingaaldar er ekki
forsöguleg fomleifafræði í strangasta
skilningi. Menningarmynd vora af Is-
lendingum 10. aldar þarf ekki að draga
af fomleifum einvörðungu. Af sögum
og kvæðum og lögbókum þekkjum vér
andlega menningu þessa tíma eins vel
og verkmenningu hans og list af fom-
leifum. Þegar öll kurl koma til grafar
er nú tiltækm- ekki lítill forði þekk-
ingar á andlegum og líkamlegum hög-
um þjóðarinnar, þegar hún hóf veg-
ferð sína í landinu.
Það er fyrsta skylda fomleifafræð-
innar að draga öll gögn sem hún ræður
yfir að sem heillegastri mynd af ytri
menningarbrag þess tímabils sem hún
fæst við hverju sinni. En hún getur
ekki látið þar við sitja, heldur hlýtur
hún að spyrja hvers vegna hvaðeina sé
eins og það er, hveijar forsendur þess
á fyrri skeiðum og hver afdrif þess.
Hún reynir að rekja þróunarferil
menningarinnar og kemst þá óhjá-
kvæmilega inn á svið sagnfræðinnar,
enda keppir hún að sama aðalmarki.
Hún reynir að leggja nokkuð til mála
um rás viðburða, skapa sögu. En sú
saga sem sögð er eftir heimildum forn-
minja einum er ófullkomin og öðruvísi
ásýndar en sú er styðst við ritaðar
heimildir. Því verður þó að taka þegar fengist er
við hin löngu forsögulegu skeið mannkyns sem
enginn ritaður stafur bregður birtu yfir. Þá
verður að reyna að nota fomminjar til að rekja
hina stærstu sögulegu drætti ásamt menning-
arsögulegri þróun.
Nú er tímabil það í ævi íslensku þjóðarinnar,
sem fengist er við í þessari bók, ekki forsögu-
legt skeið. Um það era ritaðar heimildir hvenær
landið fannst, hvenær þjóðin tók kristni, hvaðan
landnámsmenn komu og hverjir vora helstu
viðburðir hér á 10. öld. í samanburði við þessar
heimildir era fomleifar tímabilsins engin und-
irstaða undir sögu þjóðarinnar. En þær fylla
þessar heimildir á sinn hátt, og era mikilsverð-
ur mælikvarði á gildi þeirra, geta eflt eða veikt
traustið á áreiðanleik þeirra.
Kunnugt er af sögulegum heimildum að írsk-
ir munkar fóra til Islands ekki síðar en í lok 8.
aldar, og slæðingur af þeim var hér á landi á
seinni hluta 9. aldar. Norrænir menn settust að
í landinu um 870, en landnám þeirra hófst þó
fyrst að marki um 890, og byggðu þeir síðan
landið allt á næstu áratugum. Landsmenn tóku
kristni árið 1000. Ef mælikvarði fomleifafræð-
innar er lagður á þessar niðurstöður kemur
Spjót frá
Kotmúla.
ÞjóSminjasafn íslands. Myndirnar eru allar fengnar úr bókinni.
Útskurður á Möðrufellsfjölum.
w&Jm
Tvö heil steinasörvl, hið efra úr kumli á Kornsá, hið neðra frá Mjóadal. Sérstakar eru glertala úr
2. kumli á Sílastöðum, klébergstala, og tvær raftölur úr kumlum í Karlsnesi og á Dalvík.
þetta í ljós: Rómverskir peningar frá um 300
e.Kr., fundnir á Austfjörðum, vekja gran um að
Island hafi fundist, líklega frá Englandi, löngu
áður en fornir sagnaritaraj- vissu. Byggð varð
þó engin. írskra einsetumanna sér ekki stað í
fomminjum, en það hnekkir engan veginn
sögulegum heimildum um þá. Norðurlanda-
menn nema allt landið um 900. Aðeins í einu
kumli hafa fundist gripir sem taldir mundu vera
frá fyrri hluta 9. aldar eða um 850, ef þeir hefðu
fundist á Norðurlöndum. Það era Berdalsnæl-
umar frá Skógum í Flókadal, í Ásubergsstíl.
Þessi eina undantekning styrkir aðeins þá meg-
inreglu að íslenskir fomgripir sögualdar era 10.
aldar gripir, sumir þó ef til vill frá lokum 9. ald-
ar (Borróstfll). Annars hafa þær fomgripagerð-
ir sem auðkenna 9. öld á Norðurlöndum aldrei
fundist hér. Nefna má til dæmis jafnarma næl-
ur, ýmsar gerðir kúptra nælna, spjót eins og
Rygh 517 og Rygh 518, margar gerðir sverða.
Það er 10. aldar byggð sem blasir við í íslensk-
um forngripum, heiðin, norræn 10. aldar byggð
og menning, sú sem löngum er kennd við vík-
inga eða víkingaöld. Fomminjarnar staðfesta
söguna: landið hefur byggst norrænum mönn-
um nálægt aldamótunum 900.
I aðeins einu fommannskumli hefur fundist
hlutur af þeirri tegund sem yfirleitt er talin frá
11. öld á Norðurlöndum. Það er kúpta nælan
Rygh 656 úr kumlinu í Syðri-Hofdölum í Skaga-
firði. Þó er ekki loku fyrir skotið að sú gerð hafi
eitthvað verið farin að láta á sér brydda seint á
10. öld, og má því kuml þetta vera frá því fyrir
1000. En þótt svo væri ekki og þarna væri ein
undantekning, sýna kumlin sem heild að heiðnir
grafsiðir hafa ekki haldist hér fram á 11. öld að
neinu ráði. Haugféð er frá 10. öld. Þannig kem-
ur vitnisburður fornleifanna einnig ákjósanlega
heim við hið sögulega ártal um lok heiðins siðar.
Af þessum samanburði sést að fornleifafræði
og sagnfræði fylla hvor aðra í smáatriðum, en
ber algjörlega saman um aðalatriði sem hvor
4 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 16. DESEMBER 2000