Lesbók Morgunblaðsins - 16.12.2000, Qupperneq 12

Ljósmynd/Þórarinn Þórarinsson
Á Lögbergi átti lögsögumaður sérstakt sæti
sem kallað var lögsögumannsrúm. Greinar-
höfundur telur að það hafi verið hér, efst í
brekkunni undir hærri gjáveggnum, enda átti
það að snúa í austur. Myndin er tekin um kl. 2
á þingtíma, en þá er skuggi nýfallinn á sæti
lögsögumanns á miðri mynd.
Þingvöllurinn rúmaði
um 2.000 manns
Þingvöllurinn, það er að segja sléttlendið
undir brekkunni inni í gjánni frá Hamraskarði
út að Krossskarði er um 120 metrar á lengd og
um 20 til 30 metrar á breidd. Eru það um og yfir
3000 fermetar að flatarmáli. Rúmar það því
með góðu móti um 2000 manns sem væru á
þessu svæði ákjósanlega staddir til að heyra og
Kjá allt sem fram færi í þingbrekkunni. Er
hljómburður enda mjög góður ofan úr brekk-
unni. Sá sem talar hátt og skýrt, til dæmis úr
fyrmefndu hásæti, heyrist mjög vel á vellinum,
allt frá Hamraskarði og út að Krossskarði.
Klettaveggurinn á móti veitir að auki gott end-
urvarp.
Áður en vegur var lagður eftir vellinum inni í
gjánni var honum lýst svo af erlendum ferða-
mönnum að hann væri sléttur og grasi gróinn
og upp úr sverðinum á víð og dreif stóðu stakir
steinar.
I Islandslýsingu Arngríms lærða, sem hann
sjtrifaði á latínu og gefin var út í Amsterdam ár-
ið 1643, segir svo í endursögn Kristians Kálund:
,M þing sem fyrst var háð á Kjalamesi, en
flutt þaðan á Þingvöll, stað sem er hentugri til
þinghalds fyrir landið allt og kallað Aiþingi.
Síðan var þessi sami staður kallaður Lögberg,
berg sem helgað er réttarfarslegum tilkynn-
ingum, því að nú sem fyrr héldu landsbúar ár-
legt þing við klett eða hamra, sem eru að lengd
um það bil hálf míla frá suðri til norðurs, þar
sem annað hvort jarðskjálfti eða náttúra hafa
myndað lítinn dal, ekki ófagran. Síðan kemur
lýsing á þessum litla dal sem er Almannagjá.
Því er lýst hvernig á renni í gegnum nokkurn
hluta hans, þar til hún komi að sjálfum þing-
staðnum (ad ipsum habendorum judiciorum
locum), þá tekur hún gagnstæða stefnu og fær
útrennsh eftir að hafa í fossi brotist gegnum
hina hlið dalsins, ekki án þess að flytja nokkurs
konar viðvörun (non sine aliquali omine), því að
þögul minnir hún dómara og þá sem eiga að
taka ákvarðanir um mál (judices, ac rerum et
causarum abitros) að þeir ekki, eins og stríður
vatnsstraumur, með ofsa og óbilgimi blandi
saman réttu og óréttu og stjómi lögum án laga,
heldur minnist fyrri tíma réttlætis og það sæmi
ekki kristnum mönnum að vera því síðri.“
R.E. Kristian Kálund. íslenskir sögustaðir,
bls. 98-99.
Það er niðurstaða mín eftir nærri tíu ára at-
huganir á heimildum og aðstæðum á Þingvöll-
um að Lögberg hafi verið inni í gjánni, sem köll-
uð var Almannagjá af þeirri ástæðu. AJlar
aðstæður í gjánni milb Hamraskarðs og Kross-
skarðs era eins og hannaðar fyrir þennan vett-
vang. Þar er hæfilegur þingvöllur og ákjósan-
leg þingbrekka. Lýsingar íslendingasagna á
atburðum sem gerðust við Lögberg verða ljós-
bfandi ef þessi staður er hafður í huga.
Helstu heimiidir:
Grágás. Lagasafn íslenska þjóðveldisins. Mál og
menning 1992.
íslensk fomrit. Hið íslenska fornritafélag og útgáfa
Svarts og Hvíts 1987.
Sturlungasaga. Surlungaútgáfan 1946.
íslendingasaga Sturlu Þórðarsonar. Bókaútgáfa
Menningarsjóðs og Þjóðvinafélagsins 1974.
Matthías Þórðarson. Þingvöllur. Alþingisstaðurinn fomi,
útg. 1945.
Einar Amórsson. Réttarsaga alþingis 1945.
Bjöm Þorsteinsson. Þingvallabókin. Öm og Örlygur
1986.
Björa Th. Bjömsson. Þingvellir. Staðir og leiðir.
Bókaútg. Menningrsjóðs 1984.
^ Einar Pálsson. Alþingi hið foma 1991.
Kristian Kálund. Islenskir sögustaðir.
Höfundurinn er arkitekt.
LÆRDÓMSMAÐURINN
GUNNAR PÁLSSON
___________EFTIR__________
GUNNAR SVEINSSON
Gunnar Pálsson, 1714-
1791, var einn af mestu
lærdómsmönnum lands-
ins, skólameistari, pró-
fastur, skáld og fræði-
maður. Hann sat
Hjarðarholt í þrjá áratugi
í miklum harðindakafla.
Ævisaga hans er sorg-
arsaga. Hæfileikar hans
nýttustekki, honum urðu
á yfirsjónir í starfi og fá-
tæktin lamaði framtaks-
semi hans.
AÖLLUM öldum íslands-
sögunnar hafa verið uppi
öndvegismenn, sem hafa
sett svip sinn á umhverfi
sitt og skilað framtíðinni
merkilegum verkum.
Átjánda öldin var engin
undantekning að þessu
leyti. Eins og gengur stendur minning sumra
beztu sona hennar eins og klettur úr hafinu, en
aðrir hafa falbð í gleymsku og dá að miklu eða
öllu leyti. I hópi hinna síðarnefndu var gáfu-
maðurinn Gunnar Pálsson, sem hér verður
minnzt í tilefni þess, að fyrir nokkm er komið
út II. bindi bréfa hans. Auk inngangs með
æviágripi er efni þess athugasemdir og skýr-
ingar við texta I. bindis, sem út kom árið 1984.
Gunnar Pálsson fæddist 2. ágúst 1714 á Ups-
um á Upsaströnd við Eyjafjörð. Foreldrar
hans vom prestshjónin þar, séra Páll Bjarna-
son og Sigríður Ásmundsdóttir. Gunnar var
hinn 8. í röð 16 systkina, en 12 þeirra komust á
legg. Þekktastur þeirra auk Gunnars var
Bjarni, sem varð fyrstur landlæknir á íslandi
1760.
Gunnar settist í Hólaskóla 1729 og braut-
skráðist þaðan 1735. Á áranum 1737-1740 var
hann djákni á Munkaþverá og aftur 1741-1742,
en veturinn 1740-1741 stundaði hann háskóla-
nám í Kaupmannahöfn. Hann varð að hraða
námi sínu sem mest vegna fátæktar og fékk því
konungsleyfí til að ganga undir guðfræðipróf
eftir 8 mánaða nám þá um vorið. Því lauk hann
12. júní með 3. einkunn.
Um Hafnarvist sína yrkir Gunnar svo:
Mánuðiáttaeina
egvaríKaupinhafn
með bóknáms hyggju hreina,
hvörs þar fékk nokkurt safn.
Henni skal fyrir það hrósa,
hún á það skilið af mér;
húnvarmínlæri-ljósa
lysti rósa,
mitt líf þess menjar ber.
Umannaðtalaegeigi
ýmislegtháttalag,
þaðvarásínumvegi
vart sumt með bezta slag.
Land vort hefír last fyrir minna
löngum þeim fengið hjá,
sem látastlýtinfinna,
helzt hinna,
en síneiviljasjá.
Síðari vísan gæti bent til þess, að Gunnar
hafi lent í einhverjum solli í Höfn að hætti
IN
EDITIONEM VERE PRINCIPEM »
;
STURLÆSONII
sumt. oft. princip. FACT. frincd:
cuiía ý&Ti'jPpýferiT-j o.
G. SCHONNINGII
4 ÍUr^i #
HOC
PLAUDENS POSUIT
G. PAULl
xm
Wu
Athugasemdir Gunnars Pálssonar á titilblaói Snorra-Eddu.
sumra stúdenta þar. En naumast hafa verið
mikil brögð að því vegna námsanna þennan
eina vetur.
Sumarið 1741 sendi danska kirkjustjórnar-
ráðið Ludvig Harboe, heittrúaðan og umbóta-
sinnaðan prest, til íslands með biskupsvald til
þess að hafa eftirlit með kirkjumálum. Hann
settist að á Hólum og dvaldist þar þrjú ár og
síðan eitt ár í Skálholti. Hann kom á ýmsum
umbótum í trúarefnum hér á landi. Skóla-
kennslu á Hólum hafði þá verið ábótavant um
skeið vegna vankunnáttu skólameistarans,
Sigurðar Vigfússonar „íslandströlls“. Harboe
fékk hann til þess að láta af starfi eftir fyrsta
veturinn. I staðinn réð hann Gunnar Pálsson
1742, og komst þá kennslan brátt í betra horf.
Meðan Gunnar gegndi því starfi brautskráði
hann alla þrjá yngri bræður sína, en þeir voru
auk Bjarna landlæknis séra Benedikt, síðast á
Stað á Reykjanesi, drátthagur maður og söng-
fróður, og séra Ásmundur á Auðkúlu í Svína-
dal.
Árið 1748 gekk Gunnar að eiga Margrétu
Erlendsdóttur (1711-1786), prests Guðbrands-
sonar á Kvíabekk í Ólafsfirði. Þau áttu einn
son, Pál (1749-1819), sem gerðist aðstoðar-
prestur föður síns og var síðast prestur í Saur-
bæjarþingum. Séra Páll var barnlaus í stuttu
hjónabandi. Gunnar Pálsson á því ekki niðja á
lífi.
Vorið 1753 fékk Gunnar veitingu fyrir
Hjarðarholti í Laxárdal. Hann sat þar í rúma
þrjá áratugi eða til 1784 og var jafnframt pró-
fastur Dalamanna til 1781. Svo óheppilega vildi
til, að mikill harðindakafli hófst nokkra áður
en hann tók við staðnum, og linnti ekki fyrr en
1758. Fjárfellir varð þá veralegur í Dalasýslu
og bjargarskortur, og allmargir dóu úr hungri.
A þeim árum þurfti Gunnar að fara tvö sumur
vestur í Dýrafjörð til steinbítskaupa og tvíveg-
is suður á land til þess að útvega fisk. Næstu 5
árin gekk búskapurinn þolanlega. En eftir það
sótti aftur í sama horfið. Fjárkláðafaraldurinn
hinn fyrri gekk yfir Dalasýslu 1764-1774, og
sauðfé sýslubúa hrundi þá niður.
Hugur Gunnars Pálssonar hneigðist meir til
lærdómsiðkana og skáldskapar en hversdags-
legrar búsýslu, sem honum var ósýnt um.
Þessi áföll urðu honum um megn. Hann fór að
safna skuldum við kaupmanninn í Stykkis-
hólmi og Hjarðarholtskirkju. Með áranum
ágerðist skuldasöfnunin, þannig að til vand-
ræða horfði, einkum gagnvart kirkjunni. Bæði
af þeim sökum og vegna hirðuleysis um
skýi-slugerð hlaut hann hvað eftir annað bréf-
legar áminningar biskups.
Árið 1776 varð séra Gunnari það á að gefa
vin sinn, Jón fræðimann Egilsson á Stóra-
Vatnshorni í Haukadal, saman við konu, sem
þá var þunguð að 4. bami þeirra. Þegar fyrsta
barnið fæddist, 1766, var Jón giftur annarri
konu og barnið því hórgetið. Sama ár voru þau
hjónin skilin með dómi, og því voru yngri börn-
in frilluborin. Gifting þessi var óheimil, og fyrir
þá sök hlaut Gunnar áminningu í hirðisbréfi
biskups og varð auk þess að fara til Þingvalla á
prestastefnu sumarið 1779 að boði konungs til
þess að hlusta þar á biskupsáminningu, sem
Hannes Finnsson Skálholtsbiskup las yfir hon-
um í áheyrn kennidómsins.
Haustið 1777 varð séra Gunnari á yfirsjón í
sambandi við aðra giftingu, en slapp við máls-
sókn með því að bjóðast til að gjalda 4 ríkisdali
til fátækra prestaekkna. Eftir þessi afglöp í
embætti varð séra Gunnar að segja lausu pró-
fastsembættinu að beiðni og ráðleggingu bisk-
ups 1781. Sama ár gaf konungur honum 100
ríkisdali til að endurbyggja Hjarðarholts-
kirkju, en það stoðaði lítt í skuldabaslinu og
ekki heldur hitt, að frá árinu 1774 <)g til ævi-
loka hlaut hann árlegan styrk frá Árnanefnd
Magnússonar í Kaupmannahöfn, 30 ríkisdali
fyrstu tvö árin og eftir það 40 ríkisdali, fyrir
skýringar sínar á fornyrðum í sögum og kveð-
skap.
Ái-ið 1783 dundu móðuharðindin yfir og
lögðu bágborinn búskap Hjarðarholtsklerks í
rúst. Kúgildi staðarins féllu og eins á kirkju-
kotunum. Séra Gunnar flosnaði upp sumarið
1784, fékk séra Pál, son sinn, til að þjóna
brauðinu og fór þá um haustið til Jóns Egils-
sonar á Stóra-Vatnshorni í Haukadal, þar sem
hann dvaldist næsta árið. Margrét kona hans
var þá orðin karlæg og næstum blind, og kom
hann henni fýrir í Hvammi í Hvammssveit hjá
Björgu, systur sinni, og manni hennar, séra
Einari Þórðarsyni. Þar andaðist hún haustið
1786.
Eftir ársdvölina á Stóra-Vatnshorni fluttist
Gunnar Pálsson haustið 1785 að Reykhólum í
Reykhólasveit til Ara fálkafangara Jónssonar
og fékkst þar við bamakennslu og fræðistörf
til æviloka. Gunnar andaðist 2. október 1791.
Gunnar Pálsson var afkastamikið skáld bæði
á íslenzku og latínu. Kveðskapur hans á móð-
urmálinu gæti fyllt 500 blaðsíðna bók, og er ná-
lega þriðjungur hans til í eiginhandarriti. Alls
er kvæði eftir hann að finna í u.þ.b. 240 hand-
ritum, og sýnir það vinsældir þeirra. Nokkur
kvæði hans voru prentuð að honum lifandi,
bæði á íslenzku og latínu. Hið fyrsta þeirra var
„Heilsan til hinnar gömlu vísnabókar“ framan
við 2. prentun hennar á Hólum 1748. Ymislegt
hefur verið prentað síðar af kveðskap hans,
einkum smákvæðum og einstökum vísum, m.a.
í Sunnanfara, Almanaki Þjóðvinafélagsins,
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 16. DESEMBER 2000