Lesbók Morgunblaðsins - 16.12.2000, Side 9
Sambýli ólíkra tegunda á kletti á Haukadalsheiði: Annarsvegar Ijósar hrúðurfléttur og hinsvegar
gamburmosi af þeirri tegund sem heitir snoðgambri.
Bergþór Jóhannsson mosafræðingur. Morgunbla3i5/Rax
fyrir því að þegar farið er í stórframkvæmdir,
svo sem virkjanir, verksmiðjubyggingar og
vegalagningu þarf mosafræðingurinn að
kanna mosana á svæðinu því þeir eru teknir
með þegar náttúruverndargildi svæðisins er
metið.
Það hefur verið hljótt um þennan iðna og
virta náttúrufræðing hérlendis og lítið fjallað
um vinnu hans. I tilefni heiðursdoktorsnafn-
bótarinnar þótti blm. ástæða til að forvitnast
örlítið um hagi og líf þessa manns sem hefur
helgað líf sitt mosum og ýmsum öðrum rann-
sóknum í þágu náttúruvísindanna.
Sáraumbúðir úr barnamosa
„Nýting mosa hefur að mestu lagst af en
það þarf ekki að fara lengra aftur en til fyrri
heimsstyrjaldar til að finna dæmi um stór-
fellda notkun þeirra. Þá voru starfræktar
verksmiðjur bæði í Evrópu og Ameríku til að
framleiða sáraumbúðir úr barnamosum.
Barnamosar eru mjög sérstæðir að byggingu.
Þurrir draga þeir í sig fjórfalt meiri vökva en
sama þyngd baðmullar. Það var því hægt að
flytja særða hermenn margfalt lengi-i vega-
lengd án þess að skipta þyrfti um umbúðir ef
notaðir voru barnamosar i stað baðmullar og í
svipuðum tilgangi voru barnamosar notaðir
öldum saman. Fram að aldamótum 1900 not-
uðu mæður í Lapplandi og Alaska barnamosa
í dýnur, kodda og sængur fyrir smábörnin.
Skipt var um mosa kvölds og morgna og
höfðu börnin þá næga hlýju og héldust þurr
og hrein. Víða er mór að mestu myndaður úr
barnamosum. Notkun mós sem eldsneytis er
alþekkt en til þeirra nota er talið að mór sé
um hálfdrættingur á við kol. Mótekja hefur
líkast til verið stunduð í Norður-Evrópu þús-
öldum saman. Um aidamótin 1900 framleiddu
Bretar móull úr mó og var hún notuð í fatnað.
Þessi framleiðsla náði þó aldrei verulegri fót-
festu. Núna eru barnamosar einna helst not-
aðir til að halda raka að plöntum og dýrum
sem senda þarf milli staða og við ræktun í
uppeldisstöðvum.
Aðrir mosar sem vert er að nefna eru hadd-
mosarnir. Þeir eru allt öðru vísi byggðir en
barnamosar. Ur stönglum hávöxnustu teg-
undanna, sem geta orðið vel yfír hálfur metri,
voru búin til reipi. Fundist hafa margra
metra löng haddmosareipi frá því skömmu
fyrir Krists burð. Reipin voru meðal annars
notuð til að binda saman eikarplanka við
bátasmíðar. Slík notkun er þó enn eldri því
haddmosareipi voru notuð við bátasmíðar á
bronsöld. Haddmosar voru notaðir a.m.k.
fram undir aldamótin 1900 í Lapplandi í dýn-
ur og nokkurs konar rúm. Samarnir brutu
rúmin saman, bundu utan um þau og báru þau
þangað sem þeir ætluðu að gista næstu nótt.
Ef þau urðu of þurr og samþjöppuð voru þau
bara bleytt og fengu þá fjaðurmagn sitt á ný.
Haddmosastönglar voru notaðir í mottur,
körfur og bursta og sitthvað lleira. Notkun
haddmosa hélst að einhverju leyti fram á 20.
öld í Evrópu.
Mosar hafa verið notaðir í margskonar til-
gangi öðrum, t.d. næfurmosar til þéttingar
við bátasmíðar, ármosi sem tróð milli skor-
steins og veggja til þess að hindra íkveikju og
margar tegundir hafa verið notaðar til lækn-
inga og skreytinga. Núna eru mosar talsvert
notaðir við athuganir og mælingar á mengun.
Tildurmosi er t.d. notaður til slíkra mælinga
hér á landi.“
„Mosi" ekki alltaf mosi
„Sumar lífverur bera nöfn mosa en eru þó
ekki mosi og má þar nefna m.a. að „hrein-
dýramosi" er ekki mosi heldur fléttutegund.
Fjallagrös, sem á sumum erlendum tungu-
málum eru kölluð „íslenskur mosi“, eru einnig
flétta. Reyndar eru Þjóðverjar núna farnir að
kalla fjallagrösin „íslandsfléttu". „Litunar-
mosi“ er líka flétta, „írskur mosi“ er þörung-
ur og „spænskur mosi“ er háplanta. Þannig
að orðið „mosi“ hefur verið notað um sitt af
hverju tagi. Skófir eða fléttur breytast aldrei
í mosa. Þær eru myndaðar af sveppi og þör-
ungi sem lifa saman og mynda nýja gerð af líf-
verum. Þær eru því alls óskyldar mosum.
Stundum er það svo að fyrst koma skófir á
steina og síðan mosar sem vaxa að lokum yfir
skófirnar og drepa þær. I náttúrunni er sí-
felld barátta um rými milli lífveranna, líka
innbyrðis milli mosanna. Oft fá skófirnar
reyndar að vera alveg í friði fyrir mosunum.
Þetta fer eftir aðstæðum á hverjum stað.
Skófir geta einnig vaxið á mosum og geta gert
út af við þá.
Bygging mosa og lífsferill er rétt á mörkum
þess að henta til lífs á þurru landi og ber með
sér að mosarnir eru leifar einnar elstu þróun-
ai'greinar landplantna. Þessa grein má vissu-
lega líta á sem nokkurs konar þróunarlega
blindgötu því að hún leiðir ekki til framhalds
yfir í neitt annað. Þrátt fyrir það er tegunda-
fjöldi þeirra meiri en nokkurs annars plöntu-
hóps að dulfrævingum einum undanteknum.
Aðlögunarhæfni þeirra er mikil og þeir eru
mikilvægur hluti margra vistkerfa, m.a. þar
sem aðrar plöntur vaxa lítt eða ekki.“
Elstu mosasteingervingar
taldir um 380 milljón ára
„Elstu mosasteingervingar sem vitað er
um eru, að ég held, taldir um 380 milljón ára
gamlir. í jarðlögum hafa fundist allmargar
ættkvislir útdauðra mosa sem eru verulega
frábrugðnar núlifandi mosum. Þrátt fyrir það
er þekking okkar aftur í tímann af mjög
skornum skammti. Meðal elstu steingervinga
eru t.d. útdauðar ættkvíslir sem gætu verið
skyldar blettamosa. Nokkru yngri eru ætt-
kvíslir sem gætu verið skyldar haddmosum
og barnamosum. Mosar eru skyldir burknum
og þörungum en hvaða þörungum þeir eru
skyldastir er óljóst. Líklega komast menn að
því innan fárra áratuga. Núna er farið að
skipta mosum í þrjár fylkingar. Þótt þessar
fylkingar eigi ýmislegt sameiginlegt eiga þær
líklega engan sameiginlegan forföður sem
teldist vera mosi. Þetta þýðir að mosar eru
mun óskyldari innbyrðis en t.d. maður, frosk-
ur og fiskur en þessi dýr tilheyra öll sömu
fylkingu."
Mosar eru harðgerðir
„Margir mosar þola miklar hitasveiflur og
sem dæmi má taka hæruskrúf sem er út-
breidd tegund hér, bæði á láglendi og hálendi.
Hann þolir að hitinn fari úr 20 gráðu hita í 30
gráðu frost á einum sólarhring. Hann þolir yf-
ir 70 gráðu hita án þess að skaðast og yfir 40
gráðu frost. Sumir mosar þola meira en 100
gráðu frost og aðrir yfir 100 gráðu hita.
Veggjasnúður, sem vex hér aðeins á syðsta
hluta landsins en er algengur sunnar í álf-
unni, vex á berum klettum og veggjum þar
sem getur orðið mjög heitt, þolir t.d. yfir 100
gráðu hita. Hiti og kuldi eru meðal þeirra
þátta sem takmarka útbreiðslu tegunda.
Margar tegundir eru breytilegar í þessu til-
lliti, t.d. er hagstæðasta hitastig fyrir líkams-
starfsemi hraungambra um 10 gráðum lægra
nyrst í Skandinavíu en á Bretlandseyjum.
Mosar geta einnig aðlagast breyttum aðstæð-
um. Hvert hagstæðasta hitastigið er getur
breyst dálítið eftir árstíðum og mosar sem
eru fluttir sunnar eða norðar geta eftir viku-
dvöl á nýja staðnum verið búnir að færa hag-
stæðasta hitastigið til í átt að því sem hentar
á þeim stað.“
Líftími mosa
„Vitað er til að sama tegund mosa hafi vax-
ið á sama stað í hundrað ár en við lok þess
tímabils eru áreiðanlega engar einstakar
plöntur þær sömu og voru þar í upphafi tíma-
bilsins. Sumar tegundir vaxa í endann en
deyja jafnframt að neðan. Hraungambri er
ein þessara tegunda. Þótt mosaplantan sé 20
cm löng eru aðeins um fimm cm fremst á
sprotanum raunverulega lifandi. Hraun-
gambri lengist um 1 cm á ári eða þar um bil.
Það eru því varla mikið meira en 5 ár frá því
sprotahluti verður til þangað til hann hættir
starfsemi og deyr. Þrátt fyrir það má ef til vill
halda því fram að þessar plöntur séu allt aö
því eilífar. Hafi myndast hliðarsprotar verða
þeir að nýjum plöntum þegar hlutinn fyrii
neðan visnar. Um tildurmosann, annan há
vaxinn mosa sem er ekki jarðfastur, gildir það
sama. Það er algengt að hann lengist um 2-4
cm á ári en það er varla nema ársvöxtur síð-
ustu 3-5 ára sem er raunverulega lífs hverju
sinni. Haddmosar eru jarðfastir og mega ekki
missa neðri hlutann vegna þess að þeir taka
vatn og steinefni upp í gegnum stöngidinn. Á
hávöxnustu tegundunum eru það aðeins blöð-
in á efsta hluta stöngulsins sem eru lifandi og
virk. Ég hef séð haddmosaplöntur sem voru
a.m.k. 8 ára gamlar. Sumar mosategundir
verða varla yfir 5 mm langar og ái'svöxtur
þeirra er að sjálfsögðu afar lítill en aldur lík-
lega svipaður og flestra annarra mosa. Ég
held að mosar verði yfirleitt ekki gamlir held-
ur taki nýjar plöntur við þegar hinar deyja.
Þeir hafa þróað ýmsar aðferðir til að fjölga
sér og mynda nýjar plöntur. Þótt okkur finn-
ist mosagróður á einhverjum steini vera
óbreyttur árum saman held ég að það sé að
nokkru leyti blekking, breytingar eru örari
en við gerum okkur grein fyrir.“
Lítil næring í mosum
„Það er lítil næring í mosum en þó er vitað
að dýr á norðlægum slóðum éta mosa að vetr-
arlagi og á vorin, t.d. læmingjai', hi'eindýr,
gæsir og rjúpur. Sum smærri dýr éta einnig
mosa, svo sem bessadýr, engisprettur og fiðr-
ildalii'fur. Langflestir mosar eru fjölærir og
sígrænir. Þeir fella því ekki blöðin eða visna
niður á haustin eins og t.d. blómplöntur og
grös. Þetta skiptir verulegu máli þvi þar sem
mosaþekja er að einhverju marki vernda þeir
jarðveginn allan ársins hring fyrir utanað-
komandi eyðingaröflum.
Mosar vaxa mjög hægt og sé mosaþekju
raskað getur það tekið náttúruna marga ára-
tugi að bæta skaðann og í sumum tilvikum
veita slík sár eyðingaröflunum, t.d. vindum og
vatni, þann aðgang að jarðveginum og mosa-
þekjunni að skaðinn verður ekki bættur.
Menn ættu því að bera vii'ðingu fyrir mos-
unum sem klæða verulegan hluta landsins og
umgangast gróðurinn varlegar en þeir hafa
gert hingað til.
Hver mosategund hefur sitt kjörlendi og
sína útbreiðslu. Sumar tegundir vaxa mjög
víða, bæði á hálendi og láglendi, aðrar finnast
eingöngu á láglendi og enn aðrar eingöngu á
hálendi. Sumar vaxa aðallega í mýrum, aðrai'
í móum, sumar á klettum, aðrar á steyptum
veggjum, sumar í ám og lækjum, aði'ar í snjó-
dældum, sumar í kjarrlendi, aðrar á þurruni
steinum, sumar aðeins í fjörusandi, aðrar ein-
göngu eða svo til eingöngu í jarðhita o.s.fi-v.
Ef verulegur mosagróður er í næsta ná-
grenni við nýrunnið hraun eru mosar komnir í
það fljótlega eftir að það er kólnað, a.m.k. inn-
an árs. Hversu langur tími líður þar til veru-
legur mosagróður er kominn í það fer eftir
ýmsum aðstæðum, svo sem hæð yfir sjó,
áfoki, úi'komu og hita.“
Útbreiðsla tegunda
misjöfn á landinu
„Utbreiðsla einstakra tegunda er ákaflega
mismunandi. Allmargar eru um allt land, aðr-
ar finnast á víð og dreif um mikinn hluta
landsins, enn aðrar eru staðbundnar á mis-
munandi hátt. Nokkuð margar tegundir hafa
hér suðlæga útbreiðslu og vaxa eingöngu á
Suðurlandi en útbreiðslusvæði þeirra er mis-
munandi eftir tegundum, sumar eru bundnar
við lítið svæði syðst á landinu en aðrar finnast
um allan suðurhluta landsins. Það má því
skipta þeim í nokkra hópa eftir því hversu
suðlægar þær eru. Allmargar tegundir hafa
hafræna útbreiðslu hér og eru þá á suðui'- og
vesturhluta landsins. Aðrar tegundir hafa
norðlæga útbreiðslu, sumar hafa eingöngu
fundist á vesturhluta landsins, aðrar ein-
göngu á Austurlandi o.s.frv.
Síðan eru það tegundirnai' sem hafa aðeins
fundist á örfáum stöðum eða jafnvel aðeins á
einum stað. Sjaldgæfustu tegundirnar þyrfti
að vernda á einhvern hátt. Nokkrar tegundir
virðast hafa horfið alveg á síðustu áratugum
og vaxa líklega ekki hér lengur. Ástæðan er í
sumum tilvikum óvarleg meðferð mannsins á
náttúrunni og virðingarleysi fyrir þeim gróðri
sem fyrir er. Sérstaklega ber okkur skylda til
þess að varðveita þær tegundir sem hér vaxa
og eru afar sjaldgæfar í heiminum og hafa
jafnvel aðalútbreiðslu sína hér á landi. Einnig
tegundir sem vaxa ekki annars staðai' í Evr-
ópu en hér. Öðrum finnst það kannski ekki
mikill skaði þótt mosategundum fækki eitt-
hvað á landinu en fyrir mér er þetta alvöru-
mál. Hver ný tegund sem hér finnst er sem
nýr kunningi og það er alltaf dálítið sárt að
komast að því að maður eigi ekki eftir að sjá
hann oftar nema sem eintak á safni sem er
varðveitt sem sönhun þess að einhvern tím-
ann hafi hann vaxið hér og verið hluti af hinni
lifandi íslensku náttúru.“
Höfundurinn býr á Egilsstöðum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 16. DESEMBER 2000 9