Lesbók Morgunblaðsins - 30.12.2000, Blaðsíða 4

ÆVINTYRIÐ UM VINNU-
MANNINN ÚR SELVOGI
AF BRAUTRYÐJANDANUM BJARNA SIVERTSEN
Hús Bjarna Sívertsen í Hafnarfirði. Hann tók vió Hafnarfjarðarversluninni 1794.
EFTIR BJÖRN PÉTURSSON
Þegar líða tók ó i 18. öld-
ina var óstand versl-
unarmála í Hafnarfirði
vægast sagt bágborið.
Verslun dönsku kau P-
mannanna vare ikk ;i upp á
marga fiskc a og segja má
að Hafnarfjörður hafi
veric! ) á h eljar •þröm i.
Óhætter að segja að
vinnumaðurinn úr Selvogi
hafi verið réttur maður á
réttum stað þegar hann
varð sér úti um vers J-
unarleyfi og gerði samn-
ing við stórkaup manninn
Wolf í Kaupmannahöfn.
ARIÐ 1763 fæddist drengur
á bænum Nesi í Selvogi.
Hlaut hann nafnið Bjarni
og var sonur hjónanna
Sigurðar Péturssonar frá
Vorsabæ í Flóa og Járn-
gerðar Hjartardóttur frá
Velli. Við fæðingu barna
velta menn því oft fyrir sér hvað á daga
þeirra muni drífa. A þessum tíma var bama-
dauði mikill og algengur og þvi var ólíklegt
að drengurinn litli kæmist til manns en þó
fór svo. Hann var sonur fátækra bænda og
því má segja að ævi hans hafi í raun verið
ákveðin fyrirfram. A 18. öld og reyndar á
þeirri 19. líka var stéttaskipting mikil á ís-
landi og almennt var viðurkennt að hver
stétt ætti ekki að gera annað en það sem
henni bæri. Bjarni var, eins og áður segir, af
bændastétt og eðli málsins samkvæmt átti
hann að verða bóndi líka. Hann hlaut ekki
neina menntun í æsku frekar en algengt var
með bændasyni á þessum tíma. Menn hugs-
uðu lítið út í skólagöngu og í raun var
menntun önnur en sú sem snéri að rekstri
heimilisins óþörf bændum.
Undir eðlilegum kringumstæðum hefði líf
Bjarna Sigurðssonar átt að verða keimlíkt
æviskeiði íslensks alþýðufólks á hans tíð,
hann hefði átt að taka við búi foreldra sinna,
búa í torfkofa, kvænast konu úr sömu stétt,
eignast fjölda barna sem fæst kæmust á
legg, deyja í týru af grútarlampa úr hor, eða
elli um fímmtugt og enda að lokum í týndri
gröf við einhverja litla sveitakirkju. Þessi
varð nú ekki raunin og varð æviskeið Bjarna
eins ólíkt þessari döpru lýsingu og mögulegt
var en þó má segja að upphafið og endirinn
séu eins.
I ljóðinu Hótel jörð eftir Tómas Guð-
mundsson er dvöl okkar mannanna á jörð-
inni lýst á skemmtilegan hátt. Þar kemur
fram hve misjafnt það er sem mennimir leita
að, og sækjast eftir í lífinu. Hjá sumum lend-
ir allt í stöðugri keppni um að koma sér að
og krækja sér í nógu þægilegt sæti á meðan
aðrir láta sér lynda það að lifa úti í horni
óáreittir og spakir. Þegar æviskeið Bjarna er
skoðað kemur í ljós að hann sætti sig ekki
við það sem að höndum bar, heldur vildi
meira og fór því í leit að betra sæti.
í grein þessari er ætlunin að rekja sögu
Bjarna frá því að vera þessi fátæki bónda-
sonur í Selvogi til þess að vera auðugur út-
gerðar- og verslunarmaður í Hafnarfirði. En
til þess að þráðurinn haldist heill og sagan
haldi samhengi er rétt að staldra við og
skoða þjóðfélagið á Islandi á miðri 18. öld.
Við hvernig aðstæður lifði þjóðin er Bjarni
var að vaxa úr grasi og hvaða áhrif má
reikna með að utanaðkomandi aðstæður hafi
haft á stéttaklifur hans?
Segja má að 18. öldin hafi reynst íslend-
ingum erfið en í upphafi hennar var Island,
hvað heilbrigði og matvælaframleiðslu varð-
ar, á svipuðu reiki og aðrar Evrópuþjóðir.
Landbúnaðarframleiðsla var það lítil að ekki
þurfti nema tvö til þrjú slæm ár í röð til að
hungursneyð skylli á þjóðinni og sökum ein-
angrunar sinnar voru farsóttir skæðari hér
en annars staðar. Sóttir sem víða í Evrópu
voru barnaveiki komu fram á íslandi sem
drepsóttir sökum einangrunar landsins og á
þetta sérstaklega við stórubólu en hún skall
á þjóðinni af miklu afli í byrjun aldarinnar, í
kjölfar erfiðs harðindakafla. Óhætt er að
segja að stórabóla hafi verið einn allra mesti
örlagavaldur í sögu íslensku þjóðarinnar á
18. öld. Af hennar völdum fækkaði þjóðinni
úr um 55.000 manns niður í um 34.000 manns
á 10 til 15 árum, og lagðist hún harðast á
fólk yngra en 40 ára. Eins og gefur að skilja,
fjölgaði þjóðinni mjög hægt næstu árin þar
sem stærst skörð voru höggvin í þá kynslóð
sem var á bameignaraldri. Auk stórubólu
geisaði hungursneyð um miðja öldina og
undir lok hennar voru það móðuharðindin
sem létu til sín taka.
Á íslandi var landbúnaðarsamfélag á 18.
öld en þó með fiskveiðar sem hliðarbúgrein.
Landbúnaður og sjávarútvegur voru ná-
tengdir á þessum tíma því bændur fóru ann-
aðhvort sjálfir eða sendu vinnumenn sína í
ver til að afla fiskjar en fiskur var önnur
mikilvægasta fæðutegundin á eftir mjólk-
urmat sem var um 60% fæðunnar. Hér er
rétt að benda á áhrif stórubólu á sjósókn. Ef
bornir eru saman atvinnuhættir þjóðarinnar
fyrir og eftir farsóttina kemur í ljós að á
meðan fólksfjöldinn var hvað mestur spruttu
víða upp hjáleigur við sjó og fiskisókn jókst
stórlega. Vegna fólksfjöldans gaf landið ekki
lengur nægilega mikið af sér og því leitaði
fólk lífsbjargar við sjóinn. í stórubólu fækk-
aði þjóðinni um 35% og gerbreyttust at-
vinnuhættir hennar við það. Segja má að sjó-
sókn hafi nánast hrunið og landbúnaðurinn
styrkst en hann breyttist þó líka. Fyrir sótt-
ina voru nautgripir uppistaðan í bústofni
bænda en sökum manneklu eftir sóttina
fækkaði kúm mikið og aukin áhersla var lögð
á sauðfjárrækt þar sem hún var ekki eins
mannfrek og nautgriparæktin. í kjölfarið
urðu sauðfjárafurðir ein mikilvægasta út-
flutningsvara landsmanna og hélst það fram
yfir aldamótin 1800.
íslensk heimili voru ekki fjölmenn á 18.
öldinni en að meðaltali voru rúmlega sex
manns á hverju heimili og voru það hjón,
böm þeirra og vinnufólk. Segja má að eign-
arhald jarða hafi skipst þannig að 50% voru í
einkaeigu, 30% í eigu kirkjunnar og 20%
jarða voru í eigu konungs. Þrátt fyrir að
helmingur jarða hafi verið í einkaeigu voru
þær í eigu mjög fárra einstaklinga og líklega
má segja að um 5% bænda hafi verið sjálfs-
eignarbændur. Það var fámenn stétt landeig-
enda sem átti sér óslitna sögu valda allt aft-
ur til landnáms. Auðnum var haldið innan
þessara stétta meðal annars með mægðum
og einnig höfðu þessir menn efni á að
mennta syni sína þannig að þeir áttu greiða
leið að embættum, bæði veraldlegum og and-
legum. Þeir urðu sýslumenn, biskupar, lög-
menn og umboðsmenn konungseigna. Á síð-
ari hluta 18. aldar var við völd á Islandi
fámenn stétt embættismanna og jarðeigenda
sem réðu öllu því sem þeir vildu ráða og
höfðu þeir jarðeignahagsmuni sína að leið-
arljósi. Hinn almenni bóndi átti engan mál-
svara í íslenska stjórnkerfinu. Eðli málsins
samkvæmt gátu ekki öll börn ríkra jarðeig-
enda haldið hárri stöðu forfeðranna og því
einkenndi mikill ýhreyfanleiki niður á við
stéttskiptingu 18.' aldar. Er líða tók á öldina
dró úr ríki þessara ætta, þar sem jarðeignir
dreifðust of mikið til að þær gætu haldist
við. Gott dæmi um stéttskiptinguna kemur
fram í lýsingu þeirra Eggerts Ólafssonar og
Bjarna Pálssonar frá því um miðja öldina á
íbúum Suðurlands. Þeir lýsa íbúunum á eft-
irfarandi hátt:
Fólkið, sem alizt hefir upp í verstöðvunum,
er yfirleitt ófríðara og verr vaxið en sveita-
fólkið. Þó eru þar undanteknir þeir, sem bet-
ur eru ættaðir en almúginn og notið hafa
góðs uppeldis.
Hvernig sem á því stendur virðist það vera
niðurstaða þeirra Eggerts og Bjarna að
tengsl séu á milli útlits og vaxtarlags fólks
annars vegar og ætta og uppeldis hins vegar.
Eins og áður segir var jarðeignum mjög
misskipt á þessum tíma. 95% bænda bjuggu
á leigujörðum þar sem þeir borguðu land-
skuld og kúgildaleigur til landeigenda. Land-
skuldin var bein greiðsla fyiúr jarðaleigu en
kúgildisleigur voru greiddar af leigukúm,
þ.e. þegar landeigandi leigir leiguliðum sín-
um auk lands hluta af bústofni sínum til að
nýta sem hagkvæmast allt búfé sitt. Þegar á
18. öldina leið komst sú regla á að leigulið-
arnir áttu bæði að halda við húseignum þeim
er þeir leigðu og endurnýja leigukúgildi fyrir
þau sem féllu. Þegar málum var orðið þannig
háttað var ljóst að litlar framfarir yrðu í hús-
næðismálum landsmanna og einnig að
leigukúgildið var í raun orðið hluti af land-
skuldinni. Kúgildisleigan var því orðin upp-
bót fyrir lækkandi landskuld en hún hafði
farið lækkandi vegna fólksfæðarinnar í kjöl-
far stórubólu. Bændur á íslandi, hvort held-
ur sjálfseignarbændur eða leiguliðar, voru
sjálfs sín herrar og á búum sínum stjórnuðu
þeir eins og sjálfstæðir atvinnurekendur.
Eftir þessa litlu yfirferð yfir almennar að-
stæður Islendinga á 18. öld er rétt að snúa
sér aftur að Bjarna Sigurðssyni, unga
drengnum sem fæddist á Nesi í Selvogi hinn
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 30. DESEMBER 2000