Lesbók Morgunblaðsins - 16.12.2000, Síða 10

Ljósmynd/Gísli Sigurðsson
Flöt í Almannagjá austan vid hinn eiginlega þingstað. Þama er líkt og hiiðarsalur þar sem vænta
má að menn hafi ráðið ráðum sínum.
Ljósmynd/Þórarinn Þórarinsson
Myndin er tekin úr sæti lögsögumanns undir hærri gjáveggnum. í háaustur þaðan sést í Spöngina
yfir gjávegginn, en greinarhöfundur telur að þar hafi Lögrétta verið.
EFTIR
ÞÓRARIN ÞÓRARINSSON
Niðurstaða greinarhöfundar er sú að kenning
Matthíasar Þórðarsonar um Lögberg fái ekki staðist.
Þinghald í hallanum á neðri brún gjárinnar hefói verið
óhentugt og allt bendi til þess að á sléttri grundinni
í Almannagjá og hallanum við hærri gjárvegginn
hafi verið hinn náttúrulegi þingstaður.
SKIPULAG á Þingvöllum á þjóð-
veldisöld og ekki síst staðsetning
Lögbergs hefur verið mér nokk-
uð hugleikið efni síðustu árin og
með tímanum hafa mótast þær
hugmyndir sem hér verða settar
fram. Hafa þær orðið til við skoð-
un ritaðra heimilda, ótal vett-
vangsferðir á ýmsum tímum sólarhringsins og að
einhveiju leyti af reynsluheimi mínum sem arki-
tekts.
Margir mætir menn hafa komið fram með
skoðanir á því hvemig fyrirkomulagi þingstað-
arins var háttað og hefur gjaman sitt sýnst
hverjum. Fremstan þar í flokki verður að telja
Matthías Þórðarson.
í riti sínu; PingvöUur. Alþingisstaðurinn forni
og gefíð var út árið 1945 dregur hann saman allar
helstu heimildir sem hann finnur um þingstaðinn
á Þingvöllum og kveður þar á um hvar Lögberg
og fleiri sögustaðir vom. Lét hann setja upp
áletraða steina þar sem sögustaðimir vom
merktir eins og hann taldi að verið hefði. Em
þær merkingar enn á þeim stöðum sem hann
ákvarðaði og hafa þær ráðið hugmyndum manna
um staðinn í rúmlega hálfa öld, hvort sem Matth-
ías hafði rétt fyrir sér eður ei.
Er ætlunin með þessari grein að færa rök fyrir
þeirri hugmynd að Lögberg hafi verið inni í Al-
mannagjá eins og Jón Ásgeirsson tónskáld og
fleiri hafa talið, en ekki frammi á Hallinu eins og
Matthías Þórðarson hélt fram.
Lögberg var annar tveggja staða á Þingvöllum
til foma þar sem formleg þingstörf fóra fram.
Hinn staðurinn var Lögréttan, sem var dómstað-
ur þingsins. Á Lögbergi átti lögsögumaður sér-
stakt sæti sem kallað var lögsögumannsrúm.
Lögsögumaður var kosinn í Lögréttu til
þriggja ára í senn. Skyldi hann ganga fyrir lög-
bergsgöngu að og frá Lögbergi, taka sér sæti í
lögsögumannsrúmi og stjóma þaðan þinghald-
inu. Margskonar störf fóra fram að Lögbergi.
Þar sagði lögsögumaður upp lögin í heild sinni á
þrem árum.
Þar var tekist á um og valið um hverjir skyldu
sitja sem dómendur í málum í Lögréttu. Þar vora
birtir úrskurðir dóma og mönnum birtar ákærur.
Þar vora haldnar ræður um almenn mál, eins og
þegar Þorgeir Ljósvetningagoði kvað upp úr-
skurð sinn um að íslendingar skyldu leggja af
heiðinn sið og gerast kristnir. Þar var og úr-
skurðað um framfærslu ómaga og fjölmargt ann-
að sem laut að almannaheill. Lögberg var þannig
aðalsamkomustaður þingsins og þungamiðja
þess.
Landslag óhæft til þinghalds
Matthías Þórðarson komst að þeirri niður-
stöðu að Lögberg hafi verið efst á neðri gjábarmi
Almannagjár. Byggði hann þessa skoðun sína
meðal annars á nokkrum meginforsendum sem
þurftu að vera til staðar á fomum norrænum
þingum og því hvemig hann mat aðstæður á
staðnum auk þeirra heimilda sem hann tilgreinir
í riti sínu.
Hin hefðbundna skipan norrænna þinga til
foma var sú að þar sem þau voru haldin skyldi
vera sléttur völlur þar sem þingheimur kom sam-
an. Upp af þingvellinum skyldi vera brekka eða
hóll þar sem stjómendur þingsins áttu sæti.
Skyldi konungur eða æðsti maður þingsins, sem
á Islandi var lögsögumaður, sitja í hásæti efst á
hólnum og átti sæti hans að snúa í háaustur.
Dómstaðurinn, Lögrétta á Islandi, skyldi einnig
vera á sléttri grand í háaustur frá Lögbergi. A
eynni Mön er enn þann dag í dag haldið slíkt þing
á þinghól með dómstaðinn, sem nú er kirkja, í há-
austur frá hólnum.
Svo hagaT til, að á þeim stað sem Matthías taldi
að Lögberg hefði verið, efst á neðri gjábarmin-
um, var manngerður hringlaga stallur um 22
metrar í þvermál. Sigurður lögmaður Bjömsson
getur þessarar hleðslu £ búðaskrá sinni um árið
1700. Segir hann að hleðslan á gjábarminum milli
Krossgarðs og Snorrabúðar hafi verið áður fjórð-
ungsdóma-þingstaður, sem á við þjóðveldistím-
ann þegar dómar vora fjórir, einn fyrir hvem
landsfjórðung. Síðar bættist svo fimmtardómur
við. Jón Ólafsson frá Grunnavík var aðstoðar-
maður lögmanns á Þingvöllum 1724 og spillti þá
staðnum með því að taka þaðan steina, gróna að
ofan og mátulega til að sitja á, sem voru þar fyrir
í hálfhring. Hann tók þá upp og velti þeim út í Öx-
ará til að búa til stiklur út í Óxarárhólma.
Gerði Matthías grein fyrir niðurstöðu sinni um
staðsetningu Lögbergs með því að lýsa staðhátt-
um á því svæði þar sem hann áleit Lögberg verið
hafa. Er lýsing Matthíasar nánast brosleg vegna
þess hve hann er í raun að lýsa óhentugu um-
hverfi fyrir fjölmennan þingstað, sem hélst
óbreyttur í meira en 300 ár. Afneitar hann um
leið sem óhæfú að þingheimur hafi verið inni í Al-
mannagjá, því þá hefði lögsögumaður orðið að
snúa í vestur til að ávarpa þingheim inni í gjánni.
Það gekk alls ekki; lögsögumaður átti að snúa
ásjónu sinni í austur. Grípum aðeins niður í rök-
semdafærslu Matthíasar:
„..Hallurinn suðvestan við skarðið Hamra-
skarð er víða of hár eða óhentugur fyrir lögberg.
Verulegir vellir eru þar ekki niðurundan heldur,
en ójafnt land, nefnt hraunið oghölknið.
Innan við skarðið hefur aftur á mótí hagað vel
til að því leyti, að þar hafa í öndverðu verið vellir
sléttir, þótt þeirhafi síðan verið brotnir af ánni og
séu nú sundur skomir í hólma ogrifnir upp írásir
og eyrar. En allur innsti hluti þessa kafla Halls-
ins liggur fyrst og fremst of nærri fossinum, og
miðkaflinn er fremur ójafn og að öðru leyti ekki
vel til fallinn. Ysti hlutinn, inn við Snorrabúð er
þar á móti ákjósanlegur, tiltölulega halla lítill og
jafn; er sem Hallurinn breiði hér nokkuð úr sér.
Sigurður Vigfússon segir í ritgerðum sínum um
þetta efni, „að hér sé skarpur halli á gjábakk-
anum eða Hallinum, og að bergið sé snarbratt of-
anfrá gjábarmi og alveg niður á jafnsléttu “.
En þetta er ofmælt. Það er sannast að segja
um hallann þama á berginu sjálfu að hann væri
19°, ef yfirborðið væri beint og slétt, en hann er
að sama skapi minni ofan til, sem það er hvelft og
er það víðast hvar aðeins 15°. Er það ekki meiri
halli en svo, að hver og einn getur gengið þar um
óhikað og léttilega, eins og einniggefur að skilja
og raun hefur ofísinnis borið vitni um. Næsti
kafli eða hraunbunga fyrir norðan þessa er a11-
mikið brattari; hann er með 27° halla. Næst utan
við hina ákjósanlegu, hallalitlu hraunbungu er
Snorrabúð, á litlum bala.
Á þessum stað á gjábakkanum, er nú var lýst,
var lögberg - og er enn. “
Matth. Þórðason. Þingvöllur. Alþingisstaðurinn fomi,
útg. 1945, bls. 151-152
Kveður Matthías hér sterkt að orði, telur þetta
vissu og hann geti fullyrt að þama og ekki ann-
arsstaðar hafí Lögberg verið.
Matthías er í raun að lýsa landslagi sem er all-
sendis ónothæft til samkomuhalds fyrir þúsundir
manna. Með öðram orðum: Ósléttri, snarbrattri
ER LÖGBERG RAN'

1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 16. DESEMBER 2000